CZYNNIKI WARUNKUJĄCE

ZDROWIE I DBAŁOŚĆ O ZDROWIE

wykład 2

przedmiot: Edukacja żywieniowa

semestr V rok III Instytut Dietetyki

PWSZ w Nysie

dr inż. Joanna Wyka

Zdrowie i determinanty
zdrowia



Drugim obok zdrowia, podstawowym

pojęciem w edukacji zdrowotnej są

czynniki warunkujące (wpływające,

determinujące) zdrowie



Na wiele z nich jednostka nie ma

bezpośredniego wpływu, ale od tego, czy

ludzie rozumieją, od czego zależy ich

zdrowie i czy biorą to pod uwagę w

codziennym życiu, zależą w dużym

stopniu ich działania na rzecz zdrowia

Czynniki warunkujące zdrowie i zmiany w ich
postrzeganiu



Zdrowie jednostki i zbiorowości we
wszystkich kulturach zależy od wielu
różnorodnych czynników.



Rola i hierarchia ważności poszczególnych
czynników może być różna i zmieniała się
wraz ze zmianą modelu zdrowia.



W biomedycznym modelu zdrowia
szczególną rolę przypisywano opiece
medycznej.

Czynniki warunkujące zdrowie i zmiany w ich
postrzeganiu



W wieku XX, dzięki dynamicznemu
rozwojowi nauk medycznych, zwiększyły
się możliwości diagnozowana i leczenia
wielu chorób, rozwinięto nowe
technologie medyczne.



Okazało się jednaki że postęp nauk
medycznych i wzrastające nakłady na
działania naprawcze nie przyniosły
oczekiwanej poprawy zdrowia
społeczeństwa.

Determinanty zdrowia



Momentem przełomowym dla zmiany

postrzegania czynników warunkujących

zdrowie ludzi, z przeniesieniem akcentów

z działań medycznych na szerszy

kontekst społeczny, był raport ministra

zdrowia Kanady Marka Lalonde (1974)

który stanowił podstawę polityki

zdrowotnej państwa.



Lalonde zaproponował w nim koncepcję

„pól zdrowia", w której wyróżnił cztery

grupy czynników warunkujących zdrowie

Czynniki warunkujące zdrowie
jednostki w koncepcji „pól zdrowia”,
wg Lalonde, 1974

Determinanty zdrowia



Styl życia

- zbiór decyzji (działań)

jednostki, które wpływają na jego
zdrowie i które jednostka może w
mniejszym lub większym stopniu
kontrolować (ok. 50 -52% ogółu
wpływów)

Determinanty zdrowia



Środowisko

- wszystkie jego elementy,

zewnętrzne w stosunku do ciała ludzkiego,

na które jednostka nie ma wpływu lub jest

on bardzo ograniczony (ok. 20%).



Biologia człowieka

- wszystkie cechy

związane z biologią organizmu ludzkiego,

w tym czynniki genetyczne, wiek, płeć (ok.

20%).



Organizacja opieki medycznej

-

dostępność, jakość, organizacja, rodzaj,

zasoby opieki medycznej (ok. 10-15%).

Koncepcja pól zdrowia
Lalonde’a



Koncepcja „pół zdrowia" (zwana też „kołem
Lalonde'a") miała wpływ na rozwój
społeczno-ekologicznego modelu zdrowia i
zmianę polityki zdrowotnej na świecie oraz
stworzyła podstawy do rozwoju

promocji

zdrowia

.



Uświadomiła ludziom, że w znacznym
stopniu na ich zdrowie wpływa styl życia i
przez jego zmianę (w kierunku sprzyjającym
zdrowiu), można stan zdrowia poprawić.

Koncepcja pól zdrowia
Lalonde’a



Uaktualniła znane już pojęcie „twoje
zdrowie w twoich rękach".



Ujawniła też czynniki społeczno-
ekonomicznych, które wpływają na
styl życia jednostki i są od niej

niezależne

Koncepcja pól zdrowia
Lalonde’a



Koncepcja ta jest nadal użyteczna z

perspektywy zdrowia jednostki, ale

zbyt uproszczona z perspektywy

zdrowia populacji.



