Szkolny program profilaktyki zawiera zestaw działań profilaktycznych dla całej placówki. Koordynuje on działalność profilaktyczną na terenie całej placówki i w nim zawierają się poszczególne programy profilaktyczne. Taki program musi być skorelowany z programem wychowawczym placówki, ponieważ działania dotyczące uczniów muszą być spójne. Program profilaktyki powinien być dostosowany do problemów, jakie zaistniały na terenie placówki oraz do potrzeb rozwojowych ucznia. Wychodząc od najprostszych definicji, profilaktyka rozumiana jest jako działanie i środki stosowane w celu zapobiegania chorobom. Dokładniej profilaktykę definiuje Francesco Bruno mówiąc, że to „odpowiednie działanie, które ma na celu zapobieganie pojawianiu się i/lub rozwojowi danego zjawiska w konkretnej społeczności..() może również polegać na promowaniu alternatywnych zjawisk w stosunku do tych, które usiłuje się wyrugować”.
Trzeba zaznaczyć, iż profilaktyka nie zastępuje wychowania, lecz je uzupełnia,
więc nie można myśleć o programie profilaktyki w oderwaniu od programu wychowawczego. Ponadto trzeba pamiętać, że nie programy wychowują i nie programy pomagają, lecz ludzie dobrzy i mądrzy. Nawet najlepiej skonstruowany program profilaktyki nie zastąpi oddziaływania pozytywnych wzorców osobowych w postaci rodziców i konkretnych nauczycieli. Dlatego warunkiem skutecznej profilaktyki jest włączenie rodziców i innych znaczących dorosłych, w realizację programu profilaktyki. Niedoceniana jest także waga zwiększania wychowawczych kompetencji rodziców w szczególności poprawa komunikacji z dzieckiem która wzmacnia, a nawet odbudowuje więź emocjonalną. Nie należy zapominać o sile oddziaływania grupy rówieśniczej. W konstruowaniu zadań warto zmierzać do coraz lepszego wykorzystania tego faktu, dla wywierania na uczniów pozytywnego wpływu. W budowaniu wzorców postępowania ogromną wychowawczą rolę mogą odegrać pozytywni liderzy.
Nie bez znaczenia jest atmosfera panująca w szkole, czy uczeń czuje się bezpiecznie,
czy czuje się osobą, czy jest tylko numerem na liście. Tak więc warto zadbać o głębsze relacje osobowe między nauczycielami a uczniami. Mówiąc inaczej, bardzo istotna jest kryjąca się
za programem wychowawczym czy profilaktycznym podstawa aksjologiczna i antropologiczna, czyli to, jaką przyjmuje się koncepcję człowieka i czemu ma służyć kształtowanie go. Nieporozumieniem byłoby traktowanie programu profilaktyki jako panaceum na wszystkie bolączki i spodziewaniem się, że wraz z wprowadzeniem go znikną problemy. Znacząca część działań to projekty o charakterze ogólnym, pozwalające zmienić postawy wobec zachowań ryzykownych, poprawić klimat w klasie, zwiększyć odporność dzieci na naciski wewnętrzne i zewnętrzne.
Profilaktyka to proces wspomagania człowieka w radzeniu sobie i trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, a także ograniczanie i likwidowanie czynników, które blokują prawidłowy rozwój, zaburzają zdrowy styl życia (w literaturze określonych jako zachowania ryzykowne). Dlatego jest ważne wyodrębnienie działań profilaktycznych i budowanie szkolnego programu profilaktyki
Istota działalności wychowawczej i działalności profilaktycznej wskazuje, że są to odrębne procesy, różniące się głównie celem, do którego zmierzają, są jednak ściśle ze sobą powiązane. Z jednej strony bowiem wychowanie pełni rolę nadrzędną, nadającą profilaktyce sens. Z drugiej zaś strony profilaktyka, poprzez swoje działania zapobiegawcze i korekcyjne, tworzy warunki do sprawnej realizacji procesu wychowawczego, mają też wspólny obszar:
wzbogacają konstruktywne i skuteczne działania wychowawcze o treści profilaktyczne, kiedy stwierdzamy ich nieskuteczność lub ograniczoną skuteczność, wychowawcy są świadomi, że cele wychowawcze nie są osiągalne, nie ma efektów dotychczasowej pracy, jesteśmy świadomi zagrożeń zarówno wewnątrzszkolnych, tkwiących w szkole i poza szkołą
Charakter działań profilaktycznych może być różny w zależności od potrzeb osób , do których jest kierowany.
Populacje dzieci i młodzieży możemy podzielić na grupy:
a) niskiego ryzyka - należą tu osoby, które nie podejmują jeszcze zachowań ryzykownych, są przed inicjacją. Do tej grupy niskiego ryzyka skierowana jest profilaktyka pierwszorzędowa polegająca na promocji zdrowia i zapobieganiu zagrożeniom poprzez budowanie i rozwijanie umiejętności radzenia sobie z wymogami życia- jej celem jest odroczenie inicjacji
b) podwyższonego ryzyka - należą tu osoby, które mają już za sobą pierwsze próby zachowań ryzykownych. Do tej grupy ryzyka skierowana jest profilaktyka drugorzędowa (wczesna identyfikacja), która ma na celu ujawnianie osób przejawiających pierwsze objawy zaburzeń oraz. pomagać im w zrozumieniu istoty problemów i wycofaniu się z dysfunkcji.
c) wysokiego ryzyka - należą tu osoby o utrwalonych zachowaniach ryzykownych. Do tej grupy ryzyka skierowana jest profilaktyka trzeciorzędowa rozumiana jest jako interwencja po wystąpieniu dysfunkcji. Ma ona na celu: przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego, umożliwienie osobie objętej terapią i rehabilitacją powrotu do społeczeństwa Należą tu działania ściśle terapeutyczne, rehabilitacyjne i resocjalizacyjne.
Szkolny program profilaktyki ma wspomagać szkolny program wychowawczy. Stąd też proces jego konstruowania winien bazować na trafnej identyfikacji problemów oraz wszechstronnej diagnozie środowiska szkolnego. Program profilaktyki składa się z trzech faz:
FAZA IDENTYFIKACJI - jej celem jest wyizolowanie, nazwanie i ukazanie w szerszym kontekście teoretycznym objawów, które wyzwalają niepokój wychowawców i sugerują zaostrzenie trudności. Składają się na nią:
-identyfikacja objawów
- werbalizacja problemu
- teoretyczna perspektywa rozumienia problemu
2. FAZA DIAGNOZY - jej celem jest możliwie pełne oszacowanie tych przejawów funkcjonowania uczniów, nauczycieli i rodziców, które są istotne dla poznania przyczyn i zaprojektowania działań. Składają się na nią:
-identyfikacja populacji badawczej
- dobór narzędzi badawczych,
-realizacja procedury badawczej,
-analiza wyników badań,
-werbalizacja zaleceń dla programu profilaktycznego
3. FAZA KONCEPTUALIZACJ1 PROGRAMU:
- określenie celu szkolnego programu profilaktyki,
- określenie zadań programu,
- określenie struktury i treści
- określenie sposobu realizacji,
- określenie strategii ewaluacyjnej.
Tak skonstruowany szkolny program profilaktyki zakłada osobistą odpowiedzialność za własne życie oraz dzielenie się odpowiedzialnością za jakość życia społeczności szkolnej.
Por. Mały Słownik Języka Polskiego, p. red. S. Skorupki, Warszawa 1968, s. 632.
Kompendium wiedzy o profilaktyce. Biuro ds. Narkomanii, Warszawa 1996, s.6.