ROZWÓJ WIEDZY SPOŁECZNEJ

Poznanie wiedzy społecznej konkretnego społeczeństwa, czy społeczeństw o podobnym rozwoju kulturowym, jest jednocześnie poznawaniem jego samego, jego kultury i jego historii. Istotną osobliwością nauk społecznych jest kumulacyjny charakter wiedzy społecznej.

Socjologia nie może nie uwzględniać socjologicznych obserwacji wielkich myślicieli, takich jak choćby Tukidydes, Tacyt, Arystoteles, Platon, Machiavelli czy Hobbes, chociaż żaden historyk nauki nie określa ich mianem socjolog . Dodatkowym argumentem na rzecz poznania ich myśli społecznej jest fakt, iż ich koncepcje społeczne nie uległy deaktualizacji w takim stopniu, jak ma to miejsce w przypadku nauk przyrodniczych.

W historii myśli społecznej można odnaleźć koncepcje, poglądy, teorii czy też hipotezy, które w trochę innym ujęciu spotykamy we współczesnej socjologii.

Śledząc przemiany, jakim w ciągu wieków ulegały zainteresowania życiem społecznym, można wskazać na "rewolucje" przez które przeszła wiedza społeczna.

Pierwszą taką rewolucją było wyodrębnienie porządku ludzkiego z doświadczanego pierwotnie jako całość porządku przyrody. Miało to miejsce między V a III w.p.n.e. Rewolucja ta znalazła swój naukowy wyraz w dziełach starożytnych filozofów greckich. Drugą wielką rewolucją było wyraźne odróżnienie społeczeństwa od państwa, co nastąpiło już w czasach nowożytnych, w wieku XVII i XVIII.

Trzecią rewolucją było uczynienie społeczeństwa przedmiotem systematycznej refleksji oraz stworzenie pojęcia nauki o społeczeństwie jako nauki wykrywającej prawa. Rewolucja ta dokonała się w dobie ukształtowanego kapitalizmu, czyli w XIX w., a jej spektakularnym efektem było powstanie socjologii.

Czwartą rewolucją, ciągle daleką od zakończenia jest unaukowienie owej refleksji o społeczeństwie, czyli narzucenie jej rygorów formalnych, poddanie jej surowej kontroli danych empirycznych, oczyszczenie z pozostałości myślenia religijnego i filozoficznej spekulacji.

Schemat ten może wydawać się zbytnim uproszczeniem historii myśli socjologicznej, gdyż jest to jedynie propozycja pewnej konwencji, ułatwiającej studia nad rozwojem myśli społecznej - zwróceniem uwagi na różnorodność zainteresowań badaczy rzeczywistości społecznej na przestrzenie dziejów.

WIĘŹ SPOŁECZNA I JEJ PRZEMIANY

Termin więź społeczna nie jest jednoznacznie rozumiany przez wszystkich socjologów. Mówiąc o więzi rodowej lub więzi lokalnej, odwołujemy się do czynników obiektywnych, które mają stanowić o istnieniu więzi społecznej w określonej przez nie zbiorowości ludzkiej.

W rzeczywistości społecznej więź społeczna objawia się na dwóch płaszczyznach. Jedną stanowią wspólności i związki między ludźmi, dające się rzeczowo określić. Są to: wspólności i więzy krwi, wspólnota pochodzenia, wspólnota terytorium, wspólnota języka, wspólnota kultury w różnych jej dziedzinach, a także wspólna organizacja życia zbiorowego. Na drugą płaszczyznę składają się swoiste stany i akty świadomości, takie jak poczucie szczególnej łączności z innymi ludźmi czy wzajemnej z nimi zależności, oraz ich manifestacja przez postawy, zachowania i działania indywidualne czy zbiorowe.

Bardzo istotną cechą więzi społecznej jest to, iż łączy członków określonej zbiorowości. Może ona zespalać zarówno kilku- czy kilkunastoosobowy zbiór ludzi, np. rodzinę czy grupę koleżeńską, jak też wielotysięczne, a nawet wielomilionowe rzesze, np. zbiorowości etniczne.

Dokonując klasyfikacji więzi społecznych, należy wyjść od jej ujęcia genetycznego, a ściślej mówiąc - od określenia podstaw, na których się ona opiera. Obecnie zakłada się, że więź społeczna może mieć różne źródła - naturalne warunki lub jakiegoś rodzaju stanowienie. Najstarszym rodzajem więzi jest więź dana człowiekowi przez społeczne warunki urodzenia, czyli więź naturalna. Dziecko, przychodząc na świat w rodzinie, wchodzi najpierw w związki z rodzicami, rodzeństwem czy szerzej w związki, które wyznacza mu jego środowisko rodzinne. Z czasem stopniowo staje się członkiem innych grup i społeczności, należących do szerszego środowiska. Ten rodzaj więzi społecznej nigdy nie wygasa. Odnaleźć ją można także w nowoczesnych społeczeństwach. Zwykle ujawnia się w postaci czystej więzi naturalnej, czasami zaś występuje w przemieszaniu z innymi więziami. Przeciwieństwem więzi naturalnej jest więź stanowiona, czyli więź wynikająca bezpośrednio lub pośrednio ze stanowienia społecznego. Więź stanowiona występuje w tych zbiorowościach ludzkich, w których istnieją podziały społeczne, narzucone siłą czy prawem bądź też siłą i prawem łącznie. Czasami więź tego typu może być znacznie silniejsza od więzi naturalnej. Więź stanowiona niknie lub przynajmniej słabnie, gdy przestają istnieć warunki i sytuacje, w jakich się wytworzyła.

Innym rodzajem więzi społecznej jest więź powstająca w wyniku dobrowolnego zrzeszania się ludzi. Już Arystoteles podkreślał ważną rolę zgromadzeń biesiadnych czy innych jako środków zespalania się ludzi w obrębie greckiej polis. Wraz z rozwojem miast zmieniał się też profil zrzeszeń. Przede wszystkim zwiększała się ich liczebność.

Więź naturalna, więź stanowiona i więź zrzeszeniowa to trzy zasadnicze rodzaje więzi społecznej, a jednocześnie jakby jej typy idealne. W praktyce niełatwo jest określić, jakiego rodzaju więź występuje w konkretnej zbiorowości.

Innym kryterium klasyfikacji więzi społecznej jest sposób, w jaki przejawia się ona w konkretnej zbiorowości. Więź małej grupy aktualizuje się w bezpośrednich kontaktach między jej członkami i w stosunkach społecznych opartych na nich. Natomiast całkiem inny charakter ma więź społeczna występująca między członkami wielkich zbiorowości, takich jak naród czy państwo. Realnymi, a przy tym tkwiącymi w świadomości społecznej korelatami tej więzi są: tradycja, wspólnota dziejów, wspólnota języka, obyczaju i kultury czy wreszcie wspólna organizacja terytorialno-polityczna.

Rozróżnienie typów więzi społecznej na małego, średniego i wielkiego zasięgu łączy się z wyróżnieniem małych, średnich i wielkich zbiorowości ludzkich. Istotnym problemem związanym z określeniem rodzaju zbiorowości jest to, jaka więź społeczna - małego, średniego czy wielkiego zasięgu - jest najsilniejszą więzią między ludźmi, najmocniej tkwiącą w społecznej świadomości i najwyraźniej potwierdzającą się w społecznych działaniach. Wymienione rodzaje więzi społecznej nie zawsze są uświadamiane przez objętych nią ludzi. Chodzi tu zwłaszcza o więź naturalną, więź stanowioną i więź zrzeszeniową. We współczesnym świecie lepiej uświadamiane są więzi o charakterze mieszanym, za którymi kryje się cały kompleks różnych wartości, jak to się dzieje, gdy występuje choćby więź lokalna.

Zróżnicowanie więzi społecznych według ich zasięgu znajduje istotne odbicie w świadomości społecznej. Więź w małych strukturach jest oparta na bezpośredniej styczności między ludźmi. Jest ona wciąż aktualizowana w zakresie tychże styczności i stosunków społecznych. Więź społeczna łącząca wielkie struktury społeczne często zawiera w sobie silny ładunek emocjonalny (np. więź narodowa).

