Wartość opartej na ziarnie i bogatej w skrobię paszy w diecie przeżuwaczy jest powszechnie uznana, a jej potwierdzeniem jest obsianie w Polsce prawie 700 000 hektarów kukurydzą oraz dużego obszaru zbożami (przede wszystkim pszenicą), przerabianymi na kiszonkę z całych roślin (GPS).

Koszt produkcji, który najczęściej obejmuje również kontrakty – szczególnie na zbiór – może przyczynić się do wysokiej ceny tej paszy.  
Tym ważniejsze jest więc zakiszanie z minimalnymi stratami podczas zbioru, fermentacji i skarmiania. Przy złych praktykach zakiszania, straty mogą wynieść aż 33%. Powodują one nie tylko wzrost kosztów na tonę paszy o tę wielkość, np. z ok. 100 zł na tonę do prawie 130 zł na tonę, ale również radykalnie zmniejszają wartość paszy, z uwagi na rozwój grzybów, które powodują skażenie mikotoksynami.
W  interesie zarówno firm oferujących produkty do zakiszania, jak i ich klientów jest zapewnienie, by zbiory roślin na kiszonkę i inokulanty wykorzystywane były tak, aby osiągnąć maksymalną korzyść i satysfakcję wszystkich zainteresowanych stron. Aby pomóc w osiągnięciu tego celu firma Alltech, oferująca gamę niezwykle skutecznych inokulantów do zakiszania  (Maize-All FVA, Sil-All^®4X4, Sil-All Fireguard) przygotowała niniejszy artykuł. 

Zasady zakiszania
Najskuteczniejszą metodą zakiszania jest fermentacja cukrów roślinnych do kwasu mlekowego z wykorzystaniem bakterii produkujących kwas mlekowy (LAB), oraz obniżenie poziomu pH do 4 lub 5 % (w zależności od zawartości suchej masy). Dzięki temu pasza zostaje zakonserwowana przez zakiszenie na takim poziomie kwasowości, który zapobiega psuciu.
Fermentacja kwasu mlekowego może nastąpić wyłącznie bez dostępu powietrza, czyli w warunkach anaerobowych (beztlenowych). Powietrze należy uznać za wroga i jak najszybciej przygotować pryzmę, pozbyć się powietrza przez ugniatanie oraz natychmiast zabezpieczyć. Dzięki temu zachowany zostanie dwutlenek węgla sprzyjający rozwojowi bakterii kwasu mlekowego, produkowany podczas fermentacji, a tlen zostanie wykluczony.
Jeśli mamy odpowiednią ilość bakterii produkujących kwas mlekowy i zapewnimy im warunki beztlenowe, będą one w stanie zredukować poziom pH z 6,5 do około 4  w ciągu zaledwie 24 do 48 godzin.
Przy braku wystarczającej ilości tych bakterii, lub jeśli w materiale znajduje się duża ilość tlenu, zwiększa się prawdopodobieństwo bujnego rozwoju bakterii produkujących kwas octowy. Są one heterofermentatywne, czyli zdolne do produkcji różnych kwasów i produktów ubocznych fermentacji, a do osiągnięcia wymaganej redukcji poziomu pH potrzebują prawie dwukrotnej ilości cukrów roślinnych. Powoduje to dalsze straty przy zakiszaniu w przypadku kiszonek bez dodatku inokulantu. Rozwiązaniem tego problemu może być dodanie preparatu do zakiszania np. Maize-All FVA, który zawiera bakterie produkujące kwas mlekowy.