Po 20 latach (1994) od wydania

raportu M. Lalonde w strategii

„Inwestycja dla zdrowia

Kanadyjczyków” wymieniono

kolejne

czynniki

, od których zależy zdrowie

społeczeństwa

Strategies for Population Health Investing
in the Health of Canadians, Ottawa, 1994



zarobki i status społeczny

- uważane

za najważniejszy, pojedynczy czynnik
determinujący zdrowie: im wyższe
zarobki i status, tym lepsze zdrowie;



sieci wsparcia społecznego

-

wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół, w
społeczności lokalnej zmniejsza ryzyko
wielu chorób i zachowań ryzykownych;



edukacja

- wyższy jej poziom zwiększa możliwości

ludzi kierowania swoim życiem i kontrolowania

swego zdrowia, stwarza szansę na uzyskanie pracy

(a tym samym zarobków);



zatrudnienie i warunki pracy

- bezrobocie

wiąże się z występowaniem wielu problemów

zdrowotnych, w tym zwłaszcza depresji, lęków, z

ograniczeniem aktywności życiowej; niekorzystne

warunki w środowisku pracy są przyczyną urazów i

wielu chorób;



środowisko fizyczne

- naturalne (stan powietrza,

wody, gleby) i stworzone przez człowieka

(mieszkania, bezpieczeństwo w miejscu pracy,

miejscu zamieszkania, w ruchu drogowym);

Strategies for Population Health
Investing in the Health of Canadians,
Ottawa, 1994



biologia i wyposażenie genetyczne

- potencjał

genetyczny jednostki, funkcje poszczególnych układów

organizmu, płeć (biologiczna i „skonstruowana"

społecznie

- ang. gender), wiek;



zachowania zdrowotne i umiejętności radzenia

sobie

– bezpośrednio wpływają na zdrowie jednostki,

ale są zależne od czynników społecznych, a także

wiedzy i umiejętności dokonywania właściwych

wyborów;



prawidłowy rozwój w dzieciństwie

- począwszy od

okresu płodowego i we wczesnym dzieciństwie ma

podstawowe znaczenie dla zdrowia i samopoczucia w

dalszych latach życia;



służba zdrowia

- szczególnie działania

ukierunkowane na utrzymanie i doskonalenie zdrowia

oraz zapobieganie chorobom.

Strategies for Population Health Investing
in the Health of Canadians, Ottawa, 1994

Model czynników warunkujących zdrowie „tęcza
czynników (polityki) zdrowia” (Dahlgren,
Whitehead, 1991)

Wiek, płeć

czynniki

konstytucjonalne

Rolnictwo
i produkcja
żywności

Cel edukacji zdrowotnej



Ważnym celem edukacji zdrowotnej
powinno być

umożliwienie ludziom

dokonania identyfikacji czynników

wpływających na ich zdrowie

-

pozytywnych

-

negatywnych



Narysowanie własnego „koła pól zdrowia”
lub „tęczy czynników zdrowia” albo
innego własnego modelu tych czynników

Czynniki ryzyka i czynniki
chroniące



Termin

ryzyko

jest określany w słownikach

języka polskiego jako

możliwość

szkody.

straty, niekorzystnego lub niepożądanego

zdarzenia, skutków lub jako działanie, które

powoduje

zagrożenie

dla czegoś

wartościowego.



Termin

czynniki ryzyka

odnosi się do tych

czynników (zmiennych), które

zwiększają prawdopodobieństwo

rozwoju choroby, niepełnosprawności,

zaburzeń rozwoju lub innych

niepożądanych (negatywnych) stanów.

Czynniki ryzyka



Same czynniki ryzyka nie są jednak

bezpośrednią przyczyną wystąpienia choroby.



Prawdopodobieństwo jej wystąpienia zwiększa

się przy współistnieniu wielu czynników ryzyka

lub ich specyficznej konstelacji, a także istnieniu

dodatkowo tzw.

czynników podatności lub

wrażliwości

(ang. vunerability factors),

zwanych także

markerami podatności

.



Są to cechy (właściwości) jednostki, które

nasilają negatywne wpływy sytuacji lub

środowiskowych czynników ryzyka. Na przykład

wśród dzieci żyjących w ubóstwie i zwiększonej

wrażliwości na jego skutki jest płeć męska

(Luthar, Cicchetti 2000)

Czynniki ryzyka



Identyfikacja czynników ryzyka i eliminowanie lub

redukowanie ich wpływu jest

podstawą profilaktyki

wielu chorób oraz innych problemów zdrowotnych i

społecznych



Podejście to było szczególnie przydatne i skuteczne

w zapobieganiu chorobom zakaźnym.