Pojęcia więzi społecznej nie można sprowadzać jedynie do aspektów świadomościowych społecznej egzystencji jednostki. Nie można sprowadzać jej ani do przyjaźni między ludźmi, ani też do wzajemnej życzliwości. Łączność między ludźmi opiera się również na wspólności ich położenia i podobieństwie stylu życia. Istotnymi czynnikami określającymi więź społeczną są także kategorie zachowań i działań.

Więź społeczna tworzy się i utrzymuje się dzięki temu, co ludzi łączy i co ludzi dzieli w zbiorowym współżyciu, nie zaś tylko przez jedno albo przez drugie, jak to postulowały niektóre teorie. Dwoistość więzi społecznej przejawia się również w tym, iż rozciąga się między dwiema ogniskującymi się siłami, tj. między czynnikami, które wiążą ludzi przez wspólność ich postaw i dążeń, oraz czynnikami, które zespalają ich przez powiązanie różnych pozycji społecznych i różnych zadań społecznych.

SOLIDARNOŚĆ SPOŁECZNA

Rozróżnienia między bytami jednostkowym i społecznym nie należy łączyć z rozróżnieniem między jednostką i społeczeństwem jako konkretnymi bytami. Emil Durkheim (1858-1917) był jednym z pierwszych socjologów, którzy zmodyfikowali tradycyjną płaszczyznę sporu o wzajemny stosunek między społeczeństwem i jednostką. Dostrzegając niezwykłe zróżnicowanie i zmienność więzi społecznej, przeniósł on problem stosunku między jednostką i społeczeństwem z płaszczyzny uogólnień na płaszczyznę socjologicznych konkretów.

Durkheim szczególnie dużą wagę przywiązywał do analizy konkretnego społeczeństwa i konkretnych grup ludzkich. Nie ma bowiem czegoś, co można by nazwać ogólnym postępem ludzkości. Tym, co istnieje i co jest dostępne obserwacji, są poszczególne społeczeństwa, które rodzą się, rozwijają i umierają niezależnie od siebie. Tym zaś, co istnieje realnie w owych społeczeństwach, są szczególne formy solidarności: solidarność rodzinna, solidarność zawodowa, solidarność narodowa, solidarność wczorajsza czy dzisiejsza. Każda z solidarności ma swoją własną naturę, dlatego też twierdzenia ogólne mogą w najlepszym razie dostarczyć wyjaśnień niekompletnych, pozwalają bowiem umknąć temu, co konkretne i żywe. Żeby móc badać społeczną solidarność, należy przyjąć pewien obserwowalny od zewnątrz wskaźnik obiektywny, jakim jest prawo. Prawo jest tym, co najbardziej stałe oraz wyprecyzowane w organizacji i w przybranej określonej formie, która z czasem pojawia się wszędzie tam, gdzie istnieje trwałe życie społeczne. Istnieją dwa, zasadniczo różne rodzaje przepisów prawnych. Pierwszym z nich jest prawo karne, w którym z przepisami wiążą się ściśle określone sankcje represyjne, stosowane wobec każdego, kto owe przepisy narusza. Drugim rodzajem jest prawo kooperacyjne , w którym istnieją wyłącznie sankcje restytucyjne, mające na celu nie tyle ukaranie winnego, ile przywrócenie rzeczy do stanu, w jakim znajdowały się przed aktem naruszenia prawa. Taki charakter mają sankcje prawa cywilnego, handlowego czy administracyjnego. Prawo represyjne odpowiada temu, co jest sercem, ośrodkiem wspólnej świadomości, podczas gdy prawo restytucyjne, powstające bardzo daleko od centrum, wykracza znacznie poza zbiorową świadomość. restytucja - zwrot rzeczy posiadanej nieprawnie; przywrócenie dawnego stanu rzeczysankcja - reakcja otoczenia na zachowanie niezgodne z przyjętymi przez daną zbiorowość normami Wymienione rodzaje prawa odzwierciedlają dwa rodzaje organizacji społecznej, dwa rodzaje społecznej solidarności. Społeczeństwa o przewadze prawa karnego, a więc takie, w których pod kontrolą społeczną znajduje się całe czy też niemal całe życie jednostki. Wówczas to względnie jednolity zespół wierzeń i uczuć obowiązuje wszystkich członków społeczeństwa, wszelkie zaś indywidualne odstępstwa od przyjętych wzorów są surowo karane. Odstępstwa te zdarzają się jednak niezwykle rzadko, ponieważ życie jednostki stanowi w istocie proste odbicie życia zbiorowego, a świadomość indywidualna jest w zasadzie tożsama ze świadomością zbiorową. Społeczeństwo takie nie jest wewnętrznie zróżnicowane, a tym samym jego związek z jednostka jest bezpośredni. Tego typu solidarność społeczną można nazwać solidarnością mechaniczną. Jest ona odwrotnie proporcjonalna do stopnia zróżnicowania i ujednostkowienia społeczeństwa. Podstawową cechą tego typu społeczeństw jest brak podziału pracy

Z kolei podział pracy społecznej jest podstawą solidarności w społeczeństwach o przewadze prawa kooperacyjnego. W tego typu społeczeństwach obowiązuje następująca maksyma: bądź w stanie wypełniać z pożytkiem określoną funkcję! , podczas gdy w społeczeństwach opartych na solidarności mechanicznej imperatywem staje się taka maksyma: rób to, co robią wszyscy! Podział pracy sprawia, iż wszelka działalność wymyka się spod kontroli świadomości zbiorowej, która w coraz mniejszym stopniu pokrywa się ze świadomością poszczególnych jednostek. Dzięki specjalizacji kształtuje się osobowość. Jednostki są solidarne dlatego, że są różne i wzajemnie siebie potrzebują. Ten typ solidarności Durkheim nazwał solidarnością organiczną. Jest ona wprost proporcjonalna do stopnia zróżnicowania i ujednostkowienia społeczeństwa. Odpowiada jej takie społeczeństwo, które stanowi system różnych organów, z których każdy, mający specjalną rolę do odegrania, składa się ze zróżnicowanych części.

Mimo iż Durkheim próbował na podstawie rozróżnienia dwóch typów solidarności społecznej wartościować konkretne społeczeństwa, jego koncepcja miała zastosowanie przede wszystkim w badaniach porównawczych. Ponieważ we wszelkich konkretnych społeczeństwach współwystępują ze sobą oba rodzaje solidarności, przeto omawiana typologia powinna służyć analizie różnych aspektów poszczególnych społeczeństw, ujawniając przy tym podwójne źródło solidarności społecznej.

TYPY PRZYSTOSOWANIA WEDŁUG MERTONA

Robert Merton, dokonując próby analizy społecznych i kulturowych źródeł zachowań dewiacyjnych, starał się udzielić odpowiedzi na pytanie o to, w jaki sposób pewne struktury społeczne wywierają wyraźną presję na niektóre jednostki w społeczeństwie, skłaniając je do podjęcia zachowań raczej nonkonformistycznych niż zgodnych z przyjętymi wzorcami. Jego zdaniem spośród wielu elementów struktury społecznej czy kulturowej tylko dwa mają w owej analizie bezpośrednie znaczenie. Najważniejszym z nich są cele kulturowe i zinstytucjonalizowane normy.