Przed rozpoczęciem zakiszania
Planowanie:
Pierwszą sprawą jest wybór odpowiedniej odmiany. Jeśli na danym polu przy deszczowej jesieni można spodziewać się kłopotów z uwagi na rodzaj gleby lub system odwadniający, należy rozważyć wybór wcześnie dojrzewających odmian kukurydzy.
Czysty zbiór, wolny od chwastów, zawsze łatwiej się zakisza. Przygotowując kiszonkę GPS, trzeba koniecznie wdrożyć odpowiedni program grzybobójczy, aby w kiszonce zapewnić odpowiednią ilość ziarna w stosunku do zielonej masy.
W większości przypadków do żniw zatrudnia się odpowiednich specjalistów. Należy starannie wybrać usługodawcę z odpowiednim sprzętem i reputacją, aby mieć pewność, że usługa zostanie wykonana należycie. Dobrze jest ze sporym wyprzedzeniem umówić się na termin, ponieważ najlepsi usługodawcy zazwyczaj wcześnie mają porezerwowane terminy, a najgorsi nie dotrzymują obietnic.
Podczas negocjacji należy omawiać nie tylko cenę, ale również tak istotne szczegóły, jak planowana data zakiszania, liczba potrzebnych naczep (trzeba wziąć pod uwagę odległość od pola do pryzmy,  plany wypełniania pryzmy i nakładania kolejnych warstw, proces ugniatania pryzmy, długość kawałków roślin, itp.)

Pryzma
Pryzmę należy dokładnie wyczyścić oraz sprawdzić, czy ściany są szczelne i wyłożone odpowiednią wyściółką w oczekiwaniu na ten wielki dzień.
Szerokie pryzmy można podzielić centralną przegrodą, na przykład dużymi belami owiniętymi folią polietylenową. Podczas wypełniania podzielonej pryzmy, należy wypełniać obie strony naraz, aby nie zagrażać stabilności traktorów pracujących na pryzmie.
Chociaż w przypadku kiszonki z ziarna kukurydzy lub całych roślin GPS, odciek nie stanowi szczególnie istotnego problemu, dobrze jest odpowiednio wcześnie przed proponowaną datą zbiorów zboża sprawdzić możliwości zebrania i utylizacji.
Połączenie kiszonki o wysokiej zawartości cukrów oraz łodyg roślin sprawia, że kiszonka GPS podatna jest na psucie pod wpływem tlenu (brak stabilności tlenowej) podczas fermentacji, a szczególnie po napoczęciu pryzmy w miejscu, z którego pobierana jest pasza. Obszar ten powinien być więc jak najmniejszy, aby ograniczyć okres ekspozycji na niekorzystne warunki przed skarmieniem pryzmy.

Zbiór we właściwym momencie
Dojrzewanie roślin może różnić się w zależności od odmiany, siewu, topografii pola i warunków pogodowych. Etap rozwoju ziarna jest czynnikiem decydującym przy wyborze optymalnej daty zbioru.


Zakiszanie ziarna kukurydzy
W większości przypadków kukurydzę zbiera się, gdy osiąga pomiędzy 28 a 35% suchej masy, przy czym optymalną wielkością jest 30%. W tym czasie ziarna na szczycie kolby mają miękkość sera topionego, a ziarna u podstawy można porównać do średnio twardego sera. Na ziarnach środkowych zostaje ślad po naciśnięciu paznokciem.
Kukurydza marnieje po przymrozkach, więc w razie wystąpienia takich warunków pogodowych, należy zebrać ją jak najszybciej.

Całe rośliny
Docelowy poziom suchej masy w kiszonce GPS to 35 do 45%. Osiąga się go zazwyczaj 4 do 6 tygodni po pojawieniu się kolb, gdy kolby są zielonkawo żółte, a ziarno ma twardość miękkiego sera.
Należy dopilnować, by zboże nie przejrzało. Jeśli zawartość suchej masy przekroczy 50%, może zaistnieć konieczność konserwacji materiału mocznikiem.

Zbiór
Wysokość cięcia
Podstawowe wartości odżywcze w kukurydzy i kiszonce GPS znajdują się w ziarnie, a ogólna wartość odżywcza kiszonki zależy od stosunku ziarna do łodyg. Jeśli pożądany jest wysoki poziom energii metabolicznej, wówczas należy ciąć tuż pod najniższą kolbą. W przypadku kiszonki GPS, wysokość ta powinna być jak najwyższa, w zależności od możliwości kombajnu.
Zmniejszenie ilości zielonej masy kukurydzy sprzyja ugnieceniu materiału i poprawia jego stabilność tlenową.
W niektórych przypadkach ilość kiszonki może mieć większe znaczenie, niż jej jakość – w takich przypadkach ciąć należy jak najniżej.

