Satyra- typ literatury dydaktycznej; utwór ośmieszający ludzkie wady lub negatywne zjawiska społeczne i obyczajowe; od starożytności po oświeceniowy klasycyzm traktowana jako odrębny gatunek poetycki. W literaturze polskiej największe znaczenie zyskała w okresie oświeceniowej przebudowy państwa i społeczeństwa; od czasów romantyzmu traktuje się satyryczność jako własność bądź funkcję dzieła literackiego.
Bajka- gatunek epicki wywodzący się z ustnej literatury ludowej, krótki utwór poetycki o charakterze dydaktycznym i moralizatorskim, alegoryczna powiastka, najczęściej o zwierzętach, stanowiąca ilustrację uniwersalnej prawdy moralnej lub mądrości życiowej, która zostaje wyłożona wprost na początku lub na końcu utworu. Bajka znana była już w Indiach, Egipcie, Palestynie, starożytnej Grecji i Rzymie, uprawiana chętnie w klasycyzmie. Rozróżniamy dwie odmiany bajek: bajkę narracyjną, o prostej fabule i bajkę epigramatyczną, w której fabuła zostaje zredukowana do jednej sytuacji przedstawionej. Postacie w bajce są wyraziste, typizowane, motywy mają charakter motywów wędrownych. W literaturze polskiej bajka obecna jest od czasów renesansu przez barok po oświecenie, w którym była najbardziej popularna.
Poemat heroikomiczny- parodia eposu, błahy temat przedstawiony jest za pomocą środków stylistycznych eposu.
monachomachia
TEMAT MONACHOMACHII –
Osią utworu Krasicki uczynił spór, jaki toczył się pomiędzy zakonem dominikanów oaz karmelitów. Akcja opiera się o dwa filary – tj. dyskusję oraz naradę, które następnie przeradzają się w bitwę. Choć temat sporu nie jest w tekście sprecyzowany, to można się domyślić, iż jest on błahy.
Akcja Monachomachii toczy się bardzo dynamicznie. Opiera się na opisach i monologach, a bohaterowie – czyli zakonnicy, ukazani są przez Krasickiego w sposób dramatyczny.
Pozornie wydaje się, iż Monachomachia skierowana jest przeciwko zakonom i religii w ogólności. Nie jest to jednak prawdą, gdyż Krasicki chciał jedynie ukazać wynaturzenia i wady, jakie drzemały w polskim klerze - zacofanie, ciemnotę, co z kolei wpływało na odbiór całego stanu zakonnego przez Polaków.
Postaci mnichów oraz same zakony były chyba najczęściej ośmieszanymi w dobie oświecenia. Poeci i literaci rysowali tych ludzi jako nieprzystających do rzeczywistości, oderwanych od realiów życia, zajmujących się błahymi sprawami. Mnisi ukazywani byli jako kłótliwi, zacofani i infantylni. Podkreślano ich lenistwo, zamiłowanie do dobrego jedzenia i picia, kłótliwość i zapalczywość. Krytyka Krasickiego wymierzona jest właśnie w te nadużycia, została jednak znacząco złagodzona humorem i dowcipem.
Śmiech, którego używali twórcy oświeceniowi, miał jasne reguły i cele. Nie było w nim nic z plebejskiej rubaszności czy błazeństwa. Śmiech był stonowany, spokojny, celowościowy, zapożyczony do ośmieszania ważnych społecznie przywar.
BUDOWA UTWORU –
Monachomachia złożona jest z 6 pieśni o ośmiowersowych zwrotkach. Są to tzw. oktawy. Czytając ten utwór Krasickiego można z łatwością zauważyć podobieństwo, jakie występuje między nim a Iliadą Homera czy też Jerozolimą wyzwoloną Tassa. Monachomachia jest więc naśladowaniem poematów bohaterskich czy rycerskich eposów, stosuje ten sam podniosły i patetyczny styl wypowiedzi. Z Iliadą łączą ją m.in. postaci Parysa czy Erisa, zaś z Jerozolimą wyzwoloną – podobny układ rymów, jedenastozgłoskowiec czy podobny układ wydarzeń.
Przestrogi dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające, przez pisarza Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego – książka Stanisława Staszica, wydana po raz pierwszy anonimowo z datą 4 stycznia 1790.