Wiele doświadczeń wskazuje, że nie jest ono jednak

wystarczające w profilaktyce chorób przewlekłych,

uwarunkowanych niedostatkami w stylu życia ludzi.



Podejście zorientowane na uświadamianie ludziom

zagrożeń, związanych z występowaniem różnych

czynników ryzyka (np. palenia tytoniu, spożywania

nadmiernych ilości tłuszczów zwierzęcych) jest

często wykorzystywane w edukacji zdrowotnej.

Czynniki chroniące



Przeciwwagą dla czynników ryzyka są

czynniki chroniące lub ochronne,

określane jako „właściwości jednostek
lub środowiska społecznego, których
występowanie wzmacnia ogólny
potencjał zdrowotny człowieka i
zwiększa jego odporność na działanie
czynników ryzyka” (Ostaszewski 2003)

Czynniki chroniące



Czynniki chroniące modyfikują działanie

czynników ryzyka w pozytywnym kierunku.



Przyjmuje się

dwa hipotetyczne modele

wpływu czynników chroniących:



równoważenie ryzyka

- czynniki

chroniące wpływają bezpośrednio na

zachowania człowieka;



redukcja ryzyka

- czynniki chroniące

wchodzą w interakcję z czynnikami ryzyka i

zmniejszają (redukują) ich wpływ na

zachowanie tworząc rodzaj buforu lub tarczy

ochronnej.

Czynniki chroniące



Wyodrębnienie czynników chroniących

jest związane z pozytywnym podejściem

do zdrowia i jego uwarunkowań.



Jest zbieżne z koncepcją salutogenezy, w

której odpowiednikami czynników

chroniących są zasoby odpornościowe i

silne poczucie koherencji.



Badania nad czynnikami chroniącymi

zapoczątkowały także rozwój nowej

koncepcji zwanej

resilience.

Koncepcja resilience



Termin

resilience

pochodzi z języka angielskiego i

nie ma w języku polskim dobrego odpowiednika,

oddającego istotę tej koncepcji (konstruktu).



Za jej pionierów uważa się amerykańskich i

brytyjskich psychologów i psychiatrów, którzy

prowadzili długofalowe (10-30 letnie) badania

różnych grup dzieci, żyjących w bardzo

niekorzystnych warunkach społeczno-

ekonomicznych.



Mimo wielu czynników ryzyka wśród badanych

była grupa dzieci (nawet 1/3 badanych), które

wyrosły na dobrze funkcjonujących, zdrowych

ludzi i nie powielili „złego losu" swoich rodziców.

Koncepcja resilience



Badania nad

resilience

są nadal prowadzone

w wielu krajach, w różnych grupach dzieci i

młodzieży, żyjącej w warunkach

niekorzystnych dla ich rozwoju.



Nie udało się jednak dotychczas uzgodnić

podstawowych kwestii dotyczących

terminologii, definicji, metodologii badań itd.



Większość autorów uznaje resilience za:

„wieloczynnikowy proces pozytywnej

adaptacji, w którym czynniki chroniące

kompensują lub redukują wpływ

czynników ryzyka"

(Ostaszewski, 2005a).



Resilience

nie jest więc cechą

osobowości, ani inną indywidualną

właściwością jednostki lecz jest

dynamicznym procesem

, w którym

mamy do czynienia z dwoma zjawiskami

(Luthar, Cicchetti, 2000):

Jednostka jest narażona na ryzyko,

negatywną sytuację życiową („niedolę"),

o której wiadomo (na podstawie badań

empirycznych), że wywołuje trudności

w przystosowaniu się;

Koncepcja resilience

 Istnieją oznaki pozytywnej adaptacji

jednostki, która może się przejawiać jako:

-

kompetencje społeczne

- u młodszych

dzieci rozwój bezpiecznej więzi z matką

lub innym opiekunem; w wieku szkolnym

dobre wyniki w nauce, pozytywne relacje

z rówieśnikami i nauczycielami,

-

realizacja zadań rozwojowych

-

niewystępowanie zaburzeń

emocjonalnych lub zaburzeń zachowania

Koncepcja resilience



Istotą (osią) koncepcji

resilience

są czynniki

chroniące, które modyfikują skutki wysokiego

ryzyka.