Posługując się kategoriami celów kulturowych i norm instytucjonalnych, Robert K. Merton zaproponował podział sposobów przystosowania jednostki w społeczeństwie na pięć typów. Typy te odnoszą się nie do osobowości, ale do ról społecznych pełnionych w określonych sytuacjach. Jednocześnie typy te uwzględniają mniej czy bardziej utrwalone reakcje, nie są zaś typami osobowości. Typy: -konformizm, -innowacja, -rytualizm, -wycofanie, -bunt. Konformizm jest reakcją najbardziej typową i szeroko rozpowszechnioną w społeczeństwach ustabilizowanych. Bez niego równowaga i ciągłość społeczeństwa nie mogłyby być utrzymane. Oczekiwania jednostek, determinowane przez dany porządek społeczny, są podtrzymywane przez zachowania typowe, akceptujące ustalone wzory kulturowe, niemniej zmieniające się w dłuższej perspektywie czasowej. Zachowania te są zorientowane na podstawowe wartości społeczne. Brak takiego zbioru wartości, podzielanych przez oddziaływujące na siebie jednostki, sprawiłby, iż mielibyśmy do czynienia ze stosunkami społecznym bez społeczeństwa. syndrom - zespół cech, objawów charakterystycznych dla jakiegoś zjawiska, faktu psychotyk - człowiek cierpiący na psychozę (psychoza - brak krytycyzmu, niezdolność do kontaktów społecznych, z objawami halucynacji i urojeń)

Innowacja jest typem przystosowania będącego pochodną ogromnego nacisku na cel kulturowy, który wręcz zachęca do wykorzystania instytucjonalnie zakazanych, lecz często skutecznych środków zdobycia przynajmniej oznak sukcesu, jakimi są bogactwo i władza. Reakcja ta występuje wtedy, gdy jednostka bez zinternalizowania w równym stopniu norm instytucjonalnych, kierujących sposobami i środkami prowadzącymi do jego osiągnięcia, przyswoiła sobie kulturowy nacisk na cel. Tego typu postawę reprezentują na przykład tzw. magnaci-rabusie, czyli sprytni, bystrzy, zwycięscy twórcy wielkich fortun amerykańskich przełomu wieków XIX i XX.

Rytualistyczny rodzaj przystosowania, polegający na odrzuceniu kulturowych celów wielkiego sukcesu finansowego i szybkiego awansu społecznego, może również się sprowadzać do zaniżania celów kulturowych do takiego poziomu, na którym aspiracje jednostki mogą zostać zaspokojone. Chociaż zostaje wówczas odrzucony kulturowy wymóg dążenia do wybicia się w świecie , w dalszym ciągu jednostka przestrzega norm instytucjonalnych. Ten typ przystosowania jest dosyć częsty w społeczeństwach, w których status społeczny jednostki w dużej mierze zależy od jej własnych osiągnięć. Nieustająca walka konkurencyjna wywołuje ostry lęk o status, jednym zaś ze sposobów uśmierzenia owych niepokojów jest trwałe zaniżanie poziomu własnych aspiracji. Lęk powoduje bezruch lub zachowanie zrutynizowane. Syndrom społecznego rytualisty wyraża się w takich kulturowych frazesach, jak: Nie będę się wychylał ; Grunt to działać bezpiecznie ; Jestem zadowolony z tego, co mam ; Nie mierz wysoko - nie spotka cię wtedy rozczarowanie

Wycofanie, wyrażające się defetyzmem, kwietyzmem czy rezygnacją, prowadzi najczęściej do eskapizmu. O ile w życiu codziennym taki dewiant z reguły jest potępiany i odrzucany, o tyle w świecie fantazji cieszy się sympatią czy współczuciem opinii publicznej. We współczesnej kulturze ludowej i masowej takie postaci podtrzymują morale i poczucie własnej wartości dzięki temu, że przedstawiają człowieka, który odrzuca istniejące ideały i wyraża pogardę dla nich. Klasycznym już przykładem takiego bohatera jest włóczęga Charlie z filmów Chaplina. Wycofanie jest sposobem postępowania ludzi społecznie wydziedziczonych. Jeśli nie otrzymują oni żadnych nagród oferowanych przez społeczeństwo, to przeżywają również niewiele frustracji, spotykających tych, którzy o nagrody te zabiegają. Ten typ adaptacji, raczej indywidualny niż grupowy, ma zwykle charakter prywatny i izolowany. Mimo iż czasami ludzie, o których tutaj mowa, uczestniczą w subkulturze grupowej, nie działają oni w zgodzie z jakimś wspólnym kodeksem kulturowym.

Bunt jest rodzajem przystosowania, które wyprowadza ludzi na zewnątrz otaczającej struktury społecznej po to, aby tworzyć wizję i próbować realizować nową strukturę. Zakłada on wyobcowanie z panujących celów i wzorców, które są uznawane za czysto arbitralne, tzn. ani nie prawomocne, ani też takie, które nie są w stanie wyegzekwować posłuszeństwa, ponieważ równie dobrze mogłyby być zastąpione innymi. subkultura - podkultura wytworzona w obrębie jakiejś kultury różniąca się od niej, zwłaszcza pielęgnująca te właśnie elementy kulturowe, jakie są przez większość uważane za mniej wartościowe, poślednie.

Bunt należy odróżnić od resentymentu. Resentyment, czyli uczucie nienawiści, zawiści i wrogości, jest poczuciem niemożności aktywnego wyrażania emocji wobec osób czy grup uczucie owo wywołujące, nieustannym doświadczaniem owej bezsilnej wrogości. W przeciwieństwie do buntu resentyment nie obejmuje autentycznej zmiany systemu wartości. Resentyment potępia to, czego potajemnie żąda. W buncie zaś potępieniu podlega samo pożądanie.

EWOLUCJA POJĘCIA STRUKTURY SPOŁECZNEJ

Podstawowym pojęciem analizy problemu stratyfikacji jest kategoria struktura społeczna . Pojęcie to swoim zakresem wykracza poza problem funkcjonalnej nierówności społeczeństwa. Aby chociaż w zarysie ukazać złożoność interpretacyjną tej kategorii, należy prześledzić, jak na przestrzeni dziejów filozofowie społeczni różnych orientacji naukowych określali główne kryteria jej oceny. Pierwszą koncepcją struktury społecznej w historii myśli społecznej była arystotelesowska teoria społeczeństwa. Ma ona kapitalne znaczenie dla badaczy form organizacji i budowy konkretnych społeczeństw, gdyż zawiera wszystkie współczesne schematy interpretacyjne problematyki stratyfikacji społecznej.

Rozpatrywana przez Arystotelesa struktura społeczna jest bądź konglomeratem rodzin (a tym samym kolonii rodzin ), bądź systemem klas ekonomicznych (bogaci, biedni, stan średni), bądź układem grup statusowych (lud, ludzie znaczni ), bądź też wreszcie zespołem swego rodzaju stanów . Innym ważnym według Arystotelesa aspektem struktury społecznej okazuje się podział społeczeństwa ze względu na funkcje pełnione przez różne grupy obywateli. Uważał on, że podstawowymi stanami są: rolnicy, rękodzielnicy, kupcy, wyrobnicy, żołnierze, kapłani, wysocy urzędnicy państwowi, członkowie rady, sędziowie oraz zamożni, którzy służą swym majątkiem państwu. Stany te tworzą masę ludową i grupę ludzi znacznych.consensus - zezwolenie, zgoda.

Trzecim zasadniczym dla Arystotelesa aspektem struktury społecznej jest podział społeczeństwa na grupy różniące się stopniem zamożności. Ten podział obywateli jest najostrzejszy, gdyż po pierwsze, nie można być jednocześnie biednym i bogatym, po drugie zaś, układ sił między bogatymi a biednymi ma największy wpływ na stabilność państwa. Stabilność tę zapewnia stan średni , który jest ostoją ładu i społeczną bazą dobrego ustroju.

