Popyt – ilość towarów, którą mogą nabyć kupujący przy różnym poziomie cen, czyli jest to zapotrzebowanie, które znajduje potwierdzenie w możliwościach nabywczych.Popyt odzwierciedla odwrotną zależność między ceną dobra a jego ilością, którą konsumenci są skłonni i są w stanie nabyć w danym okresie, przy założeniu, że wszystkie elementy charakteryzujące sytuację rynkową pozostaną bez zmian.Na popyt wpływają: Poziom cen danego dobra - zależność odwrotnie proporcjonalna tzn. im niższa cena tym wyższy popyt i na odwrót.Dochody nabywców – wyróżniamy:
dochody nominalne (wyrażone w jednostkach pieniężnych i nie uwzględniają zmian poziomu cen)
dochody realne (wyrażają to, co można nabyć za dochód nominalny przy istniejącym poziomie cen – im wyższe są dochody realne ludności tym wyższy popyt).
Na popyt wpływają:
Potrzeby, preferencje, gusty, moda, zależne od wieku, miejsca zamieszkania itp.
Liczba i struktura ludności – zmiany liczby ludności oraz jej struktury w różnych przekrojach np. wg wieku, płci, wykształcenia, miejsca zamieszkania powodują zmiany wielkości i struktury popytu.
Oczekiwania dotyczących zmian cen i dochodów- nabywcy mogą wyprzedzać w czasie zakupy pewnych dóbr, przewidując znaczące podwyżki ich cen.
Na popyt wpływają:
komplementarność dóbr – tzw. wzajemne się uzupełnianie dóbr w procesie konsumpcji; oddzielnie nie można konsumować, np. wielkość popytu na benzynę zależy nie tylko od jego ceny, ale również w pewnym stopniu od cen samochodów, gdyż towary te nabywane są łącznie.
substytucyjność dóbr - konsument zaspokajając swoje potrzeby może zastępować jedne dobra innymi, np. cena masła zależy nie tylko od ceny i dochodów ludności, ale również od ceny margaryny.
Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość popytu jest cena danego dobra. Zależność popytu od ceny można przedstawić w postaci następującej funkcji:
Krzywa popytu jest graficzną interpretacją prawa popytu. Powstaje przez zestawienie wielkości popytu z różnymi wielkościam
Krzywa popytu D1 opada w prawo, jest więc malejącą funkcją ceny. Taki efekt wynika z efektu substytucyjnego i dochodowego zmiany ceny.
Efekt substytucyjny – polega na tym, że zmiana ceny danego dobra zmienia relacje jego ceny do cen pozostałych dóbr, co powoduje substytucję, czyli dobra drożejące są zastępowane relatywnie taniejącymi. Zmiany cen określonego dobra wywołują zmiany popytu na dobro substytucyjne.
Efekt dochodowy – polega na tym, że zmiana ceny wpływa na zmianę realnych dochodów. Jeżeli cena danego dobra wzrośnie, to nastąpi spadek realnych dochodów, konsumenci będą mogli kupować mniej tego dobra oraz innych dóbr i na odwrót
Elastyczność popytu
Ukazuje, jak reaguje popyt na zmianę czynnika, który go określa. Jest to relacja między tempem zmian popytu, a szybkością zmiany czynników wpływających na popyt.
Istnieją trzy odmiany elastyczności popytu:
elastyczność cenowa,
elastyczność dochodowa,
elastyczność mieszana.
Wartości w dochodowej elastyczności popytu przybierają wartości dodatnie, ponieważ popyt zazwyczaj rośnie, gdy rosną dochody nabywców:
Ey = 0 – popyt sztywny względem dochodów nabywców (nie reaguje na dochody), np. sól, trumny.
0<Ey<1 – Niska elastyczność dochodowa. Dotyczy z reguły dóbr podstawowych. Popyt zmienia się wolniej niż zmieniają się dochody nabywców.
Ey = 1 – wartość graniczna między popytem nisko a wysoce elastycznym, tempo zmian popytu jest równe tempu zmian dochodów nabywców.
Ey>1 – wysoka elastyczność dochodowa popytu. Charakteryzuje dobra luksusowe (wyższego rzędu)
elastyczność mieszana – dotyczy relacji między zmianą popytu na jedno dobro („x”), a zmianą ceny innego dobra („Y”) i gdy X i Y pozostają w związku substytucyjnym lub komplementarnym. Jest swoistą zmianą elastyczności cenowej. Miarą elastyczności mieszanej jest współczynnik elastyczności mieszanej.
W przypadku dóbr substytucyjnych, gdy rośnie cena dobra Y to rośnie popyt na dobro X, wówczas współczynnik elastyczności mieszanej przyjmuje wartości dodatnie.
W przypadku dóbr komplementarnych zmiany ceny i popytu następują w przeciwnych kierunkach, czyli współczynnik ten przyjmuje wartości ujemne.
Podaż
Podaż – ilość towarów, która jest oferowana na rynku do sprzedania po danych cenach.
Podaż – odzwierciedla dodatnią zależność między ilością dobra, którą producenci skłonni są oferować w danym okresie, a ceną, przy założeniu, że inne zjawiska na rynku nie ulegają zmianie.
Wielkość podaży zależy przede wszystkim od wielkości produkcji, która jest określana przez czynniki tj.:
ceny danego dobra – wzrost ceny, przy niezmienności innych czynników, zachęca producentów do zwiększenia ilości dostarczanego dobra, ponieważ w ten sposób wzrosną ich zyski (i na odwrót).
Ceny czynników produkcji – określają poziom kosztów, a te z kolei przy danej cenie dobra wpływają na wielkość osiąganych zysków. Wyższe ceny czynników produkcji powodują wzrost kosztów wytwarzania i obniżenie zysku, co zmniejsza ilość dostarczanego dobra na rynek
technologie – nowoczesne technologie umożliwiają wytwarzanie dóbr przy użyciu mniejszych nakładów czynników produkcji, co powoduje zmniejszenie kosztów wytwarzania i wzrost opłacalności produkcji. Pozwala to na osiągnięcie większej produkcji przy danych zasobach czynników produkcji i dostarczenie większej ilości danego dobra na rynek, często po niższej cenie.
Cele działalności przedsiębiorstwa– głównym celem jest osiągniecie zysku, co zachęca do zwiększenia podaży.
Oczekiwania dotyczące przyszłych cen – wpływają na decyzje produkcyjne wytwórców. Jeżeli przewiduje się, że cena dobra w przyszłości wzrośnie to producenci mogą ograniczyć lub wstrzymać produkcję.
rzadkość czynników produkcji – na koszty produkcji składają się dostępność surowców, czynników produkcji. Rzadkość odbija się w cenie (jeżeli rzadkość jest duża, to cena też jest duża), a to wpływa na ograniczenie rozmiarów produkcji.
uwarunkowania systemowo – instytucjonalne – uwarunkowania stworzone przez państwo m. in. polityka podatkowa państwa. Podatki wpływają na zyski przedsiębiorstwa. Wzrost podatków ogranicza produkcję, spadek natomiast stymuluje.
Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość podaży jest cena danego dobra. Zależność podaży od ceny można przedstawić w postaci następującej funkcji:
Wielkość podaży danego dobra zmienia się w tym samym kierunku, co jego cena. Wyższej cenie dobra odpowiada większa jego ilość dostarczana na rynek, natomiast mniejsza cena ogranicza wielkość podaży.
Wzrost ceny określonego dobra powoduje poprawę opłacalności jego produkcji, co zachęca producentów do odpowiedniego przestawienia produkcji i wytwarzania większej ilości tego dobra. W efekcie zwiększa się podaż.
Krzywa podaży S wznosi się w miarę przesuwania się w prawo, jest funkcją rosnąca ceny. Jej nachylenie może być różne.