Długość cięcia
Na im mniejsze kawałki posiekane są rośliny, tym łatwiej ugniecie się materiał. Siekanie kukurydzy na drobne kawałki zwiększa pobranie paszy i pozytywnie wpływa na poprawę wydajności zwierząt. Niemniej jednak, wielu specjalistów do spraw żywienia zaleca włączenie do diety części włókna, aby pomóc w pracy żwacza, szczególnie w przypadku udziału w diecie dużej ilości kiszonki z traw o niskiej zawartości włókna.
W praktyce większość usługodawców ustawia standardowo wielkość sieczki na ok. 20 milimetrów i trudno jest ich przekonać do jakichkolwiek zmian. W przypadku kukurydzy bardzo ważne jest zgniecenie prawie wszystkich ziaren, aby udostępnić ich wnętrze do procesów fermentacji oraz ze względów odżywczych.

Zakiszanie
Wypełnianie i łączenie
Jak wspomniano we wstępie, materiał należy ściąć, przetransportować na pryzmę i tam go rozłożyć, ciasno ubić, aby pozbyć się powietrza, oraz jak najszybciej szczelnie zamknąć, dzięki czemu rozpocznie się proces fermentacji mlekowej i ograniczone zostaną straty.
Po dowiezieniu materiału na pryzmę, należy rozłożyć go cienkimi warstwami, a nie usypywać w  kopce.
Ugniatanie traktorem w celu usunięcia powietrza z materiału, należy rozpocząć wkrótce po rozpoczęciu napełniania pryzmy, oraz kontynuować w trakcie napełniania. Taka procedura konieczna jest z tego względu, że traktor z kołami o standardowej szerokości jest w stanie dotrzeć tylko na około 23-31cm w dół. Jeśli ugniatanie nie rozpocznie się zaraz po rozpoczęciu napełniania, dolne warstwy nie będą szczelnie upakowane, a górne warstwy nie połączą się dobrze z uwagi na gąbczastość warstw znajdujących się pod nimi.
W przypadku przerwy podczas napełniania (na przykład z przyczyn pogodowych albo awarii), należy przykryć pryzmę folią polietylenową, aby zatrzymać dwutlenek węgla wytworzony podczas fermentacji oraz stworzyć barierę dla tlenu. Ponowne ugniatanie po zdjęciu folii można rozpocząć dopiero po nałożeniu kolejnej warstwy materiału. Pomoże to w zachowaniu CO2, zamiast wypompowania go i zastąpienia tlenem.  
Traktor ugniatający z kołami bliźniaczymi nie ugniecie tak głęboko, jak traktor z pojedynczymi kołami. Jednak maszyn z kołami bliźniaczymi można używać na wysokich pryzmach ze względów bezpieczeństwa. W takiej sytuacji zaleca się ciągłe ubijanie cienkich warstw.

Fermentacja
Kukurydza i kiszonka GPS zawsze fermentują, nie istnieje więc ryzyko fermentacji masłowej, która zagraża kiszonkom z trawy i roślin strączkowych. Jednak nieustająco obecnym problemem jest produkcja kwasu octowego lub równie szkodliwego mannitolu i etanolu.
Z problemem tym można się uporać stosując wybrane szczepy bakterii produkujących kwas mlekowy, aby zapewnić sobie przewagę fermentacji. Szybsze obniżenie poziomu pH oznacza zmniejszenie strat na jakości paszy oraz ilości kiszonki, którą trzeba będzie przeznaczyć do skarmiania.