Odmienną, acz typową dla przełomu wieków XVIII i XIX koncepcję struktury społecznej zaproponował Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831). Według niego podział społeczeństwa na klasy ( stany ) jest nieuchronny, tak jak nieuchronne są konflikty między tymi klasami. Zdaniem Hegla historia polityki wewnętrznej każdego kraju sprowadza się do historii kształtowania się klas, konfliktów prawnych, jakie przeciwstawiają jednostki tym klasom, a także antagonizmów klas między sobą i w stosunku do władzy centralnej. Dalej zauważył on, że każda klasa wytwarza swoją świadomość grupową, odpowiadającą jej szczególnym warunkom życia oraz jej miejscu w społeczeństwie. Każda jednostka należy i musi należeć do którejś z klas, ale przynależność ta nie jest dziedzicznie zdeterminowana i zależy całkowicie od uzdolnień samej jednostki. ewolucjonizm społeczny - kierunek rozwijający się w XIX w., głoszący, że rozwój społeczny ma charakter ciągły, stopniowy i jednokierunkowy, polegający na różnicowaniu się elementów, ich coraz ściślejszym powiązaniu oraz coraz większym uporządkowaniu Dla Hegla istotne dla obrazu struktury społecznej były antagonizmy między klasami czy konflikty interesów. Nieco inaczej problem ten widział Herbert Spencer (1820-1903), czołowy przedstawiciel ewolucjonizmu społecznego, według którego każde konkretne społeczeństwo ma jakąś strukturę społeczną, tę zaś można umieścić na skali wyznaczonej przez przeciwne sobie dwa idealne typy organizacji społecznej: przemysłowej i wojskowej. Pierwszy typ, wynikający bezpośrednio z dążenia do celów indywidualnych, prowadzących pośrednio do pomyślności społecznej, rozwija się nieświadomie i nie musi być narzucany. Drugi zaś, wynikający bezpośrednio z dążenia do celów społecznych i prowadzących pośrednio do pomyślności indywidualnej, rozwija się świadomie i jest narzucany.

Jednym z pierwszych teoretyków zwracających uwagę na szereg względnie niezależnych wymiarów uwarstwienia społeczeństwa był Max Weber (1864-1920). Podstawowym terminem jego koncepcji struktury społecznej była klasa społeczna, która może przybierać niezliczenie wiele form, takich jak choćby klasy posiadania czy klasy zysków i dochodów Według niego o położeniu stanowym decyduje zespół wszelkich typowych składników losów ludzkich, uwarunkowany przez określoną, pozytywną lub negatywną, ocenę godności społecznej, wiążącej się z jakąś cechą wspólną pewnej liczbie osób. O ile położenie klasowe jest zdeterminowane ekonomicznie, o tyle położenie stanowe jest zdeterminowane kulturowo. Łączy się z nim określony styl życia, jakiego oczekuje się od każdej jednostki, która pragnie należeć do danego stanu. Zdaniem Webera podział na klasy jest następstwem stosunku do produkcji i nabywania dóbr, podział zaś na stany jest następstwem wybranych przez jednostkę zasad konsumpcji dóbr wyrażających się swoistym rodzajem stylu życia. Trzecią kategorią wyróżnioną przez Webera na potrzeby określenia zbiorowości jednostek zajmujących podobne miejsce w strukturze społecznej była tzw. partia. Pod pojęciem tym kryje się zrzeszenie o charakterze celowym, starające się zapewnić swoim członkom wpływy na istniejący aparat władzy. Struktura społeczna w opinii Webera ma trzy względnie niezależne wymiary: ekonomiczny, kulturowy i polityczny.

Typowy dla weberowskiej interpretacji struktury społecznej jest pogląd Charlesa Hortona Cooley'a (1864-1929), który twierdził, że początek naszego wieku, niosący ze sobą intensyfikację procesów komunikacyjnych, sprawia, że struktura społeczna przeobraża się stopniowo z kastowej w otwartą strukturę klasową. Decyduje o tym nie urodzenie, lecz wykonywana funkcja, której odpowiadają takie lub inne rodzaje nagród.liberalizm - pobłażliwy i tolerancyjny stosunek wobec poglądów, postaw lub czynów innych ludzi, niezależnie od te-go, czy uznaje się je za słuszne nie-słuszne Nie jest dziełem przypadku to, iż właśnie w amerykańskiej myśli społecznej pojawił się taki pogląd. Ówczesna amerykańska myśl społeczna była najbardziej predysponowana do tego, by głosić hasła liberalizmu i indywidualizmu społecznego. indywidualizm - doktryna filozoficzna przyznająca istotne znaczenie jednostce i tłumacząca różnorodność rzeczy i zjawisk w świecie nieograniczoną liczbą bytów jednostkowych, z których każdy ma odrębny charakter Przykład tego typu interpretacji rzeczywistości społecznej stanowią te nurty socjologii amerykańskiej, które na podstawie weberowskiej analizy poddały znacznej modyfikacji XIX-wieczną interpretację problematyki uwarstwienia społecznego. Jednym z ich przedstawicieli był Robert Staughton Lynd (1892-1970), znany głównie z badań społeczności lokalnych. Lynd uznawał podział społeczeństwa na dwa odłamy - na znajdujących się wyżej bądź niżej w hierarchii społecznej. Zwracał jednak uwagę na to, iż wzór niezależnego przedsiębiorcy nie tylko jest atrakcyjny dla wszystkich, ale też może być przez wszystkich - zgodnie z amerykańskim mitem - osiągnięty. Wątek ten sprawia, że wolna od podziałów kastowych stratyfikacja społeczna staje się jednym z tych aspektów życia społecznego, które w największym stopniu aktywizują jednostki. Od rozpatrywania struktury społecznej w kategoriach ekonomicznych i przez pryzmat konfliktów klasowych jeszcze bardziej odszedł William Lloyd Warner (1898-1970), który w swoich badaniach skupił się na kryterium prestiżu. Uwzględnił on wszelkie wymiary uwarstwienia społecznego, uznając je jednak za podporządkowane i godne badania tylko przez pryzmat opinii jednostek wyznaczających członkom zbiorowości określony status. Według Warnera klasy tworzą grupy ludzi, którzy sami sądzą, że są - i rzeczywiście są - odpowiednio umiejscawiani za zgodą wszystkich członków społeczności lokalnej na społecznie wyższych i niższych pozycjach. Konsekwencją tego poglądu jest uznanie przez Warnera klasy średniej za podstawową.

Reasumując należy przypomnieć, iż stratyfikacja społeczna (uwarstwienie społeczne) ma wpływ na prawidłowe funkcjonowanie społeczeństw. Dzięki niej społeczeństwa zapewniają sobie obsadę najważniejszych funkcjonalnie stanowisk przez jednostki, które najbardziej nadają się do ich sprawowania. Jednocześnie nierówność społeczna, z zachowaniem równości szans dla wszystkich jednostek, stanowi główny element aktywizujący ludzi do działania. Mowa tu o motywie sukcesu. Kategorią opisującą w sposób statyczny uwarstwienie społeczeństwa jest struktura społeczna. Jej interpretacja na przestrzeni dziejów przybierała różne formy. Postrzegano ją przez pryzmat konfliktów klasowych, stosunków własnościowych, położenia ekonomicznego, więzów krwi, stylu życia czy wreszcie funkcji pełnionych w społeczeństwie. Strukturę społeczną współcześnie należy rozpatrywać przede wszystkich w wymiarze ekonomicznym i związanego z nim stylu życia. Powinno się uwzględniać wymiar statusowy konkretnych grup społecznych czy kategorii zawodowych, gdyż prestiż społeczny w coraz to większym stopniu wiąże się ze statusem majątkowym.