Wielkość podaży odnosi się do szczególnego zestawienia ceny i ilości, jest wybranym punktem na krzywej podaży (punkty A-F). Zmiana wielkości sprzedaży odpowiada ruchowi po krzywej podaży od jednego punktu do drugiego i jest wynikiem zmiany ceny.
EKONOMIA GLOBALNA – zajmuje się funkcjonowaniem systemu gospodarki światowej.
We współczesnej ekonomii najczęściej wyróżnia się dwa podejścia do procesu analizy ekonomicznej:
EKONOMIA POZYTYWNA ma za zadanie wyjaśnianie zjawisk ekonomicznych, jest oparta na obiektywnej wiedzy o rzeczywistości. Jest nauką badającą jak rzeczywiście przebiega proces gospodarczy, stara się zgodnie z prawdą opisać przebieg procesu gospodarczego.
Jej celem - obok wyjaśniania - jest także edukacja oraz formułowanie hipotez (prognoz). Ekonomia pozytywna formułuje sądy, będące obiektywnym i naukowym objaśnieniem funkcjonowania gospodarki.
EKONOMIA NORMATYWNA zawiera natomiast sądy wartościujące. Bada jak powinien kształtować się proces gospodarczy. Jej funkcją jest doradzanie, świadome przekształcanie rzeczywistości według własnych poglądów badacza.
Ekonomia normatywna formułuje twierdzenia, oparte na subiektywnym systemie wartościowania
Współczesne systemy gospodarcze
Rodzaje systemów gospodarczych
Gospodarka jest podsystemem większej całości, czyli systemu społeczeństwa. Składa się z części (podsystemów) o nieograniczonej liczbie, uporządkowanych i pozostających w określonych relacjach względem siebie.
Każdy system gospodarczy składa się z instytucji, organizacji i jednostek, które działają w czasie, są powiązane między sobą przepływami produktów i informacji, związane są z podejmowaniem i realizacją decyzji ekonomicznych.
GOSPODARKA WOLNORYNKOWA
Zasoby są w posiadaniu prywatnym, ich alokacja odbywa się jedynie i wyłącznie w wyniku działania mechanizmu rynkowego. Taka gospodarka rozwinęła się w Europie zachodniej w drugiej połowie XIX w. W tym okresie pojawiało się teoretyczne uzasadnienie, że mechanizm rynkowy stwarza sytuacje maksymalnie użyteczną zarówno dla producentów jak i konsumentów. Obecnie w czystej postaci taka gospodarka nie istnieje
Gospodarka rynkowa wyłoniła się z gospodarki naturalnej.
Gospodarka naturalna jest to organizacja działalności gospodarczej, w której produkcja i podział (dystrybucja) są nastawione na bezpośrednie zaspokojenie potrzeb producentów. Jej podstawą są zwyczaje i tradycja. Rutyna i przyzwyczajenie w stosowaniu metod produkcji i dystrybucji powodują, że zmiany w technice gospodarowania oraz w stosunkach gospodarczych dokonują się powoli
Początki gospodarki rynkowej związane są z rozwojem społecznego podziału pracy, specjalizacją producentów oraz wzrostem roli własności prywatnej.
Wymiana wprowadza do gospodarki naturalnej zasadnicze zmiany spowodowane podziałem pracy i specjalizacją, które wywołują wzajemną zależność wszystkich uczestników procesu produkcyjnego.
Wymiana powoduje podział społeczeństwa na grupy i podgrupy społeczno-zawodowe oraz warstwy.
Podział ten zależy od zajęć, jakim oddają się jednostki gospodarcze.
Grupy produkcyjne są zarazem grupami dystrybucyjnymi, gdyż w istocie produkcja i dystrybucja stanowią dwie strony tego samego procesu.
Obecnie w krajach Europy Środ. i Wsch. zwiększa się stopniowo zakres gospodarki rynkowej. W Polsce osiągnięty został już znaczny stopień rozwoju rynku dóbr i usług konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Rozwija się rynek walutowy, kapitałowy oraz rynek pracy.
GOSPODARKA RYNKOWA MIESZANA
W tym systemie dominuje własność prywatna oraz rynkowa alokacja zasobów. Są one jednak modyfikowane przez następujące fakty:
Cześć zasobów znajduje się w posiadaniu państwa i samorządów
Istnieje również integracja państwa w sprawy gospodarcze, korygująca i uzupełniająca mechanizm rynkowy.
Jest to taka gospodarka, w której oprócz podstawowego mechanizmu napędowego (rozwojowego) istnieje i odgrywa istotna rolę mechanizm wspomagający (korygujący). taka gospodarka występuje w wielu współcześnie rozwiniętyc gospodarkach kapitalistycznych m. in. W krajach skandynawskich, we Francji, Wielkiej Brytanii, Korei Południowej.
Gospodarka mieszana rozpatrywana jest z punktu widzenia struktur własności, organizacji, struktury podmiotów gospodarczych pod względem wielkości, form podziału. Ważnym kryterium jest struktura własnościowa majątku narodowego.
W tych krajach podstawowym mechanizmem rozwoju jest mechanizm rynkowy, a wspomagający i korygujący- ingerencja państwa w procesy gospodarcze.
Gospodarka mieszana rozpatrywana jest z punktu widzenia struktur własności, organizacji, struktury podmiotów gospodarczych pod względem wielkości, form podziału. Ważnym kryterium jest struktura własnościowa majątku narodowego.
GOSPODARKA CENTRALNIE KIEROWANA
W tym systemie zasoby są własnością państwa i samorządów terytorialnych. Alokacja zasobów określana jest planem centralnym rządu. W praktyce, w okresie 1918-89 w Europie obserwować można było dwa warianty (odmiany) takiego sytemu:
Socjalizm planowy – zasoby były własnością państwa, ich alokacja odbywa się zgodnie z centralnym planem państwa (b. ZSRR, b. NRD)
Socjalizm rynkowy - zasoby były własnością państwa lub w dyspozycji realnej samorządów i innych podmiotów gospodarczych; alokację zasobów determinował w pewnym stopniu mechanizm rynkowy (b. Jugosławia,
W znacznej grupie państw europejskich głównym mechanizmem napędowym był system centralnego sterowania tzw. nakazowo-rozdzielczy.
System ten polegał na wykorzystaniu przez administrację państwa nakazów prawno-organizacyjnych do sterowania gospodarką. Oprócz nakazów i zakazów administracja centralna stosowała w bardzo szerokim zakresie rozdzielnictwo rodzaju dóbr, tzn. zarówno czynników produkcji jak również dóbr konsumpcyjnych.
Część gospodarki narodowej podlegała bezpośrednio prawom rynkowym.
Sprawność systemów gospodarczych
Dla społeczeństwa i gospodarki nie jest obojętne, jaki system gospodarczy istnieje w danym kraju. Od tego, jaka jest jego efektywność, zależy osiągnięty poziom gospodarki oraz w decydującym stopniu poziom życiowy ludności.
Sprawność systemów gospodarczych pozwala odpowiedzieć na pytanie, który z istniejących systemów jest lepszy
Kryteria oceny systemów gospodarczych wg. J. Kornai:
realny wzrost systemu gospodarczego – wzrost produkcji dochodu narodowego, konsumpcji oraz wolumenu mocy produkcyjnych.
postęp techniczny – system powinien zapewnić (stymulować) wprowadzenie nowych wynalazków (nowe produkty, nowe sposoby postępowania i nowe technologie)
przystosowawcze własności systemu – oznaczają one zdolność adaptacyjną systemu do koniecznych zmian produkcji i konsumpcji oraz sposobu funkcjonowania systemu
Kryteria oceny systemów gospodarczych wg. innych ekonomistów:
Efektywność alokacji – statyczna i dynamiczna, w tym ostatnim chodzi o wkład postępu technicznego w rozwój gospodarczy
Tempo wzrostu gospodarczego
Satysfakcja konsumenta – stopień wpływu indywidualnych preferencji konsumenta na strukturę produkcji krajowej, stopę oszczędności i ilości wykonywanej pracy systemu
Kryteria oceny systemów gospodarczych wg. Innych ekonomistów (cd.)
