Czynniki wpływające na zdrowie człowieka.
Światowa Organizacja Zdrowia mówi o zdrowiu jako o subiektywnie odczuwanej pełni sprawności psychicznej, fizycznej oraz społecznej, w wyniku właściwego dostosowania się do warunków środowiskowych.
W myśl tej definicji, jeżeli u osoby nie stwierdza się poważnych zaburzeń w jej wyglądzie, budowie albo czynnościach organizmu, można o niej mówić, że jest uznawana za osobę zdrową, pomimo iż może już dochodzić w jej organizmie do procesy chorobowego - jeszcze nie wykrytego. Objawy choroby mogą jeszcze nie zostać zauważone, a często sami lekarze nie mogą we wstępnej fazie choroby ich zauważyć i stwierdzić. Zdrowie w taki sposób określane jest uwarunkowane między innymi prawidłowym biochemicznym składem, równowagą i harmonią w środowisku wewnętrznym danego organizmu, jak i zewnętrznym, nazywanym też jako naturalne środowisko człowieka.
W normalnie funkcjonującym środowisku wewnętrznym dochodzi do podstawowych dla zdrowia biochemicznych procesów wzrostu, rozmnażania się komórek oraz kształtowanie ich czynności, tkanek oraz różnych narządów, a także mechanizmów obronności osobniczej oraz reaktywności immunologicznej organizmu. Wspomniane wyżej wewnętrzne środowisko jest w składzie oraz przebiegu reakcji w podstawowy sposób modelowane poprzez otaczające z każdej strony człowieka zewnętrzne środowisko.
Każde z komponentów podstawowych otaczającego świata, zarówno woda, powietrze, gleba, jak i zwierzęta, rośliny czy również i inni ludzie indywidualnie działający lub współdziałający, poprzez ogniwa pokarmowego łańcucha, wspominają sprawności psychiczne, fizyczne i społeczne człowieka, a więc to, co nazywamy zdrowiem.
Wiadomo, iż podstawą zdrowia człowieka jest harmonijna równowaga, korzystne oddziaływanie człowieka na świat, który go otacza ze wszystkich stron, oraz odwrotnie oddziaływanie świata zewnętrznego na człowieka. Organizm człowieka w biologicznej sferze wykazuje wielokierunkową ścisłą zależność ekologiczną. Komponenty owego środowiska, otaczające człowieka, jak zwierzęta rośliny, oraz inne organizmy ludzkie, w podobny sposób jak woda gleba, czy powietrze atmosferyczne, wpływają na człowieka nie w pośredni czy bezpośredni sposób, ale również poprzez wzajemne się modelowanie na przykład pod względem chemicznego składu. Komponenty działają w sposób korzystny lub niekorzystny na ludzkie zdrowie, pamiętając uwzględnienie różnorodnych genetycznych uwarunkowań oraz możliwości adaptacyjnych.
Pośród ekologicznych czynników warunkujących ludzkie zdrowie należy wziąć pod uwagę także wpływy dokonywanych przez człowieka w sposób świadomy lub nieświadomy, bardzo często technokratycznie a także bezkrytycznie deprecjacji i zanieczyszczenia środowiska, które go otacza. Konsekwencjami takiego zachowania człowieka mogą być między innymi niekorzystne zmiany w jego składzie chemicznym, wpływ toksycznych różnorakich komponentów i środowisk do pracy, ponad to zachodzące kulturowe zmiany, żywieniowe i zwyczajowe, z także styl życia, uzależnienie i zakażenia chorobotwórczymi drobnoustrojami.
Do najważniejszych czynników, których celem jest zachowanie przez człowieka zdrowia należy uwzględnić:
a. adaptacyjne i genetyczne uwarunkowania zdrowotne, które są rozumiane jak zdolności dziedziczno - rodzinne, czyli warunkowana rodzinnie odporność albo podatność osobnika na konkretne chorobowe stany.
b. uwarunkowania środowiskowe zdrowia związane między innymi z:
1) wewnętrznym środowiskiem
2) zewnętrznym środowiskiem, również z klimatyczno- pogodowymi czynnikami
3) zawodowym środowiskiem.
c. Uwarunkowania zdrowotne powiązane z poziomami świadomości oraz oświaty zdrowotnej, stylem prowadzonego życia oraz leczniczo - profilaktyczną aktywnością służby zdrowia, czego wyrazem mogą być:
1) styl życia oraz panujące zwyczaje
2) używki oraz nawyki
3) wszelkiego rodzaju uzależnienia
4) higiena codziennego życia
5) racjonalna ekologiczna profilaktyka
6) racjonalna żywieniowa profilaktyka
d. oraz inne czynniki, które warunkują zdrowie człowieka.
adaptacyjne i genetyczne uwarunkowania zdrowotne, które są rozumiane jak zdolności dziedziczno - rodzinne, czyli warunkowana rodzinnie odporność albo podatność osobnika na konkretne chorobowe stany.
Każdy z żywych organizmów, w szczególności organizm ludzki, ma między innymi pierwotną predyspozycję do własnej ochrony, a także podatność na sposób zachowania się w przypadku określonych chorób. Są to bardzo indywidualne zróżnicowania, uwarunkowane odpowiednimi genami, które są zawarte w materiale genetycznym poszczególnych osób.
To predyspozycje, które mogą być przekazywane poprzez rodziców na ich potomstwo lub z pokolenia na pokolenie. Mogą również w przeciągu życia człowieka być modyfikowane, potęgowane, bądź inicjowane różnorakimi czynnikami mutagennymi wychodzącymi ze środowiska tak zwanymi mutacyjnymi.
U zdecydowanej większości poczętych oraz rodzonych się dzieci te uwarunkowania, zwane DNA - kodem genetycznym, są w dużej mierze odpowiedzialne za właściwy rozwój, a także za mechanizmy niezbędne do obrony i adaptacji.