Na podstawę wielu badań zidentyfikowano

czynniki chroniące, które najsilniej wspomagają

procesy resilience.



Pochodzą one z

trzech

poziomów, W działaniach

w celu wzmacniania procesów resilience należy

wykorzystywać każdy z tych poziomów zarówno

w sytuacjach kryzysowych, jak i w profilaktyce

różnych zaburzeń i problemów społecznych u

dzieci i młodzieży.

Koncepcja resilience

Poziom  - zasoby

indywidualne



Zdolności poznawcze

(wysokie IQ, zdolności uczenia

się, zdolności werbalne, umiejętności planowania)



Temperament

(towarzyskość, zdolności adaptacyjne)



Mechanizmy samokontroli

(radzenie sobie z

negatywnymi emocjami, samokontrola impulsów)



Optymizm i pogoda ducha



Umiejętności społeczne

(porozumiewania się,

nawiązywania i utrzymywania przyjaźni,

rozwiązywania konfliktów)



Pozytywny obraz siebie

(wysoka samoocena, wiara

w swoje możliwości, poczucie własnej skuteczności)



Procesy motywacyjne

(posiadanie planów i celów

życiowych, aspiracje edukacyjne)

Poziom  – zasoby wynikające z

relacji z osobami z najbliższego
otoczenia



Relacje rodzice - dziecko

(wieź z

rodzicami, wsparcie rodziców, zasady

rodzinne, jasne oczekiwania rodziców,

zaangażowanie rodziców w szkolne

sprawy dziecka)



Konstruktywni rówieśnicy

(akceptujący

normy, z aspiracjami edukacyjnymi,

prospołeczni)



Dobrzy i kompetentni dorośli

(oparcie

w zaufanej osobie dorosłej, np. trenerze

sportowym, nauczycielu)

Poziom ❸ -zasoby środowiska
lokalnego



Dobra szkoła

(pozytywny klimat

społeczny szkoły, wsparcie ze strony
nauczycieli)



Zaangażowanie w konstruktywną

działalność

(kluby młodzieżowe i

sportowe, wspólnoty religijne, wolontariat)



Przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo

(dostęp do ośrodków rekreacji, klubów,
poradni, ośrodków interwencji kryzysowej)

Koncepcja resilience



Koncepcja

resilience

, zdaniem wielu autorów,

stwarza nowe możliwości zarówno w sytuacjach

kryzysowych, jak i w profilaktyce różnych

zaburzeń i problemów społecznych, w tym

także zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży.



Umożliwia zastosowanie

„pozytywnej strategii",

stanowiącej przeciwwagę dla negatywnej

profilaktyki ukierunkowanej na identyfikowanie i

redukowanie czynników ryzyka.



Stwarza też szansę na integrowanie działań

profilaktycznych i promocji zdrowia

(Ostaszewski, 2005a).

Koncepcja resilience



Koncepcja resilience może być przydatna w
planowaniu i realizacji

edukacji zdrowotnej

w grupach dzieci i młodzieży pochodzących
z trudnych warunków społeczno-
ekonomicznych



Wzmacnianiu procesów resilience może
sprzyjać nowe podejście w edukacji
zdrowotnej, ukierunkowane na rozwijanie
umiejętności życiowych (w tym radzenia
sobie samemu)

Styl życia i zachowania
zdrowotne



Pojecie „styl życia" funkcjonuje w

socjologii, medycynie, psychologii,

zdrowiu publicznym, promocji zdrowia.



Istnieje zgodność co do tego, że styl

życia jest wytworem kultury i ma

wyraźny komponent społeczny

(związek z przynależnością społeczną).



Nie ma natomiast zgodności co do

definicji i koncepcji tego pojęcia.

Styl życia - definicje



zespół codziennych zachowań, swoistych dla danej

zbiorowości lub jednostki, charakterystyczny „sposób

bycia" odróżniający daną zbiorowość lub jednostkę od

innych, lub inaczej, bardziej lub mniej świadomie

przyjmowana strategia życiowa (Siciński, 1988)



wzór zachowań, który jest trwały i jest ukształtowany

przez dziedzictwo kulturowe, relacje społeczne,

czynniki geograficzne i społeczno-ekonomiczne oraz

cechy osobowości człowieka (Green, Kreuter, 1991)



zespół jawnych, manifestowanych zachowań,

typowych reakcji i pewnych elementów osobowości

(Wrześniewski,1993)

Styl życia grupy
społecznej



Styl życia jest złożonym konstruktem, który

odnosi się do grupy społecznej i jednostki.