Stabilność gospodarki, jej cele rozwojowe (tempo i kierunki zmian strukturalnych)
Bezpieczeństwo narodowe (m.in. zdolność przeznaczenia odpowiednich zasobów na obronę)
Rozkład dochodów
Rynek jako mechanizm regulacji
Rynek – miejsce, w którym dokonuje się transakcji kupna – sprzedaży, podsystem w systemie gospodarki narodowej, która sprawia, że gospodarka nie popada w anarchię.
Działa na zasadzie procesów, wytwarza się tyle dóbr, ile są w stanie nabyć konsumenci i takie dobra, na które jest zapotrzebowanie. Jest to najskuteczniejszy mechanizm regulacji w skali systemu gospodarek narodowych.
Podmioty gospodarujące i ich funkcjonowanie we współczesnej gospodarce
We współczesnych systemach ekonomicznych można wskazać na 3 bardzo istotne podmioty. W każdej gospodarce narodowej są to:
gospodarstwa domowe,
przedsiębiorstw , -państwo
Własność i kontrolna ziemi, pracy i kapitału jest bezpośrednio podstawą funkcjonowania gospodarstw domowych. Ostatecznie decyzje o tym, jak i które zasoby zastosować w produkcji, opierają się na potrzebach gospodarstw domowych
Cały ten proces obejmuje dwa rodzaje strumieni między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami
Strumienie finansowo-pieniężne – przepływają od gospodarstw domowych za pośrednictwem rynku, w formie opłaty za dobra i usługi, do przedsiębiorstw na rynku. Następnie ma miejsce ponowny przepływ płatności od firm przez rynek do gospodarstw.
Przepływy realne, niepieniężne (niefinansowe) – ziemią, praca i kapitał przepływają od gospodarstw za pośrednictwem rynku zasobów do przedsiębiorstw
Natomiast realne dobra i usługi przepływają od przedsiębiorstw za pośrednictwem rynku dóbr konsumpcyjnych do gospodarstw
Gospodarstwa domowe - obecne nie spełniają dwóch istotnych ról: produkcji (jako pozyskiwanie dóbr) i dystrybucji. We współczesnych gosp. domowych pozostała nadal funkcja konsumpcyjna. Poprzez konsumpcję następuję odtworzenie zdolności ludzi do pracy.
Zakres konsumpcji ma znaczny wpływ na odtwarzanie (reprodukcję) pracy. Im konsumpcja jest większa, to zdolność do pracy też jest większa.
Odrębność ekonomiczna - przedsiębiorstwo prowadzi działalność na własny rachunek, własny koszt i własne ryzyko. Pokrywa swoje wydatki ze swoich przychodów. Przedsiębiorstwo, które nie ma takiej zdolności przestaje istnieć.
Osobowość prawna - przedsiębiorstwo jest podmiotem prawa i jako takie może wchodzić w relacje uznane przez prawo z innymi podmiotami. Posiadanie osobowości prawnej pozwala przede wszystkim na zawieranie transakcji handlowych.
Państwo w gospodarce rynkowej - to podmiot, który z historycznego punktu widzenia charakteryzuje się różną rolą w gospodarce rynkowej.
Państwo w charakterze podmiotu gospodarczego występuje też samodzielnie jako potężna siła ekonomiczna m.in.. w dziedzinie produkcji.
Państwo jest właścicielem wielu ważnych, kluczowych gałęzi i udziałowcem we własności kapitału bankowego i przemysłowego, systemu łączności, transportu, systemu energetycznego, przemysłu górniczo-wydobywczego, hutniczego i gospodarki komunalnej
Główne źródło dochodów państwa to podatki (ok. 80%). Są one płacone zarówno przez:
gospodarstwa domowe - głównie bezpośrednie (od dochodów) i pośrednie (podatki od zakupów – VAT oraz akcyzowy)
przedsiębiorstwa - płacą głównie podatki dochodowe)
Przedsiębiorstwo w ujęciu modelowym jest to organizacja pod jednym zarządem, wyodrębniona ekonomicznie i prawnie, której celem jest działalność gospodarcza przynosząca zyski poprzez sprzedaż produktów i usług
Odrębność ekonomiczna oznacza wyłącznie dysponowanie zasobem majątkowym przez jego właścicieli, którzy samodzielnie odtwarzają i rozwijają działalność gospodarczą z dochodów uzyskanych z rentownej działalności
Osobowość prawna oznacza zdolność przedsiębiorstwa do zawierania umów, zaciągania kredytów, występowania jako pomiot w handlu wewnętrznym i zagranicznym.
Przedsiębiorstwo jest podstawowym podmiotem gospodarki rynkowej, które kreuje podaż, jak również popyt. Samo realizuje swoje cele i spełnia określone funkcje w gospodarce. Warunkiem przetrwania przedsiębiorstwa jest innowacyjność.
Mikroprzedsiębiorstwo - to przedsiębiorstwo, które:
zatrudnia mniej niż 10 pracowników
jego roczny obrót (ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych) nie przekracza 2 milionów euro lub całkowity bilans roczny nie przekracza 2 milionów euro Małe przedsiębiorstwo
zatrudnia średniorocznie mniej niż 50 pracowników
jego roczny obrót nie przekracza 10 milionów euro lub całkowity bilans roczny nie przekracza 10 milionów euro;
Średnie przedsiębiorstwo
zatrudniało średniorocznie mniej niż 250 pracowników
jego roczny obrót nie przekracza 50 milionów euro lub całkowity bilans roczny nie przekracza 43 milionów euro;
techniczne (produkcja)
handlowe (kupno, sprzedaż, wymiana)
finansowe (poszukiwanie kapitału i obrót nim)
ubezpieczeniowe (ochrona majątku i osób)
rachunkowościowe (inwentaryzacja, bilanse, koszty, statystyka)
administracyjne
Funkcje przedsiębiorstwa
Do administracyjnych zaliczamy:
przewidywanie (badanie przyszłości i ustalanie odpowiedniego do niej programu działania)
organizowanie (tworzenie materialnego i społecznego organizmu przedsiębiorstwa)
wydawanie poleceń (oddziaływanie na personel)
koordynowanie (harmonizowanie wszystkich czynności i wysiłków)
Misja przedsiębiorstwa powinna wyraźnie określać podstawowe powołanie przedsiębiorstwa, w tym celu powinna jednoznacznie wskazywać rynki i specjalności, które są jego celem
Przykład misji przedsiębiorstwa:
„wytwarzać i montować części wewnętrznych i zewnętrznych źródeł światła oraz sprzedawać te produkty instytucjom państwowym i prywatnym usługodawcom”
Różni się ono od sformułowań:
„projektować, produkować” czy „montować i rozprowadzać”
Cel jest to pewien pożądany przyszły stan rzeczy, ukierunkowujący działania i wyznaczający ich strukturę.