KULTURA ORGANIZACYJNA

Kultura organizacyjna ma swoje źródła w czterech następujących czynnikach:- badania nad klimatem organizacyjnym,- kultury poszczególnych narodów,- zarządzanie kadrami ludzkimi,- przekonanie, że podejście które podkreśla racjonalną i strukturalną naturę organizacji nie może w pełni wyjaśnić zachowań organizacyjnych

Klimat organizacji odnosi się do przekonań i stosunku do organizacji ze strony jej członków. Klimat organizacji jest relatywnie trwałą jakością organizacji, która (1) jest doświadczana przez osoby w niej zatrudnione, i (2) konsekwencje ich zachowania. Badania nad klimatem organizacji wskazują, iż w wielu organizacjach występuje swego rodzaju umowa co do tego, co to znaczy pracować dla danej organizacji.Kultura narodowaOrganizacje w różnych krajach posiadają odmienną strukturę i cechują się odmiennymi zachowaniami. Znajomość różnic kulturowych między poszczególnymi narodami może pomóc we właściwym kształtowaniu wzorów organizacyjnych i zachowań organizacyjnych na poziomie lokalnym (np. różnice między Stanami Zjednoczonymi a Japonią).Zarządzanie kadrami ludzkimi Intelektualne przeoorientowanie się na czynnik ludzki w organizacji jest środkiem dzięki któremu może być osiągnięta silna, trwała pozycja wśród konkurujących organizacji - czynnik ludzki jest bardziej istotny niż technologia przetwarzania informacji, czy inne istotne elementy organizacji takie jak jej struktura. Zachowanie wyjaśniające Kultura organizacyjna staje się obecnie polem największej aktywności badawczej. Nasze dotychczasowe modele organizacji stały się nieodpowiednie do gospodarki krajów wysoko rozwiniętych, które przechodzą gruntowną transformację. Gospodarka ta działa obecnie ma charakter postindustrialny i jest oparta głównie na świadczeniu usług, jednak współczesne firmy są nadal zarządzane w sposób typowy dla modelu przemysłowego, czy wręcz agrarnego. Zachodni menedżerowie ciągle zbytnio opierają się na strukturach kompleksowych i sformalizowanych mechanizmach planowania. Tymczasem kultura organizacyjna oferuje antymechanicystyczne i elastyczne podejście do tego jak organizować pracę.

Korzenie intelektualne kultury organizacyjnej Kultura (podejście antropologiczne) - kompleks, na który składają się: wiedza, przekonania, wierzenia, sztuka, moralność, prawo, obyczaje i inne zdolności czy zwyczaje, jakie jednostka posiadła jako członek danego społeczeństwa. Studia nad kulturą skupiają się na wrodzonych punktach widzenia na temat tego, jak ludzie żyjący w określonej zbiorowości określają to, co jest najważniejsze w ich życiu. Innymi ważnymi cechami życia w organizacji są rytuały, obrzędy czy rodzaje struktury społecznej. Jak twierdził Emile Durkheim symbole, mity czy rytuały są najważniejszymi aspektami w próbach zrozumienia rzeczywistości społecznej. Z kolei Max Weber zakładał, iż idea przywództwa charyzmatycznego stanowi doskonałą koncepcję wyjaśniającą, jak pewne jednostki potrafią skupić w swoim ręku władzę nie opartą na strukturach formalnych czy tradycji. Inni socjologowie określają dalsze cechy życia organizacyjnego - takie jak normy nieformalne, zwyczaje grupowe, kontekst kulturowy, pozorną irracjonalność - jako istotne dla naszych bieżących zainteresowań kulturą organizacyjną. Kultura organizacyjna - zwyczajowy i tradycyjny sposób myślenia i wykonywania czynności, który jest podzielany - w większym lub mniejszym stopniu - przez wszystkich członków organizacji, którego muszą się nauczyć wszyscy nowi członkowie, który przynajmniej częściowo jest akceptowany i który winien być stosowany przez organizację. W tym znaczeniu kultura obejmuje szerokie spektrum zachowań: metody produkcji, umiejętności zawodowe i wiedzę techniczną, stosunek do dyscypliny i systemu kar, obyczaje i zwyczaje typowe dla działań menedżerskich, obiekty zainteresowań, sposoby prowadzenia działalności, system wynagradzania, wartości związane z różnymi rodzajami prac, przekonania dotyczące demokracji i wzajemnej konsultacji, oraz mniej świadomych konwencji i tabu. Kultura organizacyjna odnosi się do wzorca przekonań, wartości i wyuczonych sposobów korzystania z doświadczeń, które wypracowano w czasie istnienia organizacji, które są wyrażone w formie przedmiotów materialnych i w zachowaniu członków organizacji. Aspekty(elementy)kultury organizacyjnej: *artefakty *język w formie dowcipów, metafor, opowieści, mitów i legend *wzory zachowań w formie obrzędów, rytuałów, ceremonii i obchodów *normy zachowań *bohaterowie *symbole i działania symboliczne *wierzenia, wartości i postawy *kody etyczne(etyka) *sądy ogólne *historia

Artefakty są uważane za najbardziej widoczne, a jednocześnie najbardziej powierzchowne środki wyrażające kulturę organizacyjną. Kategoria artefaktu generalnie odnosi się do całego, skonstruowanego fizycznie i społecznie środowiska organizacji. Słownikowa definicja słowa artefakt generalnie głosi, iż jest to produkt działań człowieka, nastawiony na realizację jakiegoś celu (jak rozwiązanie problemu czy zaspokojenie potrzeb), który ma wyraźnie fizyczny charakter. Do najbardziej typowych przykładów artefaktów należy zaliczyć:- przedmioty materialne (jak np. roczne sprawozdania, efekty działań produkcyjnych organizacji czy broszury reklamowe)- plan sytuacyjny (np. plan wykorzystania przestrzeni biurowej, jakość i funkcjonalność mebli, stylu ubioru - formalny lub nieformalny, lokalizacja poszczególnych działów, ogólny wygląd budynków czy nawet parkingów)- technologia (technologie przetwarzania informacji: komputery, faksy, fotokopiarki i telefony, a także wyposażenie zapewniające działalność produkcyjną organizacji)- język (np. dowcipy, anegdoty, opowieści, mity, metafory i żargon)- wzory zachowań (np. obrzędy, rytuały, ceremonie)- symbole (wszystko to co otacza przedmioty materialne, plan sytuacyjny, jak np. plakaty czy jednorazowe działania organizowane przez kierownictwo w celu prezentacji konkretnej idei)- reguły, systemy, procedury i programy (np. system kierowania zasobami ludzkimi, zasady zarządzania, plan i terminarz zebrań kierownictwa i załogi, programy zapewnienia jakości oferowanych usług).Generalnie rzecz biorąc esencja kulturowa organizacji wyraża się w woli uznania za równie istotne takich spraw jak stosowane nazewnictwo i żargon zawodowy, wzory zachowań czy stosowane technologie. Na przykład w większości uniwersytetów ich pracownicy posiadają osobne pomieszczenia biurowe, co wyraża nie tylko naturę ich pracy, ale również etykę ich autonomii i niezależności. Z kolei w organizacjach prowadzących działalność typowo gospodarczą przestrzeń biurowa ma charakter otwarty, nastawiony na kooperację i pracę grupową, zapewniający bezpośredni nadzór. Jednym słowem artefakty stanowią przewodnik umożliwiający zrozumienie natury kultury danej organizacji - nawet najprostszy artefakt niesie w sobie esencję kultury organizacyjnej.

Normy zachowań są to reguły określające zachowania, które są dopuszczalne oraz reakcje członków organizacji na zachowania niedopuszczalne. Są efektem negocjacji między członkami, które mają prowadzić do consensus w kwestii jak rozwiązywać określone problemy pojawiające się w organizacji (np. w systemach biurokratycznych normą jest przestrzeganie hierarchii czy tzw. drogi służbowej). Przykład - Komitet Organizacyjny Igrzysk Olimpijskich w Los Angeles (normy te regulują rutynowe działania organizacji):- najważniejsi są sportowcy,- Igrzyska są finansowane ze środków prywatnych,- budowa nowych obiektów jest ściśle ograniczona,- tam, gdzie to możliwe usługi winny świadczyć organizacje prywatne,- identyfikatory mają określać status i hierarchię personelu,- mężczyźni mają zawsze nosić krawaty i nie mogą nosić brody,- kobiety powinny nosić sukienki bądź spódnice oraz pończochy czy rajstopy,- personel powinien ciągle przejawiać aktywność,- konflikty czy napięte sytuacje powinny być rozwiązywane w sposób taktowny, najlepiej w żartobliwej formie.