Kontynuuje tu Staszic poglądy, które zawarł już w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego". Podkreśla związki systemu prawa natury z życiem społecznym, zamieszcza więcej wniosków praktycznych. Na główny plan wysuwają się dwie sprawy: ustrój Rzeczypospolitej szlacheckiej oraz koncepcja narodu.
Zasady ustroju zostały oparte na oświeceniowym "prawie człowieka", które miało gwarantować równość wolność i własność wszystkim członkom społeczeństwa. Staszic w wielu sytuacjach upatruje despotyzm grupy albo jednostki, co oczywiście stanowi zagrożenie dla pokoju w Europie. Wbrew temu Staszic dostrzega jednak ratunek dla utrzymania państwowości Polski we wprowadzeniu despotyzmu - władzy silnej ręki. Podkreśla jednak, że byłoby to rozwiązanie krótko okresowe. Większą szanse dla Polski widzi, w reformie w duchu oświeceniowego republikanizmu, który potrafiłby wyzwolić wszystkie siły twórcze narodu. Podstawą do udoskonalenia ustroju w Polsce, mającej kształt monarchii konstytucyjnej, ma być nowa koncepcja narodu. Zamiast "wyłącznictwa" magnacko-szlacheckiego, typowego dla feudalizmu, postuluje system oparty na hegemonii szlachecko-mieszczańskiej.
Cechy stylu sentymentalistycznego [edytuj]
Nasilenie pierwiastka uczuciowego.
Poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne
W literaturze podkreślanie indywidualizmu bohaterów
Stylowi retoryczno-oratorskiemu przeciwstawienie intymności i czułości
Nastroje elegijne, smutek i melancholia
Wprowadzenie uczuć litości i empatii
Wprowadzenie folkloru
Naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej
Ideał osobowy – sensible [edytuj]
Ideałem bohatera dla sentymentalistów był człowiek czuły (fr. sensible). Oprócz przesady w wyrażaniu uczuć i afektacji, odznaczał się zamiłowaniem do wsi i przyrody, do której uciekał ze stolicy, z gwaru intryg i zabaw, w poszukiwaniu tkliwych wzruszeń. We własnym ośrodku wiejskim wprowadzał zwyczaje ludzi prostych, nie zepsutych przez cywilizację, najczęściej pasterzy i rolników
Robinsonada - prawdziwa lub fikcyjna podróż samotnego człowieka, zdanego na własne siły, pomysłowość, zaradność, w trudnych warunkach, spowodowana najczęściej żądzą przygód. Nazwa ta pochodzi od imienia Robinsona Crusoe, żeglarza wyrzuconego na bezludną wyspę, tytułowego bohatera powieści, wydanej w 1719.
Jest to podróżowanie, traperstwo, zwiedzanie, globtroterstwo, karawaning, turystyka. Może to być także wyprawa dzieci w dalekie kraje, w tajemnicy przed opiekunami (rodzicami). Określa się tak również życie w warunkach prymitywnych, trudnych, pełnych nieoczekiwanych zdarzeń.
W literaturze określa się tak odmianę powieści ukształtowanej pod wpływem Przypadków Robinsona Crusoe, powieści, której schemat był często naśladowany, bądź też parafrazowany. Robinsonada charakteryzuje się zaczerpniętymi z tej powieści wzorcami fabularnymi, skupiającymi się wokół rozbitka na bezludnej wyspie, kształtującego od podstaw zalążki nowej cywilizacji, wykazującego się zaradnością w trudnych warunkach.
Przykłady robinsonad:
Robinson szwajcarski J. D. Wyssa (1812),
powieści Juliusza Verne'a: Tajemnicza wyspa (1874), Szkoła Robinsonów (1882), Dwa lata wakacji (1888),
Przygody młodzieńca, czyli Robinson polski A. Dygasińskiego (1896),
Władca much (1954) Williama Goldinga.
Także film Robinson warszawski (Miasto nieujarzmione) w reżyserii J. Zarzyckiego (1950).
Elementy robinsonady występują także w Księdze dżungli R. Kiplinga i w cyklu o Tarzanie E. Borroughasa.