Cele ekonomiczne
długoterminowy i krótkoterminowy zysk
poprawa rentowności
poprawa pozycji na rynku
Reprodukcja zasobów kapitałowych Cele techniczno-produkcyjne, Maksymalizacja produkcji, poprawa jakości wzrost produktywności
innowacyjność
Cele społeczne
Cele ogólnospołeczne
Cele załogi
Cele regionalne i społeczne
Regionalne wykorzystanie zasobów przyrody
Ochrona i odnowa środowiska
Aktywizacja regionu
Rozwój infrastruktury komunalnej i regionalnej
Rynek jako mechanizm regulacji
Rynek – miejsce, w którym dokonuje się transakcji kupna – sprzedaży, podsystem w systemie gospodarki narodowej, która sprawia, że gospodarka nie popada w anarchię.
Działa na zasadzie procesów, wytwarza się tyle dóbr, ile są w stanie nabyć konsumenci i takie dobra, na które jest zapotrzebowanie. Jest to najskuteczniejszy mechanizm regulacji w skali systemu gospodarek narodowych.
Podmioty gospodarujące i ich funkcjonowanie we współczesnej gospodarce
We współczesnych systemach ekonomicznych można wskazać na 3 bardzo istotne podmioty. W każdej gospodarce narodowej są to:
gospodarstwa domowe,
przedsiębiorstw , -państwo
Własność i kontrolna ziemi, pracy i kapitału jest bezpośrednio podstawą funkcjonowania gospodarstw domowych. Ostatecznie decyzje o tym, jak i które zasoby zastosować w produkcji, opierają się na potrzebach gospodarstw domowych
Cały ten proces obejmuje dwa rodzaje strumieni między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami
Strumienie finansowo-pieniężne – przepływają od gospodarstw domowych za pośrednictwem rynku, w formie opłaty za dobra i usługi, do przedsiębiorstw na rynku. Następnie ma miejsce ponowny przepływ płatności od firm przez rynek do gospodarstw.
Przepływy realne, niepieniężne (niefinansowe) – ziemią, praca i kapitał przepływają od gospodarstw za pośrednictwem rynku zasobów do przedsiębiorstw
Natomiast realne dobra i usługi przepływają od przedsiębiorstw za pośrednictwem rynku dóbr konsumpcyjnych do gospodarstw
Gospodarstwa domowe - obecne nie spełniają dwóch istotnych ról: produkcji (jako pozyskiwanie dóbr) i dystrybucji. We współczesnych gosp. domowych pozostała nadal funkcja konsumpcyjna. Poprzez konsumpcję następuję odtworzenie zdolności ludzi do pracy.
Zakres konsumpcji ma znaczny wpływ na odtwarzanie (reprodukcję) pracy. Im konsumpcja jest większa, to zdolność do pracy też jest większa.
Odrębność ekonomiczna - przedsiębiorstwo prowadzi działalność na własny rachunek, własny koszt i własne ryzyko. Pokrywa swoje wydatki ze swoich przychodów. Przedsiębiorstwo, które nie ma takiej zdolności przestaje istnieć.
Osobowość prawna - przedsiębiorstwo jest podmiotem prawa i jako takie może wchodzić w relacje uznane przez prawo z innymi podmiotami. Posiadanie osobowości prawnej pozwala przede wszystkim na zawieranie transakcji handlowych.
Państwo w gospodarce rynkowej - to podmiot, który z historycznego punktu widzenia charakteryzuje się różną rolą w gospodarce rynkowej.
Państwo w charakterze podmiotu gospodarczego występuje też samodzielnie jako potężna siła ekonomiczna m.in.. w dziedzinie produkcji
Państwo jest właścicielem wielu ważnych, kluczowych gałęzi i udziałowcem we własności kapitału bankowego i przemysłowego, systemu łączności, transportu, systemu energetycznego, przemysłu górniczo-wydobywczego, hutniczego i gospodarki komunalnej
Główne źródło dochodów państwa to podatki (ok. 80%). Są one płacone zarówno przez:
gospodarstwa domowe - głównie bezpośrednie (od dochodów) i pośrednie (podatki od zakupów – VAT oraz akcyzowy)
przedsiębiorstwa - płacą głównie podatki dochodowe)
Przedsiębiorstwo w ujęciu modelowym jest to organizacja pod jednym zarządem, wyodrębniona ekonomicznie i prawnie, której celem jest działalność gospodarcza przynosząca zyski poprzez sprzedaż produktów i usług
Odrębność ekonomiczna oznacza wyłącznie dysponowanie zasobem majątkowym przez jego właścicieli, którzy samodzielnie odtwarzają i rozwijają działalność gospodarczą z dochodów uzyskanych z rentownej działalności
Osobowość prawna oznacza zdolność przedsiębiorstwa do zawierania umów, zaciągania kredytów, występowania jako pomiot w handlu wewnętrznym i zagranicznym.
Przedsiębiorstwo jest podstawowym podmiotem gospodarki rynkowej, które kreuje podaż, jak również popyt. Samo realizuje swoje cele i spełnia określone funkcje w gospodarce. Warunkiem przetrwania przedsiębiorstwa jest innowacyjność.
Mikroprzedsiębiorstwo - to przedsiębiorstwo, które:
zatrudnia mniej niż 10 pracowników jego roczny obrót (ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych) nie przekracza 2 milionów euro lub całkowitbilans roczny nie przekracza 2 milionów euro Małe przedsiębiorstwo
zatrudnia średniorocznie mniej niż 50 pracowników
jego roczny obrót nie przekracza 10 milionów euro lub całkowity bilans roczny nie przekracza 10 milionów euro;
Średnie przedsiębiorstwo
zatrudniało średniorocznie mniej niż 250 pracowników
jego roczny obrót nie przekracza 50 milionów euro lub całkowity bilans roczny nie przekracza 43 milionów euro;
techniczne (produkcja)
handlowe (kupno, sprzedaż, wymiana)
finansowe (poszukiwanie kapitału i obrót nim)
ubezpieczeniowe (ochrona majątku i osób)
rachunkowościowe (inwentaryzacja, bilanse, koszty, statystyka) administracyjne
Funkcje przedsięiorstwa
Do administracyjnych zaliczamy:
przewidywanie (badanie przyszłości i ustalanie odpowiedniego do niej programu działania)
organizowanie (tworzenie materialnego i społecznego organizmu przedsiębiorstwa)
wydawanie poleceń (oddziaływanie na personel)
koordynowanie (harmonizowanie wszystkich czynności i wysiłków)
Misja przedsiębiorstwa powinna wyraźnie określać podstawowe powołanie przedsiębiorstwa, w tym celu powinna jednoznacznie wskazywać rynki i specjalności, które są jego celem
Przykład misji przedsiębiorstwa:
wytwarzać i montować części wewnętrznych i zewnętrznych źródeł światła oraz sprzedawać te produkty instytucjom państwowym i prywatnym usługodawcom”
Różni się ono od sformułowań:
„projektować, produkować” czy „montować i rozprowadzać”
Cel jest to pewien pożądany przyszły stan rzeczy, ukierunkowujący działania i wyznaczający ich strukturę.
Cele ekonomiczne
długoterminowy i krótkoterminowy zysk
poprawa rentowności
poprawa pozycji na rynku
Reprodukcja zasobów kapitałowych
Cele techniczno-produkcyjne
Maksymalizacja produkcji
poprawa jakości
wzrost produktywności
innowacyjność
Cele społeczne
Cele ogólnospołeczne
Podstawowe modele rynku
Konkurencja To proces, za pomocą którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują przedstawić oferty korzystniejsze od innych pod względem ceny, jakości lub innych cech wpływających na decyzje zawarcia transakcji.
W zależności od intensywności konkurencji na poszczególnych rynkach wyróżnia się cztery podstawowe modele rynku:
konkurencja doskonała, monopol ,konkurencja monopolistyczna, oligopol
Na rynku doskonale konkurencyjnym występuje duża liczba producentów. Wszyscy producenci wytwarzają i sprzedają homogeniczne, co oznacza, że dobra jednego wytwórcy są nie do odróżnienia od dóbr wszystkich pozostałych producentów.