Przy skarmianiu
Przy przestrzeganiu powyższych zaleceń i zastosowaniu sprawdzonego i skutecznego inokulanta np. Maize-All FVA, Sil-All®4X4 lub Sil-All Fireguard firmy Alltech,  front pryzmy powinien pozostać „szczelny” i chłodny.
Jeśli jednak zauważone zostaną obszary pokryte pleśnią, należy je usunąć i wyrzucić. Włączenie takiego materiału do diety zwierząt (czy bezpośrednio do żłobów, czy w ramach TMR) spowoduje zanieczyszczenie paszy, co może mieć  negatywny wpływ na zwierzęta, łącznie z młodymi, a nawet na pracowników fermy.  
Kiszonkę z frontu pryzmy należy pobierać ostrożnie, powodując minimalne naruszenie pryzmy. Najlepiej stosować do tego celu wycinaki, a w przypadku pobierania kiszonki wybierakiem, należy zbierać materiał z góry na dół, aby nie „podważać” kiszonki, co sprzyja dostępowi powietrza.
Kiszonkę znajdującą się u podstawy frontu należy codziennie sprzątać, a skarmiać tylko jeśli jest dobra.
Należy zwrócić uwagę na problem ptaków i gryzoni, które mogą spowodować straty i zanieczyszczenie paszy.

Z roku na rok wzrasta wydajność krów, szczególnie pochodzących z dobrych obór. Średnia wydajność krów pod oceną wynosi już 5.379 kg, a najlepsze obory uzyskują ponad 10.000 l mleka. Wzrost wydajności następuje głównie dzięki poprawie żywienia, szczególnie jeżeli chodzi o jakość pasz objętościowych, które pokrywają 60-65 % potrzeb energetycznych krowy o wydajności 8.000 kg mleka. Ponadto pasze objętościowe są w żywieniu jak najbardziej wskazane, gdyż potrzebuje ich krowa do normalnego przeżuwania. Dlatego dostarczane pasze objętościowe powinny być jak najwyższej jakości, gdyż od nich zależy nie tylko wydajność, ale również zdrowotność krów.

Nie kosić zbyt późno

Z pasz objętościowych szczególnego znaczenia nabiera kiszonka z traw, która obok kiszonki z kukurydzy stanowi podstawę dawki. Jakość kiszonki z traw zależy nie tylko od zawartości białka i energii, ale od szeregu innych czynników takich jak skład botaniczny runi, nawożenie, czas koszenia. Kiszonka z traw jest zarówno źródłem białka (14-17%), jak i energii (> 6 MJ NEL). Zawartość włókna w koszonej trawie powinna wynosić 22-24%, natomiast w kiszonce, ze względu na wyższą o 1,5-2% zawartość suchej masy włókna powinno być 23-26%. Należy pamiętać, aby nie kosić traw zbyt późno, gdyż po optymalnym okresie obniża się zawartość składników pokarmowych, a szybko rośnie zawartość włókna (0,5% na dzień). Dlatego też należy ją kosić, kiedy osiągną wysokość ok. 30 cm (wysokość 0,5 l butelki od piwa). Młoda zielonka ponadto jest bogatsza w potrzebne do fermentacji cukry, co sprzyja wyższej produkcji kwasu mlekowego, a niższa z kolei zawartość włókna umożliwia jej dobre ugniecenie. Czas optymalnego koszenia jest bardzo krótki i wynosi w przypadku traw 3-5 dni, natomiast w przypadku traw z wsiewką koniczyny wydłuża się do 7-10 dni.

Kosić na odpowiedniej wysokości

Zawsze należy też pamiętać, aby traw nie kosić zbyt nisko. Powinno przy ziemi pozostać 5-6 cm, przy trawach w uprawie polowej 7 cm. Niskie cięcie zwiększa co prawda ilość zebranej masy, ale ma też szereg negatywnych następstw. Należy do nich zanieczyszczenie ziemią, a tym samym większa ilość bakterii kwasu masłowego, który może powodować zły przebieg fermentacji podczas zakiszania. Niskie cięcie to również większa ilość sporów Clostridium, które mogą później rozmnażać się (kontaminacja) w mleku. Oprócz tego, zbyt niskie cięcie może prowadzić do niepożądanego składu botanicznego, gdyż niektóre gatunki traw, mniej podatne na krótkie cięcie będą wypadać. Dlatego zawartość popiołu, który zawiera także pożądane minerały takie jak wapń, fosfor, magnez, sód i mikroelementy powinna wynosić poniżej 10%. Wyższa będzie wskazywać na zanieczyszczenie ziemią. Prosty, gospodarski sposób na zbadanie stopnia zanieczyszczenia kiszonki piaskiem i ziemią wykonamy wykorzystując w tym celu niezawodne wiadro Sano. Około 3/4 wiadra napełniamy wodą, wkładamy ok. 3-4 kg kiszonki i mieszamy. Wyjmujemy kiszonkę i obserwujemy pozostałość. Czasami można być przerażonym tym, co zobaczymy, a to wszystko niestety później znajdzie się w żołądku krowy.