Styl życia grupy społecznej

obejmuje

wiele zdeterminowanych społecznie

wzorów zachowań i interpretacji sytuacji

społecznych, jakie dana grupa wspólnie

wypracowała i wykorzystuje, aby radzić

sobie w życiu.



Może ulegać on zmianom pod wpływem

różnych czynników i zmian społecznych w

rozmaitych punktach czasu i przestrzeni.

Styl życia jednostki



Na

styl życia jednostki

składają się standardowe

reakcje i wzory zachowań (działania, czynności,

praktyki) ukształtowane w procesie socjalizacji

(interakcji z rodzicami, innymi członkami rodziny,

rówieśnikami, pod wpływem nauki w szkole,

mediów).



Wzory te są stale interpretowane i testowane w

sytuacjach społecznych i mogą podlegać zmianom

w wyniku doświadczeń i ponownych interpretacji.



Styl życia jednostki

stanowi ramy dla różnych

rodzajów zachowań. Wybór określonego wzoru

zależy od cech poznawczych i emocjonalnych

jednostki oraz czynników w otaczającym

środowisku społecznym (Kickbusch, 1986).

Tryb życia



Odrębnym pojęciem jest

tryb życia

(lub reżim

życia).



Odnosi się ono do

organizacji codziennego życia

,

np.: rytm pracy i wypoczynku, czuwanie i sen.



Tryb życia

jest związany w znacznym stopniu z

czynnościami fizjologicznymi organizmu, w tym

zwłaszcza z rytmami biologicznymi (szczególnie

okołodobowymi), warunkującymi aktywność życiową

człowieka.



Tryb życia

człowieka zmienia się z wiekiem (zmiany

biologiczne, pełnienie różnych ról społecznych),

podlega wpływom różnych czynników zewnętrznych

i jest także zależny od stylu życia.

Prozdrowotny styl życia



Zainteresowanie związkiem między stylem życia

a zdrowiem pojawiło się w latach XX w. i

szczególne znaczenie miała koncepcja „pól

zdrowia" M. Lalonde'a, w której uznano, że styl

życia w największym stopniu, bezpośrednio

determinuje zdrowie jednostki.



Zainicjowało to liczne badania nad wpływem

stylów życia na zdrowie oraz programy

ukierunkowane na zmiany różnych zachowań

zdrowotnych w profilaktyce wielu

chorób

przewlekłych

(zwanych chorobami

cywilizacyjnymi, zależnymi od stylu życia, a

nawet „chorobami z wyboru").



Rozpatrując związki między stylem
życia a zdrowiem używa się różnych
terminów:



„zdrowy (lub niezdrowy) styl życia",



„styl życia sprzyjający (lub
zagrażający) zdrowiu",



„prozdrowotny styl życia"

Styl życia a zdrowie



Zdefiniowanie „prozdrowotnego
stylu życia" oraz określenie jakie
komponenty (wzory zachowań)
składają się na to pojęcie, jest
trudne.



Istnieją dwie definicje

Prozdrowotny styl życia -
definicja



wzory świadomych zachowań
związanych ze zdrowiem, będących
efektem wyborów dokonywanych
przez ludzi na podstawie
dostępnych, determinowanych ich
sytuacją
życiową alternatyw (Cockerham,
1995)

Prozdrowotny styl życia – definicja
①



nie tylko wzory zachowań
związanych ze zdrowiem, ale także
wartości i postawy
reprezentowane przez ludzi w
odpowiedzi na warunki ich
społecznego, kulturowego i
ekonomicznego środowiska (Abel,
1991)

Prozdrowotny styl życia –
definicja ②

Prozdrowotny styl życia



Prozdrowotny styl życia oznacza zatem, że

ludzie podejmują

świadomie działania

ukierunkowane na zwiększenie

potencjału swego zdrowia

(przedrostek

„pro- odnosi się do wzorów zachowań i

działań ludzi korzystnych dla zdrowia, ku

zdrowiu, do zdrowia, określanych jako

prozdrowotne) oraz eliminują zachowania

zagrażające mu.