Konsumenci są w pełni zorientowani w poziomie cen różnych producentów i jest im obojętne, u którego z nich dokonają zakupu.
Nowe firmy zawsze mogą wejść na rynek danego produktu, a firmy działające na danym rynku mogą się z niego wycofać, gdyż koszty wejścia i wycofania są znikome.
Na rynku występuje duża liczna konsumentów, przy czym żaden z nich nie jest na tyle silny, aby wpływać na rynkową cenę produktu.
Pojedyncze firmy nie mają kontroli nad kształtowaniem się ceny produktu, ponieważ każda firma produkuje tak niewielką część całkowitej produkcji, zwiększenie czy zmniejszenie przez nią produkcji nie wywiera wpływu na całkowitą podaż produktu, a więc i na jego cenę.
Natomiast wszystkie firmy razem mogą wpływać na cenę, która może rosnąć lub spadać, w wyniku zamian całkowitego popytu lub całkowitej podaży
To porozumienie, zrzeszenie, związek lub zjednoczenie przedsiębiorstw albo pojedyncze przedsiębiorstwo, skupiające cała, względnie znaczną część produkcji lub usług, dzięki czemu może ustalić korzystne dla siebie warunki wytwarzania i ceny oraz osiągnąć wysokie zyski.
Formy monopolu:
czysty monopol, monopol naturalny,monopson, kartel,
trust, koncern, konglomerat, holding, konkurencja monopolistyczna,oligopol
Jedna firma jest jedynym producentem lub dostawcą danego produktu lub usługi. Produkt monopolu nie ma dobrego lub bliskiego substytutu. Jest zabezpieczony przed konkurencją za pomocą barier ekonomicznych, technologicznych, prawnych lub innych uniemożliwiających innym podmiotom wejście na rynek.
Firma może podnieść cenę swojego produktu, sprzedając mniej, lub ją obniżyć, aby sprzedać więcej. Dokonuje ona wyboru takiej kombinacji cenowo-ilościowej, która maksymalizuje jej zysk. Monopol naturalny
To taka gałąź gospodarki, w której długookresowe koszty przeciętne i krańcowe spadają wraz ze wzrostem produkcji, co prowadzi do zdominowania produkcji przez pojedynczą firmę.
Przykładem takiego monopolu są przedsiębiorstwa użyteczności publicznej tj. dysponujące sieciami energetyczną, telefoniczną, wodociągów
Kartel
Firmy mogą uzgodnić takie zachowanie, jak gdyby były jednolitym monopolem, tworząc w ten sposób kartel.
Jest on organizacją niezależnych producentów zmierzających do wykluczenia konkurencji między sobą poprzez wspólną regulację udziałów w rynku, poziomów produkcji i cen, w celu podnoszenia cen i zysków ponad poziomy wyznaczone przez konkurencję.
Trust
Jest połączeniem przedsiębiorstw w jedno nowe przedsiębiorstwo, w wyniku czego następuje centralizacja produkcji i kapitału. Władzą jest rada wykonawcza.
Dotychczasowi właściciele przedsiębiorstw wchodzących w skład trustu, przekształcają się w akcjonariuszy (udziałowców), otrzymując zaświadczenia (certyfikaty) trustowe opiewające na uprzednio posiadany majątek, które stanowią podstawę do podziału zysków
Koncern
Jest zespołem odrębnie działających przedsiębiorstw, należących jednak do wspólnego właściciela. Duże, silne kapitałowo przedsiębiorstwo wykupuje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych, uzyskując nad nimi kontrolę. Poszczególne firmy wchodzące w skład koncernu działają samodzielnie, opierając się na rachunku ekonomicznym. Centrala ustanawia długofalowe strategie rozwoju przedsiębiorstw oraz określa im zasięg rynków zbytu, eliminując konkurencję między tymi przedsiębiorstwami
Konglomerat
Polega na przyłączeniu do monopolu przedsiębiorstw niezmonopolizowanych, a działających w różnych gałęziach gospodarki.
Inwestując swoje zyski, dywersyfikuje rodzaje produkcji i rynki zbytu, dzięki czemu osiąga zyski z dodatkowych dziedzin, jak również rozkłada ryzyko na większą liczbę różnorodnych sfer działania
Holding
Jest spółką dysponującą pakietem kontrolnym akcji innych firm. Teoretycznie wystarczy posiadanie nieco więcej niż 50% akcji innych spółek, aby je można było kontrolować.
Spółki akcyjne, wchodząc w skład holdingu, dysponują kapitałem własnym i uzyskanym ze sprzedaży obligacji oraz same kontrolują inne przedsiębiorstwa, dlatego holding może kontrolować kapitał wielokrotnie przewyższający jego własny kapitał, np. Holding „Stocznia Gdynia SA” czy spółki węglowe
Konkurencja monopolistyczna
Występuje tu wielu producentów, przy czym każdy z nich wytwarza stosunkowo małą część całkowitej produkcji trafiającej na rynek.
Poszczególne firmy wytwarzają produkty niewiele różniące się od siebie, jednakże wyroby jednej firmy mają pewne cechy odróżniające je od produktów innych firm. Produkty poszczególnych firm są bliskimi, lecz nie doskonałymi substytutami.
Wejście na rynek jest dość łatwe, ale wiąże się z pewnymi kosztami. Nowa firma musi wprowadzić na rynek produkt odróżniający się od innych oraz zdobyć klientów.
Przeważają formy konkurencji pozacenowej, czyli reklama, jakość itd.
Firmy mają ograniczoną kontrolę nad ceną produktu; zależy to głównie od stopnia zróżnicowania produktu oraz od liczby i bliskości konkurentów.Firmy mają najczęściej lojalnych konsumentów preferujących ich produkty, co powoduje, że niewielka podwyżka ceny nie skłoni tych konsumentów do poszukiwania bliskiego substytutu u konkurentów
Oligopol
Charakteryzuje się tym, że mała liczba producentów lub sprzedawców dominuje nad całym rynkiem danego wyrobu. Każda z firm dostarcza na rynek dużą część całkowitej produkcji, w związku z tym ich działaność wpływa znacząco na inne firmy.
Takie firmy wytwarzają identyczne produkty tj. stal, miedź, cynk, albo produkty bardzo zróżnicowane np. samochody, środki piorące itd.
Wejście na rynek oligopolistycznych nowych firm jest bardzo trudne.
Rynek kapitałowy
Podstawowym zadaniem i przedmiotem działalności rynku kapitałowego jest przetwarzanie kapitałów pieniężnych o charakterze oszczędnościowym na kapitał trwały produkcyjny i nieprodukcyjny
Celem rynku kapitałowego jest umożliwienie pozyskiwania środków finansowych na zapewniającą dochody działalność inwestycyjną.
Podaż na rynku kapitałowym to zasoby finansowe:
pochodzące z oszczędności gospodarstw domowych,
pieniężne utworzone przez zyski przedsiębiorstw,
przymusowe tworzone przez państwo za pomocą systemu podatkowego oraz długu publicznego,
gromadzone przez banki i instytucje dokonujące długoterminowych lokat, tzw. instytucjonalnych inwestorów (towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, inwestycyjne i inne).
Popyt na rynku kapitałowym zgłaszają:
Przedsiębiorstwa, gdy ich własne fundusze nie wystarczają na finansowanie rozwoju,
państwo i instytucje z nim związane,
organy samorządowe,
gospodarstwa domowe poszukujące długoterminowych pożyczek hipotecznych na budownictwo mieszkaniowe.