Bohaterowie organizacji - zdaniem wielu są kluczem do sukcesu organizacji:Deal & Kennedy: Bohater jest wielką siłą napędową. Magikiem, osobą, na którą każdy może liczyć kiedy sprawy nie mają się najlepiej... Gabinety amerykańskich firm bardziej ich potrzebują niż Hollywood. Heroizm (bohaterstwo) jest komponentem przewodzenia, choć niestety zapominanym przez nowoczesną teorię zarządzania.Bardzo często za bohaterów korporacji uchodzą ich fundatorzy (np. Henry Ford czy Bill Hewlett & Dave Packard - ich pionierska praca w garażu o drzwiach węższych od produktu czy przy użyciu pieca domowego Hewletta).Niektóre organizacje wręcz kreują własnych bohaterów (np. Digital Equipment Company /UK/ w wydanej broszurze zamieszcza biografie pół tuzina swoich bohaterów).Funkcje spełniane przez propagowanie bohaterów korporacji:- nadają sukcesowi wymiar ludzki i pokazują, że jest on osiągalny przez zwykły personel,- wskazują model ról społecznych o wysokich standardach, który winni naśladować inni członkowie organizacji,- tworzą zewnętrzny wizerunek organizacji,- kultywują, kreują i popularyzują wartości organizacji,- motywują ludzi do utożsamiania osiągnięć osobistych z sukcesem firmy.Kreowanie bohaterów korporacji rodzi pewne niebezpieczeństwo. Zjawisko takie nie jest zbyt pożądane w organizacjach o dużych tradycjach kooperacji czy pracy zespołowej. Inne niebezpieczeństwo niesie z sobą wybór niewłaściwego bohatera, który tym samym może uwierzyć w soją doskonałość i nieomylność.

Kod etyczny

Mimo iż w wielu organizacjach występuje nieformalny kod etyczny, coraz więcej firm ogłasza swój oficjalny kod etyczny. Kod etyczny można interpretować jako zbiór zasad moralnych czy reguł postępowania, które wyznaczają zachowanie członków organizacji oraz pielęgnują wartości i przekonania. Kod etyczny co jest właściwe bądź niewłaściwe w podejmowaniu decyzji w organizacji i często odzwierciedla próby kształtowania czy manipulowania kulturą organizacji przez jej zarząd. Zabiegi te najlepiej ilustruje osadzenie kodu etycznego w szeroko znanych opowieściach. na przykład, firma Cadburys jest znana z faktu, iż w końcu XIX wieku królowa Wiktoria nakazała firmie produkcję dekoracyjnych puszek z czekoladkami dla żołnierzy walczących w Południowej Afryce. Zamówienie to postawiło firmę w ciężkim położeniu, zmuszając do dodatkowej pracy w sytuacji, gdy jednocześnie właściciel firmy był znany powszechnie ze swojego sprzeciwu wobec wojny burskiej. W końcu zamówienie zrealizowano, sprzedając produkt bez zysku. W ten sposób firma nie utraciła swojej reputacji przez fakt popierania wojny powszechnie uznawanej za niesprawiedliwą, jej pracownicy skorzystali na dodatkowej pracy, a żołnierze otrzymali podarek od jej królewskiej mości.

GLOBALIZACJA-IMPERATYW WSPÓŁCZESNEJ KONSUMPCJI.

Często globalizacja jest postrzegana jako synonim dla kategorii "kompleksu militarno-przemysłowego", imperializmu, kapitalizmu, westernizacji czy amerykanizacji. Często globalizację postrzega się w kategoriach działań intencjonalnych "określonych sił" próbujących zdominować ekonomicznie, politycznie czy kulturowo wszystkie społeczeństwa naszego globu. Szczególnie takie stanowisko jest widoczne w obszarze nauk ekonomicznych, gdzie symptomy globalizmu są najbardziej wyraziste.Globalizacja jest kategorią bardziej złożoną niż się pozornie wydaje, ma ona charakter "odśrodkowy", "różnicujący", pluralistyczny, choć nie byłaby możliwa bez tendencji ku koncentracji, występujących w wielu aspektach rzeczywistości. Globalizacja ma charakter zarówno deskryptywny jak i preskryptywny. W wymiarze deskryptywnym jest opisem świata, opisem procesów i zjawisk w nim zachodzących na przełomie tysiącleci, opisem świata jak nigdy dotąd zespolonego przepływem kapitału, dóbr konsumpcyjnych, informacji i ludzi. W wymiarze preskryptywnym globalizacja jest wizją świata, w którym zjawiska i procesy charakteryzujące tendencje globalistyczne przyczyniają się do poprawy życia mieszkańców naszej planety. Źródeł globalizacji należy szukać w podstawowych założeniach oświeceniowego projektu: - idea demokracji, pluralizm oraz idea wolnego rynku;- paradygmat kapitalizmu, który to sprawia, że jesteśmy świadkami promocji kultur peryferyjnych - promocji, której przesłankami nie jest altruizm czy sentyment dla danego segmentu kulturowego, lecz poszukiwanie nowych możliwości dla ewentualnego sukcesu ekonomicznego;- rozbudzona w dobie Oświecenia "ciekawość świata" - głód wiedzy, poszukiwanie informacji o Innych;- będący jedną z konsekwencji oświeceniowej wiary w postęp rozwój techniczny i technologiczny - rozwój różnych form komunikacji między ludźmi i form transportu. Globalizację należy rozpatrywać w kilku zasadniczych wymiarach:- oznacza rosnącą współzależność polityczną i militarną niepodległych państw, wyrażającą się przede wszystkim coraz szerszym udziałem w organizacjach międzynarodowych;- globalizacja jawi się jako narastająca współzależność ekonomiczna całego szeregu organizmów gospodarczych o charakterze narodowych jak i ponadnarodowym, grupujących się w multilateralne koncerny;- oznacza nasilający się, szczególnie w ostatniej dekadzie, przepływ ludności, przybierający formę migracji o charakterze społeczno-ekonomicznym, podróżowania w celach służbowych i turystycznych, oraz uchodźstwa z pobudek politycznych;- globalizacja jest procesem obejmującego już niemal cały glob mieszania się różnorodnych form kultury ekspresywnej, jak muzyka, folklor, formy i sposoby przygotowania potraw, sztuka itp., oraz przepływu całego szeregu instrumentalnych form kulturowych, jak modele porządku społecznego czy systemy wartości, za pomocą coraz bardziej rozwiniętej komunikacji globalnej. Globalizacja w sensie ogólnym oznacza intensyfikację ogólnoświatowych relacji społecznych, które łączą odległe społeczności lokalne w taki sposób, że wydarzenia lokalne są formowane przez wydarzenia zachodzące w miejscach odległych o wiele kilometrów i vice versa.Globalizacja nie jest formą uniwersalizacji, westernizacji czy amerykanizacji innych społeczeństw. Jest raczej zaprzeczeniem tych, charakterystycznych dla epoki nowoczesnej procesów. Idei globalizacji zakłada nieokreślony, nieuporządkowany i samo-napędzający się charakter zdarzeń, odrzucając istnienie jakiegokolwiek centrum. Nie jest ona próbą narzucania zachodniego (czy jak wolą niektórzy amerykańskiego) stylu życia innym społeczeństwom. Jest ona raczej obecnym stanem rzeczy - jest tym, co przydarza się nam wszystkim. Globalizacja promuje raczej fragmentaryzacja i zróżnicowanie, gdyż kapitalizm w swojej globalnej, post-Fordystowskiej fazie potrzebuje, by móc się rozwijać, zróżnicowania i zindywidualizowania swoich produktów. Rynki społeczeństw kapitalistycznych są pełne wyspecjalizowanych i często egzotycznych dóbr i usług, regionalnych potraw czy sztuki krajów Trzeciego Świata. Dobrem konsumpcyjnym nie są już głownie produkty kultury Zachodu. Są one wytwarzane w różnych zakątkach globu i przekształcane w dobra komercyjne na potrzeby kosmopolitycznego rynku. Skomercjalizowane, masowe dobra konsumpcyjne wykorzystują odkrywane na nowo tradycyjne, ludowe czy narodowe motywy i style, oderwane jednak od swoich oryginalnych kontekstów. Dlatego kultura globalna może występować równolegle jako róg obfitości standaryzowanych dóbr konsumpcyjnych, oraz jako szachownica odnarodowionych motywów etnicznych i ludowych. Dzięki temu niemal każdy mieszkaniec globu staje się potencjalnym konsumentem, a jednocześnie każda zbiorowość etniczna może oferować swoje "produkty kulturowe", często im są one bardziej oryginalne czy egzotyczne tym lepiej - wszak rynek globalny potrzebuje ciągle czegoś nowego, by nakłonić globalnego konsumenta do nabywania nowego typu dóbr."Absorpcja" kultur lokalnych przez kulturę globalną sprawia jednak, iż kultury te tracą swoje dawne znaczenie i określone miejsce, podlegając procesom obustronnej dyfuzji. Z tego tez względu skupianie się na ukorzenionej, autentycznej czy rodzimej kulturze i doświadczeniu staje się bezzasadne. Konsekwencją istotnych zmian w relacji między kulturą globalną a kulturami lokalnymi oraz rozwoju kultury masowej i konsumeryzmu, jest powolny zanik wysokiej kultury i spadek znaczenia intelektualistów.Proces globalizacji przyczynia się do znaczącej redystrybucji przywilejów i deprywacji, w efekcie czego jesteśmy świadkami, obejmującego już niemal wszystkie społeczeństwa, procesu restratyfikacji, kształtującego nowa ekonomiczno-społeczną hierarchię opartą o mobilność, poziom i charakter konsumpcji, nie zaś jak dotąd o status, pochodzenie czy stosunki własności. Brak mobilności dyskredytuje jednostkę w świecie permanentnej zmiany. Konsumpcja wyznacza poprzez swój kod i symbolikę styl życia, a ten mówi, co jest "warta" dana jednostka. Część z nas staje się w pełni i prawdziwie globalna . Podczas gdy reszta pozostaje przywiązana do swojej lokalności czy "peryferyjności". Sprzedaż jest bez wątpienia podstawową funkcją globalizacji, gdyż stwarza możliwość produkcji na rzecz coraz bardziej rozwijającego się rynku globalnego, rynku charakteryzującego się coraz większym popytem konsumpcyjnym ludzi o podobnych gustach. Kapitalizm, w ramach postępującej globalizacji, może się nadal rozwijać jedynie wraz ze wzrostem popytu konsumenckiego w wymiarze ekonomicznym, wszak w wymiarze psychologicznym popyt ten jest już wystarczająco duży. Niemal każdy mieszkaniec globu pragnie osiągnąć poziom konsumpcji wspomnianej wcześniej 600 milionowej triady.