Surowiec przewiędnięty, a nie sianokiszonka

Dawniej uważano, że surowiec do zakiszania powinien być mocno przewiędnięty, że im bardziej suchy, tym lepiej. Dzisiaj już wiemy, że tak nie jest. Wraz ze wzrostem suchej masy wcale nie wzrasta pobranie paszy, natomiast istnieje duże niebezpieczeństwo złego ugniecenia kiszonki, wystąpienia niepożądanych warunków tlenowych, zagrzewania się kiszonki, pojawienia się pleśni i mikotoksyn, większych strat polowych, gorszej strawności składników i uzyskania mniejszej wartości pokarmowej. Dlatego zawartość suchej masy w zakiszanym surowcu powinna wynosić od 35 do maksymalnie 40%. Wówczas mamy wysoką koncentrację potrzebnych do zakiszania cukrów i optymalne warunki do produkcji kwasu mlekowego. Dlatego nie należy też zbyt długo zwlekać z czasem zbioru zielonki, tym bardziej, że wraz z czasem rośnie też dodatkowo ryzyko pojawienia się deszczu i utraty najcenniejszych części roślin.

Nie powinno się też zakiszać surowca poniżej 25% suchej masy, gdyż wówczas istnieje niebezpieczeństwo namnażania się bakterii z grupy Clostridium i produkcji niepożądanego kwasu masłowego. Ponadto w wyniku rozkładu związków azotowych powstają toksyczne aminy, który nadają kiszonce odrażający zapach.

Ustalenie czasu optymalnego zbioru jest sprawą łatwą. Zielonka posiada 15-23% suchej masy i w czasie bardzo dobrej słonecznej pogody traci 15% wody, a w czasie dobrej pogody 10%. Wystarczy więc jeden dzień suszenia na niezbyt grubym i raz przewracanym pokosie, aby uzyskać pożądaną do zbioru zawartość ponad 35% suchej masy. Szybki czas suszenia powoduje mniejsze straty wskutek oddychania roślin, co szczególnie dotyczy cukrów i karotenu.

Konieczny dodatek preparatu do zakiszania

Jeszcze nie tak dawno rolnicy zakiszali trawę nie stosując żadnych preparatów, uważając że bez nich też się zakisi. Oczywiście, najczęściej się zakisi, ale jaka będzie wartość takiej kiszonki. Stosowany często dodatek melasy oczywiście też pomaga, gdyż zwiększa ilość łatwo dostępnych cukrów, ale nie wystarcza. Doświadczenia dowiodły, że zastosowanie preparatów kiszonkarskich nie tylko ukierunkowuje proces fermentacji, ale także znacznie poprawia wartość pokarmową kiszonki (tab. 1). Wśród preparatów do zakiszania można wyróżnić chemiczne i biologiczne. Przy zakiszaniu trudno kiszącego, mokrego surowca wyższą skuteczność wykazują preparaty chemiczne, natomiast we wszystkich pozostałych przypadkach bardziej sprawdzają się preparaty biologiczne, które zawierają różne, wyselekcjonowane szczepy bakterii fermentacji mlekowej.