Dobrze rozwinięty i działający rynek kapitałowy ma bardzo duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki, ponieważ sprzyja istnieniu korzystnych dla jej rozwoju zjawisk tj.:
alokacja kapitału - przemieszczanie się kapitału między różnymi sektorami rynku finansowego i częściami gospodarki sprzyjające rozwojowi najbardziej dochodowych jej dziedzin.
transformacja kapitału - przekształcenie niewykorzystanych środków finansowych (oszczędności) w środki finansujące rozwój
mobilizacja kapitału - dzięki istnieniu rynku kapitałowego następuje wzrost liczby potencjalnych uczestników finansowania zadań inwestycyjnych podmiotu gospodarczego, co daje:
większy i łatwiejszy dostęp do kapitału
umożliwia finansowanie bardzo dużych zadań inwestycyjnych
sprzyja rozłożeniu ryzyka inwestycyjnego związanego z działalnością tego podmiotu.
ocena kapitału - sprzyja kierowaniu kapitałów do najbardziej efektywnych firm, jest jednocześnie oceną strategii rozwoju firm i sposobu zarządzania nimi.
Rynek kapitałowy dostarcza kapitału doperacji długoterminowych, tutaj realizowane są decyzje inwestycyjne.
Podmioty działające w sferze produkcji i usług mogą na nim pozyskać kapitały, natomiast kapitałodawcy ulokować oszczędności. Celem inwestowania jest osiągnięcie korzyści, ale zawiera ono element ryzyka, a korzyść jest oddalona w czasie.
Umożliwia emitentowi papierów wartościowych uzyskanie środków na planowaną przez niego działalność gospodarczą, nabywcy natomiast stwarza możliwość zyskownej lokaty posiadanych środków finansowych lub zabezpieczenia posiadanego kapitału.
Umożliwia łatwe i szybkie przenoszenie środków finansowych zarówno między różnymi sektorami rynku finansowego, jak i różnymi częściami gospodarki.
Dokonywana jest tu bieżąca ocena działalności jednostek gospodarczych, dzięki której środki finansowe kieruje się do tych najbardziej efektywnych.
Instrumenty finansowe
Na rynkach finansowych przedmiotem inwestowania są instrumenty finansowe, czyli umowy między stronami, regulujące zależność finansową między nimi. Istnieje wiele typów finansowych, w tym:
wierzycielskie, za pomocą których następuje udzielenie pożyczek lub kredytów,
własnościowe, w których jedna strona przekazuje drugiej prawa własności,
terminowe, określające możliwe przyszłe płatności między stronami,
hybrydowe, zawierające elementy dwóch lub trzech z wyżej wymienionych
Szczególnym przypadkiem instrumentu finansowego jest papier wartościowy, czyli instrument finansowy zabezpieczony aktywami emitenta. Papierami wartościowymi obraca się na zinstytucjonalizowanym rynku. Rynek ten może być:
rynkiem pierwotnym, na którym prawa majątkowe zostają przekazane przez emitenta papierów wartościowych inwestorowi, a wystawca instrumentu finansowego zostaje zasilony w kapitał,
rynkiem wtórnym, na którym zachodzi obrót papierami wartościowymi między inwestorami i następuje rynkowa wycena instrumentów finansowych
Papiery wartościowe
To dokumenty stwierdzające określone prawa majątkowe.
Dzielą się na dokumenty o charakterze:
finansowym, np. akcje, obligacje, weksle
handlowym, np. listy przewozowe.
Podział w zależności od rodzaju praw związanych z posiadaniem papierów wartościowych:
papiery dłużne (wierzycielskie)
potwierdzające własność.
Podział ze względu na obowiązki emitenta:
papiery wartościowe na okaziciela (należy do nich większość instrumentów
papiery wartościowe imienne (np. akcje uprzywilejowane)
papiery wartościowe na zlecenie (np. polisy ubezpieczeniowe).
Funkcje papierów wartościowych
alokacyjna – pozwala zgodnie z preferencjami inwestora, przemieszczać kapitały z jednej gałęzi gospodarki do drugiej, np. z rynku kapitałowego na rynek pieniężny, z rynku akcji na rynek obligacji itd.
pozyskiwania środków na realizację przedsięwzięć – na rozwój przedsiębiorstw, inwestycje państwowe
uproszczenia obiegu gospodarczego – dzięki standardowej formie i treści dokumentów zawieranie umów między stronami następuje sprawniej i zgodnie z literą prawa
Kredytową – drogą emisji obligacji można zaciągnąć duże pożyczki u wielu kapitałodawców
Zastawczą – papiery wartościowe są dogodnym zabezpieczeniem kredytu
Centralizacji kapitału – drogą emisji akcji i obligacji można zebrać kapitał wystarczający do realizacji wielkich przedsięwzięć gospodarczych
Sygnalizacyjną – zmiany cen papierów wartościowych na rynkach zinstytucjonowanych są barometrem stanu gospodarki; dla emitujących je podmiotów są informacją, jak inwestorzy oceniają ich działalność
Dochodową – podmioty gromadzące oszczędności, mogą czerpać korzyści finansowe z posiadania i sprzedaży papierów wartościowych (odsetki, dywidendy)
Spekulacyjną – aktywni inwestorzy (często zmieniający strukturę lokat) obok czerpania korzyści z siebie, upłynniają rynek, zdejmując z niego część ryzyka (ryzyko płynności)
Emisja papierów wartościowych
Jest to zaciąganie pożyczek w drodze sprzedaży obligacji oraz powiększenie kapitału w drodze sprzedaży akcji. Sposoby emisji:
Emisja własna – wystawca papierów wartościowych sam je sprzedaje wśród publiczności. Wyróżniamy:
Subskrypcję własną – zapisy na akcje, przy podaniu publiczności istotnych informacji dotyczących emitenta i papieru wartościowego
Sprzedaż z wolnej ręki – gdy emitent sam sprzedaje papiery na giełdzie lub bezpośrednio kontaktuje się z ewentualnymi nabywcami.
Emisja obca – korzystanie z usług instytucji finansowych, które przejmują organizację emisji. Występuje w dwóch postaciach jako :
subskrypcja obca – gdy pośrednik organizuje zapisy na akcje, ale nie ponosi (nie zapewnia zebrania kapitału)
emisje gwarantowaną – gdy pośrednik sam zobowiązuje się do zakupienia walorów, jeśli nie znajdzie innych nabywców
W zależności od liczby podmiotów, do których skierowana jest oferta, rozróżniamy:
Emisja zamknięta – w której uczestniczą założyciele i zaproszone osoby.
Przeprowadzenie jej nie wymaga procedur określonych w przepisach prawa, regulujących dopuszczanie papierów wartościowych do publicznego obrotu. Transakcje tymi walorami odbywają się na rynku prywatnym.
Emisja publiczna – skierowana do dużej, określonej przepisami liczby osób (w Polsce min. 300 osób) lub nieoznaczonego kręgu osób.
Konieczna jest zgoda na emisję państwowego organu nadzoru (Komisja Papierów Wartościowych i Giełd), co wymaga podniesienia kosztów procedury dopuszczenia do publicznej emisji oraz rejestracji papierów w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych.
Transakcje tymi walorami odbywają się na rynku publicznym, kontrolowanym przez organy państwowe
AKCJE
Papier wartościowy stwierdzający bezwarunkowe uczestnictwo jej właściciela w spółce akcyjnej, uprawniający do partycypacji w jej zyskach w formie dywidendy.
Oznacza to, że:
ch posiadacz odpowiada za zobowiązania spółki do wysokości posiadanych akcji,
ma prawo do uczestnictwa w zarządzaniu spółką, podziale zysków lub majątku w razie likwidacji oraz prawo poboru akcji nowych emisji.
Akcja stanowi odpowiednik części kapitału spółki i jej wartość w czasie trwania spółki nie może być zwrócona akcjonariuszowi.