KULTURA KONSUMPCYJNA

Epoka nowoczesności charakteryzowała się dość wyraźnym podziałem podstawowych sfer życia: sfery ekonomicznej, sfery politycznej i sfery kulturowej. Odrzucenie starej strukturalnej opozycji między kulturą a ekonomią jest szczególnie widoczne w komercjalizacji tej pierwszej i jednoczesnej symbolizacji drugiej. Efektem tego jest pojawienie się kategorii "kultury konsumpcyjnej". Kultura konsumpcyjna wywodzi się ze zdolności generowania wartości kulturowych i określonego typu zachowań. Jest to kultura, w której większość konsumentów wręcz zachłannie pożąda, a tym samym próbuje zdobyć i wystawić na społeczny pokaz, dobra i usługi, które są społecznie wartościowe, ale nie jak dotąd ze względów utylitarnych. Czynią to jedynie po to, by pokazać określony status, wzbudzić zazdrość innych konsumentów czy też po prostu poszukując nowych wrażeń, bądź wejść w posiadanie nowego modelu posiadanego już dobra. W epoce ponowoczesnej konsumpcja przestała być prostym nabywaniem przedmiotów użytecznych, przybierając formę symbolicznego rytuału i przeistaczając się w konsumpcję znaków i obrazów. Kultura konsumpcyjna wymusza nieustanną i coraz szybszą cyrkulację stylów i mód, generując tym samym poczucie efemeryczności na rynku. Kreowanie nowego stylu czy mody prowadzi do procesów tworzenia i ciągłych zmian nisz rynkowych kształtowanych przez zmieniające się trendy popularności. Kultura konsumpcyjna staje się podstawowym czynnikiem konstruującym osobowość, oferując świat nowych potrzeb silnie związanych z pozbawionym niemal jakichkolwiek ograniczeń, nienasyconym i silnie stymulowanym pożądaniem posiadania danego dobra konsumpcyjnego. Świat kultury konsumpcyjnej jest narcystyczny, a jednocześnie prywatystyczny. Akty konsumpcji sprowadzają się do konieczności wyboru, który uwzględnia akceptację jednego z wielu produktów oferowanych przez reklamodawcę. Do podstawowych cech kultury ponowoczesnej należy zaliczyć:- coraz bardziej powszechną transformację rzeczywistości w obrazy;- fragmentację czasu w serie nie kończących się teraźniejszości;- umiłowanie pastiszu, który nie ma służyć upiększaniu przeszłości, lecz po prostu ma wyświetlać obrazy bez jednoznacznego, głębszego odniesienia ich do rzeczywistości;- powierzchowna różnorodność i eklektyzm stylów;- zastąpienie zunifikowanej osobowości schizofreniczną utratą jaźni w nie podlegającym zmianie czasie;- transformacja codzienne relacji społecznych za sprawą nowych form przepływu informacji;- możliwość przemieszczania się jednostek w dowolne miejsce w przestrzeni socjo-kulturowej i łatwość tworzenia w miarę trwałych relacji z innymi;- brak u ludzi poczucia osobistej historii, co przyczynia się do radykalnego odchodzenia od ideałów wysokiej kultury i orientację na zdecydowanie materialny wymiar egzystencji, na życie zgodne z konsumenckimi ideałami ;- powszechne przywłaszczanie sobie cechy charakterystyczne dla intelektualistów i artystów po to, by skonsumować status związany z życiem intelektualnym - naśladując ich, ludzie pragną konsumować mistykę związaną z ich kreatywnością;- ponowocześni ludzie stają się pozerami, udając jednocześnie wyższość nad tymi na których pozują;- subiektywne poczucie spełnienia wyraża się identyfikacją z obrazami i symbolami kultury masowej, tym samym wygląd czy styl życia konstytuuje tożsamość jednostki.Jedna z najważniejszych cech kultury konsumpcyjnej jest jej masowy charakter, dzięki czemu ma tak duże znaczenie w wymiarze makroekonomicznym. Jednak współczesna kultura masowa nie jest zrealizowanym postulatem modernizmu, zakładającym uniwersalizację, standaryzację i homogeniczność kultury światowej (głównie skoncentrowanej wokół kultury Zachodu). I chociaż w społeczeństwie ponowoczesnym można dostrzec symptomy pozbawionej klas przestrzeni społecznej, jest to jedynie pozór. Stratyfikacja społeczna, a raczej restratyfikacja, jest oparta o powstawanie nisz konsumpcyjnych, chociaż występujących w obrębie masowej kultury popularnej. W warunkach dominacji kultury masowej, jednostki poszukują nowych form zbiorowości. Jednak zbiorowość obecnie zostaje w dużej mierze zastępowana przez enklawy stylu życia , wyznaczane przez społeczne, ekonomiczne i kulturowe podobieństwo form spędzania czasu wolnego i podobieństwo konsumowanych dóbr. Enklawy te są dwojako segmentowe: dotyczą tylko życia prywatnego, a jednocześnie są społeczne, gdyż zawierają cechy charakterystyczne wspólnego stylu życia. Enklawy te stanowią również oznakę upadku sfery publicznej oraz tradycyjnych zbiorowości. Kultura masowa jest stymulowana przez ścisły związek komercji i szeroko rozumianej kultury. Centralne miejsce w tym procesie pełni telewizja. Zakup odbiornika telewizyjnego oznacza wzięcie udziału w wymianie dóbr konsumpcyjnych, oznacza wejście w świat komercji. I chociaż rośnie liczba kanałów czy programów edukacyjnych, telewizja służy głównie reklamie dóbr konsumpcyjnych i ich dystrybucji rynkowej.Kultura masowa coraz bardziej jest zdominowana przez kult rozrywki. Zwykle bezrefleksyjna, wręcz bezmyślna przyjemność czerpania z oferty mass mediów czy pragnienie przeżycia uciech typowych dla masowym form spędzania czasu wolnego prowadzą do zagłady wysokiej kultury, a przynajmniej do jej gwałtownego kurczenia się, czy marginalizowania. Jednocześnie dotychczasowi twórcy wysokiej kultury powiększają, głownie ze względów ekonomicznych, grono producentów kultury popularnej, co Jameson trafnie nazwał populizmem estetycznym. Rozwój masowej kultury konsumpcyjnej ma też szereg zalet. Dzięki rozwojowi demokracji oraz masowej produkcji i reklamie, obecnie wiele osób poznaje, czy uświadamia sobie różnorodność stylu i mód, co niegdyś było domeną elit. Z czasem staje się estetycznie wrażliwa i refleksyjnie dokonuje wyborów konsumpcyjnych. Określony styl życia ułatwia jednostce wyrażać własną (choć w ograniczonym stopniu) indywidualność. Poprzez powielanie społecznie typizowanych zachowań jednostka może wyrażać swoją akceptację dla określonego systemu wartości i postaw. Kultura konsumpcyjna sprawia, że każdy ma możliwość samo-rozwoju i samo-ekspresji bez względu na wiek czy pochodzenie klasowe. Masowa kultura konsumpcyjna nie musi jednocześnie prowadzić do wchłonięcia przez dominującą kulturę innych kultur. Pluralizm kulturowy, tolerancja, a przede wszystkim system demokratyczne pozostawiają przestrzeń dla subkultur, w tym również na wysoką kulturę czy elitystyczne reminiscencje "arystokracji".