Lista tych działań i zachowań jest bardzo

zróżnicowana i zależy od tego, czy

konstruują ją profesjonaliści, czy laicy.

Prozdrowotny styl życia



Nie ma także jasności, jakie i ile zachowań należy

wziąć pod uwagę, jaka jest hierarchia ich ważności.



Zatem używa się terminu w liczbie mnogiej -

prozdrowotne style życia

, uwzględniające różne

konstelacje działań i zachowań sprzyjających zdrowiu.



Zdaniem Ostrowskiej (1999a) w badaniach nad

prozdrowotnymi stylami życia upraszcza się

rozumienie pojęcia „styl życia" rozpatrując tylko różne

zachowania związane ze zdrowiem.



Wśród zachowań tych można wyróżnić

cztery grupy

,

choć podział ten ma charakter umowny, porządkujący

i nie wyczerpuje wszystkich możliwości:

1 grupa-

zachowania związane

głównie ze zdrowiem fizycznym



dbałość o ciało i najbliższe
otoczenie;



aktywność fizyczna



racjonalne żywienie



hartowanie się



sen - odpowiedni czas jego trwania i
jakość

2 grupa

- zachowania związane

głównie ze zdrowiem
psychospołecznym



korzystanie i dawanie wsparcia
społecznego;



unikanie nadmiaru stresów i
radzenie sobie z problemami i
stresem.

3 grupa

- zachowania

prewencyjne



samokontrola zdrowia i samobadanie;



poddawanie się badaniom
profilaktycznym;



bezpieczne zachowania w życiu
codziennym (zwłaszcza w ruchu
drogowym, pracy);



bezpieczne zachowania w życiu
seksualnym.

4 grupa

- niepodejmowanie

zachowań ryzykownych



niepalenie tytoniu;



ograniczone używanie alkoholu;



nienadużywanie leków nie
zaleconych przez lekarza;



nieużywanie innych substancji
psychoaktywnych.

Zachowania zdrowotne



Zachowania zdrowotne

(ang. health behaviour)

dotyczą różnych zachowań związanych ze sferą

zdrowia, czyli

zachowań, które „w świetle

współczesnej wiedzy medycznej zwykle

wywołują określone (pozytywne lub

negatywne) skutki zdrowotne"



Określa się je różnymi terminami:



„zachowania związane ze zdrowiem",



„zachowania w zdrowiu" (w odróżnieniu od

zachowania w chorobie),



„zachowania medyczne"

Definicje i rodzaje zachowań
zdrowotnych



istnieje wiele definicji odnoszących się do zachowań

zdrowotnych; do celów praktycznych najbardziej

przydatne się dwa kryteria podziału:



Stan świadomości jednostki i celowość jej

działania

- wyróżnia się dwie grupy zachowań:



zachowania zdrowotne

, czyli działania intencjonalne

(celowe), świadomie podjęte przez człowieka w celu

umocnienia lub zwiększenia potencjału swojego

zdrowia, niezależnie od ich skuteczności;



zachowania związane ze zdrowiem

, którym nie

towarzyszy uświadomiony cel, czyli działania

(czynności), które ludzie podejmują w swym

codziennym życiu, a ich skutki mogą być pozytywne lub

negatywne dla zdrowia; tę grupę zachowań określa się

też jako nawyki lub reakcje na daną sytuację.



Skutki zachowań dla zdrowia człowieka

- wyróżnia

się też dwie grupy zacho wań o przeciwnych znakach:



zachowania pozytywne

(prozdrowotne) - sprzyjające

zdrowiu, zwiększające jego potencjał, chroniące przed

zagrożeniami lub służące przywróceniu zdrowia;

należą do nich m.in.: racjonalne żywienie,

odpowiednia aktywność fizyczna, radzenie sobie ze

stresem; niedostatki tych zachowań mogą mieć

negatywny wpływ na zdrowie;



zachowania negatywne

(antyzdrowotne) - stwarzają

ryzyko dla zdrowia, powodują bezpośrednie lub

odległe szkody zdrowotne; należą do nich m.in.

używanie substancji psychoaktywnych, zachowania

agresywne; określa się je jako

zachowania

ryzykowne lub problemowe.

Definicje i rodzaje zachowań
zdrowotnych

Dziękuję za uwagę