Dochód z akcji składa się z dwóch części:
Dywidendy – udział w zyskach netto spółki
Wzrostu wartości rynkowej akcji.
Akcje są papierami wartościowymi o wysokim poziomie ryzyka, a ich ceny na rynku wtórnym ulegają istotnym, nie zawsze obiektywnie uzasadnionym wahaniom.
KLASYFIKACJA AKCJE Akcje mogą występować w dwóch formach:
1. tradycyjnej, papierowej - w formie dokumentu papierowego składającego się z trzech części:
właściwego zapisu udziałowego
arkusza kuponów dywidendowych, uprawniającego do inkasowania dywidendy
talonu dającego prawo do otrzymania kolejnego arkusza kuponów dywidendowych
2. niekonwencjonalnej, zdematerializowanej
w formie zapisu komputerowego, który upraszcza i przyspiesza obrót papierów wartościowych
Ze względu na legitymację prawną akcje dzieli się na:
akcje na okaziciela - umożliwiające egzekucje praw przez okaziciela
akcje imienne - umożliwiające egzekucję praw jedynie przez osobę umieszczoną na dokumencie i w księdze akcyjnej
Ze względu na sposób wnoszenia kapitału do spółki wyróżniamy:
akcje gotówkowe - w zamian za wpłaty pieniężne
akcje aportowe - w zamian za aporty (budynki, grunty, maszyny, licencje itd.)
Ze względu na charakterystykę praw udziałowych:
akcje zwyczajne - najbardziej powszechne na rynku, dające nabywcy równe prawa do dywidendy, liczby głosów na walnym zgromadzeniu oraz udziału w majątku likwidowanej spółki.
akcje uprzywilejowane (preferencyjne, priorytetowe) dają nadzwyczajne prawa do:
liczby głosów na WZA - najwyżej 2 z jednej akcji
wysokości dywidendy - maksymalnie do 150% zwykłej dywidendy
udziału w podziale likwidowanego majątku spółki (najpierw spłacani są posiadacze akcji uprzywilejowanych)
akcje złote - umożliwiają blokowanie niekorzystnych dla ich właściciela uchwał WZA, nieobecne w Polsce
OBLIGACJE
To papiery wartościowe przynoszące dochód w stosunku do kapitału wyłożonego na ich zakup. Są dokumentem zawierającym zobowiązanie dłużne emitenta w stosunku do każdego kolejnego posiadacza tego dokumentu (wierzyciela) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia.
Podstawową zaletą obligacji jest możliwość uwolnienia przez pożyczkodawcę zaangażowanych środków poprzez sprzedaż posiadanych walorów na rynku wtórnym.
Posiadacz obligacji ma możliwość uzyskania stałego dochodu (w przypadku obligacji o stałym oprocentowaniu) lub zmiennego dochodu.
Inwestowanie w obligacje jest obarczone mniejszym ryzykiem niż inwestowanie w akcje, ponieważ akcje zwykle nie mają gwarantowanej wypłaty dywidendy, a ceny akcji są mniej stabilne od cen obligacji.
Nabywanie obligacji skarbowych jest praktycznie pozbawione ryzyka niewypłacalności
KLASYFIKACJA OBLIGACJI
Ze względu na podmiot uprawniony do emisji wyróżnia się:
obligacje skarbowe - emitowane przez Skarb Państwa, będące jednym z najważniejszych źródeł finansowania deficytu budżetowego; emituje je Minister Finansów
obligacje municypalne/komunalne - emitowane przez gminy
obligacje przedsiębiorstw - emitowane przez podmioty prowadzące działalność gospodarczą posiadające osobowość prawną
obligacje instytucji finansowych - emitowane przez banki, towarzystwa ubezpieczeniowe
Ze względu na termin wykupu dzielą się na:
krótkoterminowe - okres wykupu do 5 lat,
średnioterminowe -5 -10 lat,
długoterminowe - powyżej 10 lat,
nie podlegające wykupowi - renta wieczysta
Ze względu na gwarancje wypłaty odsetek i wykupu obligacje dzielą się na:
zabezpieczone - gwarancji takich udzielają banki lub państwo (zastaw, hipoteka, gwarancja NBP lub Skarbu Państwa),
niezabezpieczone - gwarancja emitenta
Instytucje rynku kapitałowego
Obrót instrumentami rynku kapitałowego odbywa się na giełdach papierów wartościowych oraz na rynkach pozagiełdowych.
Giełda jest instytucją na której odbywa się publiczny obrót kapitałowymi papierami wartościowymi, stanowiącą zespól osób, urządzeń i środków technicznych, zorganizowanych w celu kojarzenia ofert sprzedaży i nabycia papierów wartościowych.
Główne cechy giełdy są podstawą jej definicji:
istnienie wewnętrznej organizacji opierającej się na odpowiednich normach prawnych,
stałe zasady handlu,
brak konieczności okazywania przedmiotu transakcji,
ścisły krąg podmiotów uczestniczących w handlu giełdowym,
jednorodność (a wiec i zamienność) przedmiotu transakcji - papierów wartościowych,
stałe miejsce i czas spotkań,
ceny transakcji podawane do wiadomości publicznej. Uczestnikami giełdy są:
pośrednicy - maklerzy papierów wartościowych, czyli kompetentni przedstawiciele firm maklerskich i banków upoważnieni przez pracodawców do zawierania transakcji w ich imieniu, działający na zlecenie i rachunek klientów, a także instytucje organizujące rynek i obrót papierami wartościowymi, samodzielni uczestnicy giełdy - osoby dopuszczone do handlu giełdowego z prawem zawierania transakcji we własnym imieniu i na własny rachunek np: zarządzający firmamiurzędnicy - osoby czasowo dopuszczone do handlu giełdowego zawierające transakcje z upoważnienia, w imieniu i na rachunek przedsiębiorstw, w których pracują,
"goście" - inne osoby przebywające na giełdzie bez prawa uczestnictwa w transakcjach - obsługa, gońcy, reporterzy, itp.
Czynniki wzrostu i rozwoju gospodarczego
Rozwój gospodarczy (ekonomiczny)
Dotyczy strefy działalności ludzkiej, która wiąże się z gospodarowaniem, a więc produkcją i podziałem dóbr i usług.
Oznacza zmiany zdolności wytwórczych, stosunków ekonomicznych, produkcji, struktury i mechanizmu funkcjonowania gospodarki, konsumpcji oraz środowiska naturalnego.
Rezultatem rozwoju gospodarczego jest doskonalenie wszystkich jego czynników oraz wzrost ilości i jakości dóbr i usług zaspokajających określone potrzeby.
Najważniejsze jego składniki to:
Majątek,
Struktura gospodarki narodowej,
Mechanizm jej funkcjonowania
Ilość, Jakość Dystrybucja dóbr i usług
Stan środowiska naturalnego
Wzrost gospodarczy
Wyraża zmiany, które mogą być odwzorowane przez zależności między liczbami jednoznacznie wyrażającymi określone rodzaje strumieni dóbr i usług oraz zasobów w procesie produkcji i podziału.
Oznacza to zwiększenie się rocznej produkcji dóbr i usług w kraju. Jeśli w kolejnym roku w całej gospodarce uda się sprzedać więcej towarów i usług niż w roku poprzednim – mamy do czynienia ze wzrostem gospodarczym
Oznacza zmianę strumieni dóbr i usług oraz zasobów gospodarczych, poprawę relacji ilościowych produkcji i podziału dóbr oraz świadczonych usług, co prowadzi do poprawy ich jakości i zwiększenia ich ilości przypadających przeciętnie na każdego członka społeczeństwa.