Efekt stosowania preparatu do zakiszania Sano Labacsil

Straty podczas zakiszania	spadek o 3-20%
Strawność substancji organicznej	wzrost o 1-3%
Energia	wzrost o 0,1-0,3%
	MJ NEL/kg s.m.
Wykorzystanie paszy	wzrost o 5-10%
Stabilność kiszonki	wzrost o 1-4 dni
Wydajność krów	wzrost o 1 kg/dzień

Dlatego tak niezwykłym powodzeniem cieszy się preparat biologiczny do zakiszania Sano Labacsil, który stosują najlepsi hodowcy w Polsce. Natomiast w przypadku zakiszania mokrych traw (<25% s.m.) może być bardziej przydatny preparat biologiczny SanoSilo G.

Szybko napełnić, dobrze ugnieść i przykryć silos

Zebrana w krótkim czasie młoda, czysta, pocięta i dobrze ubita zielonka sprzyja też uzyskaniu wyższego poziomu niezwykle potrzebnej w żywieniu wysokowydajnych krów energii i wartości pokarmowej kiszonki. Niestety w wielu gospodarstwach silosy są zbyt duże i napełnianie ich trwa kilka dni. Wyjściem w takiej sytuacji jest podzielenie silosu. Idealna sytuacja występuje wówczas, gdy silos udaje się napełnić w ciągu jednego, góra dwóch dni. Silos powinien być napełniany równomiernie, niezbyt dużymi warstwami, o grubości maksymalnie do 40 cm. Mniej korzystny jest tu transport wywrotkami, gdyż prowadzi do powstawania hatd. Zakiszaną masę należy powoli i równomiernie ugniatać, a następnie przykryć dwoma warstwami folii: najpierw cienką o grubości 0,04 mm, a następnie grubą o grubości 0,2 mm i dobrze obciążyć.

Cechy dobrej kiszonki

Dobra kiszonka powinna charakteryzować się swoistym, aromatycznym, lekko chlebowym, przyjemnie kwaskowym (nie ostrym) zapachem. Kolor kiszonki powinien być jak najbardziej zbliżony do koloru surowca wyjściowego z odcieniem lekko brązowym. Liście i łodygi powinny być dobrze widoczne, bez zanieczyszczeń i pleśni. Krótko mówiąc: dobra kiszonka powinna wyglądać na tyle apetycznie, że ją możemy sami spróbować. Jeżeli nie możemy tego zrobić, to również taka kiszonka nie nadaje się dla krów. Co najwyżej można ją przeznaczyć dla "gorszych" osobników, czyli opasanych buhajów. Ocenę jakości kiszonki można dokonać według klucza DLG oraz dodatkowo wykonać analizy chemiczne. Poniżej przedstawiono cechy dobrej kiszonki.

Parametry dobrej kiszonki z traw

Zawartość suchej masy	%	35-40
Energia netto laktacji	MJ/kg s.m.	>6,0
Białko ogólne	% s.m.	14-17
Włókno	% s.m.	3-26
Popiół	% s.m.	<10
Piasek	% s.m.	<3
Wartość pH	20-30% s.m.	<4,4
	30-45% s.m.	<4,6
	>45% s.m.	<4,8
Kwas octwoy	% s.m.	2,0-3,5
Kwas masłowy	% s.m.	<0,1
Amoniak w N całkowitym	%	<10

Podsumowanie

Jeżeli będziemy przestrzegać wszystkich podanych zasad i zastosujemy preparat do zakiszania Sano Labacsil lub Sanosilo G, to po miesiącu możemy być pewni, że uzyskaliśmy doskonałej jakości kiszonkę, która nie tylko będzie chętnie zjadana, ale także zagwarantuje wzrost wydajności krów o 1 l mleka. Rachunek ekonomiczny jest tu bardzo prosty. Koszt preparatu Sano Labacsil na 8 ton zjadanej w ciągu roku kiszonki z traw wynosi 30 zł. Natomiast przy wzroście wydajności o 1 kg mamy rocznie o 300 l mleka więcej. A więc relacja nakładów do zysku może wynieść nawet 1:10. Nawet gdyby było 1 : 5, to i tak jest to niezwykle opłacalne. Czy istnieją bardziej korzystne przedsięwzięcia? Tylko z Sano niewiele inwestując można tak wiele zyskać.