KONTROLA SPOŁECZNA

Pojęcie kontroli społecznej wprowadził do słownika socjologicznego w 1890 roku Edward A. Ross, który definiował ją jako zamierzone panowanie społeczeństwa nad jednostką w odróżnieniu od niezamierzonego społecznego wpływu na jednostkę. Udział świadomego zamiaru w funkcjonowaniu kontroli społecznej był później niejednokrotnie kwestionowany.

Formy kontroli społecznej

Do pewnego stopnia proces kontroli społecznej przypomina proces standaryzacji czy też normalizacji produktów ludzkiej pracy. Jak wiadomo każdy produkt (bądź usługa) przed dopuszczeniem na rynek musi być zgodny z ustanowioną normą jako gwarancją jakości. Wolno sądzić, że jednostka ludzka musi spełniać w podobny sposób formułowane wymogi, jeśli chce być zaakceptowana jako uczestnik społecznego życia. Poza analogicznym sposobem normalizacji" produktów i ludzi (jako produktów społeczeństwa) zachodzi jednak między nimi parę różnic. Po pierwsze, norma produktu to techniczny standard zdefiniowany w precyzyjnym, pozbawionym dwuznaczności języku, norma społeczna to raczej standard moralny odwołujący się do społecznego osądu (oceny i wartości zawarte w społecznym doświadczeniu), najczęściej nie sformułowanego expressis verbis (pewien stopień precyzji osiągany jest jedynie w sformalizowanej normie prawnej) i pozostawiającego jednostkę wobec wyboru własnego działania na wyczucie". Po wtóre, produkt niezgodny z normą jest usuwany z obszaru rynku, natomiast jednostka lekceważąca normy społeczne jest usuwana ze społeczeństwa na ogół tylko w ostateczności, przeważnie jest dotykana rozmaitymi dotkliwymi sankcjami ze strony tych, którzy normy respektują i uważają, że tak się powinno czynić, l wreszcie, konsekwencje nie przestrzegania norm technicznych (np. normy wytrzymałości materiałów) są zawsze negatywne, czego nie możemy odnieść do przypadku norm społecznych. Niekiedy ich omijanie, a jeszcze bardziej spontaniczne bądź zamierzone tworzenie nowych wzorów społecznej interakcji, prowadzi do pożądanych innowacji w społeczeństwie.

Aby spełniać rolę skutecznej kontroli zachowań jednostki, normy muszą być przez nią zinternalizowane, tzn. włączone w ramy własnej osobowości. Innymi słowy normy, które narzucane są jednostce z zewnątrz przez społeczeństwo, są przez nią rozumiane jako własne, pochodzące od niej samej bądź biorące początek z samej natury rzeczy jako coś. co zawsze i wszędzie obowiązywało. Jest to czynnik sprzyjający absolutyzacji systemów normatywnych; jak wiadomo, w dawniejszych czasach ludzie uważali normy, którymi się kierowali, jako wieczne i niezmienne. Internalizacja normy jest właściwym zadaniem procesu wychowawczego, czyli socjalizacji, która ma jednostkę uczynić sposobną do życia w społeczeństwie. Kontrola społeczna jest raczej nastawiona na przywoływanie do porządku osobników dorosłych, jednak u jednostki, która nie zinternalizowana norm w dzieciństwie, istnieje zwykłe większe prawdopodobieństwo wystąpienia odchyleń od nich w późniejszym okresie życia.

Obowiązujące w społeczeństwie normy mogą być ugruntowane przez tradycję; z natury rzeczy obyczaje są zakorzenione w tradycji. Bardzo wielu ludzi przytacza jako jedyny powód swoich zachowań to, że tak zawsze czyniono, lub że wszyscy tak postępują. Inaczej mówiąc, wzór działania umieszczany bywa w przeszłości. Z drugiej strony rozpowszechnione są wzory działania skutecznego (racjonalnego), dla których nie ma racji w tradycji. Szczególnie w przedsięwzięciach gospodarczych, w strategiach organizacji, w zarządzaniu i administracji, ale i w stylach ubioru (moda) powielają się bardzo szybko nowe wzory, jeśli tylko ich skuteczność czy innowacyjność zostanie stwierdzona. Tak więc normy działania i pod tym względem nie mają jednolitego charakteru. Ma to także znaczenie przy śledzeniu ewolucji form kontroli społecznej i nowych technik społecznych stosowanych dla lepszej kontroli zachowań.

Rola sankcji

Społeczeństwa wykształciły w toku rozwoju metody wymuszania na jednostce konformizmu, czyli zgodności działania z narzuconym wzorem społecznym. Za Karlem Mannheimem wyróżnimy bezpośrednie i pośrednie metody oddziaływania na zachowanie jednostki. Te pierwsze oparte są zawsze na wpływie osobistym i funkcjonują w najbliższym otoczeniu jednostki. Wpływ taki wywiera z reguły ojciec, sąsiad, ksiądz, nauczyciel, lokalny przywódca itp., a używają metod takich, jak odwoływanie się do emocji, sugestia, strach, kazania, agitacja, wychowanie w dawnym stylu. Wszystkie te osoby wpajana człowiekowi pewne zasady, które w ostateczności są zasadami społeczeństwa; są one nosicielami przekonań społeczeństwa jako całości.

Społeczeństwo dysponuje też zestawem sankcji stosowanych w wypadku osób uchylających się od norm (dewiantów), jak i w wypadku przykładnych i gorliwych wyznawców jego zasad (konformistów). Znaczenie systemu sankcji (nagród i kar) jest jednak często, zwłaszcza w przypadku nagród, przesadzane; w społeczeństwie, zwłaszcza w tradycyjnym społeczeństwie, wiele rzeczy dzieje się nie wskutek gratyfikacji czy przymusu, lecz wskutek rutyny i naśladownictwa. Nagrody i kary stają się niezbędne, gdy tradycja nie może sprostać zadaniu. Repertuar kar i nagród stosowanych w systemach społecznych i normatywnych jest rozległy: napiętnowanie, klątwa, banicja, odmowa szacunku, obojętność, oziębłość, wyśmianie, strach, tortury, więzienie itp. i z drugiej strony pochwała, pochlebstwo, aprobata, nobilitacja, awans, zysk, premia, order itp.