Najważniejsze jego składniki to:
czynniki sprawcze, które zwiększają strumienie dóbr i usług,
Stopa wzrostu gospodarczego, która jest podstawową wielkością strategiczną określającą tempo (szybkość) zmian
Suma dóbr i usług
Jakość dóbr i usług przypadająca na 1 mieszkańca w danej gospodarce.
Czynniki wzrostu gospodarczego
W systematyce czynników wzrostu gospodarczego wyróżnia się trzy ujęcia:
historyczne – według których głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego są kapitał, ziemia i praca
modelowe – w których głównymi czynnikami bezpośrednimi są zatrudnienie i wydajność pracy, natomiast głównymi czynnikami pośrednimi są majątek produkcyjny i jego efektywność oraz inwestycje i ich efektywność
Systemowe – w których na podstawie różnych kryteriów dzieli się czynniki wzrostu gospodarczego m.in. na:
Ekonomiczne (tradycyjne) - zasoby naturalne, majątek, zasoby demograficzne
Nowoczesne - postęp naukowy i organizacyjny
Postęp w kierowaniu gospodarką zmiany strukturalne i międzynarodowy podział pracy
Społeczne - infrastruktura ekonomiczna i społeczna
Rynkowe - konkurencja i równowaga
Specjalne - proporcjonalność i dysproporcje rozwoju
Grupa czynników ekonomicznych o charakterze wymiernym dzieli się na:
Bezpośrednie - zatrudnienie (Z) oraz wydajność pracy (W)
pośrednie – majątek produkcyjny (Mp) oraz efektywność wykorzystania majątku produkcyjnego (E)
Drugi podział uwzględnia czynniki:
ekstensywne - zatrudnienie (Z) oraz majątek produkcyjny (Mp) (oznaczają przede wszystkim zmiany ilościowe tj. przyrost zatrudnienia, trwałych i obrotowych środków produkcji i związanych z nimi inwestycji)
intensywne – wydajność pracy (W) oraz efektywność wykorzystania majątku produkcyjnego (E) (oznaczają istotne zmiany jakościowe w czynnikach produkcji tzn. wzrost wydajności pracy siły roboczej, rozwój kapitału ludzkiego i intelektualnego, wzrost efektywności wykorzystania majątku, efektywność inwestycji, postępu naukowo-technicznego.
Zależność wzrostu gospodarczego (ΔD) od głównych czynników przedstawia funkcja:
gdzie: Z – zatrudnienie
K – kapitał fizyczny T – technologia i organizacja wiedzy, służące celom praktycznym H – kapitał ludzki S – kapitał społeczny
Kapitał fizyczny (K) – trwały (ziemia, budynki, budowle, maszyny) i obrotowy (materiały, urządzenia, energia) – przypadający średnio na jednego zatrudnionego, decyduje o uzbrojeniu technicznym zatrudnionych i potencjalnych zdolnościach wytwórczych gospodarki.
Zatrudnienie (Z) – jest wielkością złożoną i zróżnicowaną ze względu na pełnione funkcje w gospodarce. Składa się z kadry kierowniczej najwyższego, średniego i niskiego szczebla zarządzania, kadry samodzielnych specjalistów, pracowników o wysokich, średnich i niskich kwalifikacjach oraz pracowników bez kwalifikacji.
echnologia (T) – to zespół środków i sposobów transformacji rzeczowych i osobowych czynników produkcji w produkty. Decyduje ona o poziomie technicznym i jakości produktów oraz ich formach wartości użytkowej – postaci, miejsca, czasu i posiadania.
Kapitał ludzki (H) – to zasoby wiedzy, umiejętności, zdrowia, energii witalnej zawarte w społeczeństwie.
Kapitał społeczny (S) – to indywidualne i instytucjonalne stosunki międzyludzkie, wyznaczające więzi i normy postępowania ludzi w procesach gospodarczych
Czynniki przyspieszające i ograniczające tempo wzrostu gospodarczego
Czynniki ograniczające tempo wzrostu gospodarczego ujawniają się zwłaszcza w okolicznościach radykalnych zmian programu gospodarczego, forsowania nadmiernej dynamiki rozwoju kraju lub gdy popełnione zostaną ewidentne błędy w zakresie polityki gospodarczej.
Czynniki przyspieszające i ograniczające występują z różnym natężeniem i zależą od osiągniętego poziomu rozwoju kraju i same ten rozwój warunkują
Konsumpcja – (czynnik najczęściej ograniczający) osiągnięty poziom konsumpcji przy danym dochodzie narodowym wyznacza minimalną stopę konsumpcji
Dochód narodowy (D) - To suma dóbr i usług nowo wytworzonych w danym roku w gospodarce narodowej za pomocą czynników produkcji należących do obywateli danego kraju (niezależnie od miejsca ich użycia) wyrażona w cenach tych czynników. Ustala się ją, sumując produkcję czystą, czyli wartość dodatnią poszczególnych działów gospodarki narodowej.
Konsumpcja
Obniżenie minimalnej stopy konsumpcji umożliwia wzrost stopy inwestycji, ale wywołuje niezadowolenie pracowników najemnych, niepokoje konflikty społeczne, co powoduje spadek wydajności pracy i obniżenie tempa wzrostu dochodu narodowego w następnych latach.
Siła robocza – może wywołać wzrost jak również zahamować wzrost gospodarczy. Powodem może być niedostosowanie struktury kwalifikacji do struktury stanowisk pracy w układzie sektorowym, działowo-gałęziowym i regionalnym.
Nadmierne zatrudnienie hamuje tempo wzrostu gospodarczego, ponieważ uniemożliwia osiąganie wyższej wydajności pracy.
Natomiast niechęć pracowników do wykonywania pewnych usług może hamować wzrost gospodarczy
Handel zagraniczny – może hamować tempo wzrostu gospodarczego, gdy niezbędny import jest ograniczony możliwościami eksportowymi gospodarki, kiedy istnieje blokada danej gospodarki, kiedy korzyści z handlu przechwytują partnerzy zagraniczni.
Gdy handel zagraniczny jest efektywny, jest wtedy najbardziej uniwersalnym czynnikiem skutecznego przełamywania wszelkich ograniczeń wzrostu.
Wymogi ekologiczne – przekroczenie norm ochronnych stanu środowiska naturalnego pogarsza warunki życia ludności, produkcji i konsumpcji. Wpływa to na zmniejszenie tempa wzrostu dochodu narodowego poprzez pogorszenie stanu zdrowotnego pracowników i spadek, bądź małą dynamikę wydajności pracy.
Wymaga zmiany struktury produkcji i stosowania ekologicznych technik i technologii produkcji, co zwiększa ich kapitałochłonność i zmniejsza tempo wzrostu gospodarczego.
Luka organizacyjno-instytucjonalna – czynnikiem ograniczającym wzrost gospodarczy jest zła organizacja pracy i produkcji – wadliwa struktura organizacyjno-instytucjonalna kierowania gospodarką.
Uniemożliwia to zwiększenie dochodu narodowego, jaki można osiągnąć przy wysokim poziomie pracy wykonawczej i kierowniczej
Luka technologiczna – czyli różnice między krajami przodującymi w świecie a słabej rozwiniętymi z punktu widzenia techniki i technologii.
W likwidacji luk technologicznych podstawową rolę odgrywają procesy innowacyjne – produktowe, technologiczne i organizacyjne, które zależą od stanu i rozwoju zaplecza naukowo-technicznego gospodarki i jej chłonności innowacyjnej.
Dodatkowo wzrost gospodarczy ograniczać mogą:
Trudności w zaopatrzeniu gospodarki w surowce czy energię,
Przestarzała infrastruktura techniczna,
Niesprawna i niewydolna infrastruktura społeczna
Zbyt słabo rozwinięte dziedziny gospodarki np. rolnictwo