W wielu przypadkach środowiskowo tworzone mutacje mogą podczas codziennego rozwoju okazywać się bardzo niekorzystne a nawet szkodliwe. Należy zwrócić uwagę, iż około 90 procent środowiskowych mutagenicznych czynników, czyli takich, które powodują różnorodne mutacje, czyli zmiany w materiale chromosomalnym, co równocześnie oznacza, iż nawiązują pośredni lub bezpośredni ustalony rozrost rakotwórczy.
Przykładowym mutagenem środowiskowym może być na przykład rtęć oraz jej związki organiczne, niektóre detergenty, pestycydy, dym papierosowy, różnorodne metabolity niedoskonałych grzybów oraz pleśni, zwane również aflatoksynami, rozpuszczalniki organiczne oraz półprodukty przemysłu chemicznego, farby do włosów, niektóre ze związków konserwujących czy tez impregnujących.
Z drugiej punktu widzenia należy też podkreślać, iż ludzkie organizmy oraz ich całe populacje, są w pewien sposób zaadaptowane do większej grupy spotykanych, a także działających na nie, środowiskowych czynników. Niektórzy ludzie charakteryzują się zróżnicowaną tolerancją oraz zróżnicowaniem możliwości adaptacyjnych w stosunku do zachodzących zmian w zakresie bodźców oraz czynników środowiskowych. Zdolności przystosowawcze, inaczej zwane adaptacyjne adaptacyjna to są w większości umiejętności i możliwości prowadzenia odpowiedniego stylu życia, wykształcenie w dziedzinie zdrowia wystarczających nawyków, ograniczanie spożywania pokarmów, których nadmierne spożycie może wywrzeć bardzo niekorzystny na organizm człowieka, przebywanie w nowych środowiskowych warunkach, w nowych warunkach klimatycznych, wystrzeganie się lub maksymalne ograniczenie zdolności wpływu na organizm człowieka takich czynników wypływających ze środowiska, których rola jednoznacznie nie została określona, w końcu umiejętności maksymalnego ograniczania kontaktów z takimi czynnikami chemicznymi, fizycznymi, czy biologicznymi, które poprzez swój szkodliwy oraz mutacyjny charakter wpływają na człowieka i jego organizm.
W takim kontekście można powiedzieć, iż w efekcie naturalnego doboru organizm ludzki nie tylko jest wyposażony w bardzo liczne właściwości umożliwiające mu rozród i biologiczny rozwój, a także przeżycie. W zdolnościach przystosowywania się człowieka do różnorakich oddziałujących w różny sposób warunków zdrowotnego bytowania został zawarty materiał chromosomowy czyli genetyczny potencjał człowieka, tak zwany genotyp, który jest zróżnicowany w sposób indywidualny dla każdego człowieka, warunkuje on w pokaźnym stopniu proces rozwoju człowieka, oraz poziom jego inteligencji i możliwością dalszego jej rozwoju, rozwoju uzębienia, różnic między rasowych oraz wzrost.
Zmiany zachodzące w zakresie liczb bądź struktury chromosomów, o nazwie aberracje chromosomowe zachodzą pod wpływem mutagennych czynników środowiskowych, prowadzą także do konkretnych wad w rozwoju dzieci, a także do wystąpienia uwarunkowanych genetycznie i przekazywanych poprzez rodziców tak zwanych chorobowych stanów wrodzonych.
To genetyczno - rodzinne sytuacje oraz występujące aberracje chromosomalne powodują , że w bardzo wielu przypadkach dzieci rodzące się, pomimo iż w chwili urodzenia nie przedstawiają żadnych zmian chorobowych, mogą w sobie kryć a w dalszym czasie ujawnić w dalszym wzroście i rozwoju określoną predyspozycję, tak zwaną podatność do występowania konkretnych chorób, na przykład otyłości, cukrzycy, niektórych rodzajów nowotworów, zaburzeń psychicznych na przykład schizofrenii, a także pewnych defektów odporności.
Należy mieć na uwadze fakt, iż powstające pod wpływem tych lub zupełnie innych bodźców mutacje, mogą w pokoleniu pierwszym nie spowodować żadnych wyraźnych zmian, i dopiero ujawnić je w następnym pokoleniu. Zmiany te mogą przedstawiać określone wady zdrowotne, które będą odbiciem już istniejących uwarunkowań genetycznych. Skazy genetyczne obojga rodziców lub jednego mogą się dodawać lub mnożyć, niesprzyjające zdrowotne uwarunkowania ich potomstwa. Dlatego też w szeroko pojętej profilaktyce następujących po sobie skaz jest poradnictwem genetycznych przedmałżeńskich, mających na celu określanie prawdopodobieństw na podstawie stosownych badań i praw dziedzicznych. Urodzenie dziecka, które jest obarczone wadą lub chorobą genetyczną, często zdarza się tym rodzicom, których spotkały wcześniej podobne defekty. W przypadku potwierdzenia informacji związanych z wystąpieniem dużego ryzyka wystąpienia problemów genetycznych powinno się odradzać planowanie dziecka takim małżeństwom, by ograniczyć lub zniwelować do zera takie ryzyko. Wzrasta ono również u dzieci z małżeństw spokrewnionych, oraz z wiekiem rodziców, szczególnie matki.
uwarunkowania środowiskowe zdrowia
Oprócz występujących uwarunkowań genetycznych oraz adaptacyjnych zdolności, kolejnymi czynnikami mającymi wpływ na zdrowie są korzystne wpływy tego środowiska. Niezbędną dla życia i rozwoju energię otrzymuje organizm poprzez dowóz oraz spalanie w zachodzących procesach metabolicznych przede wszystkim tłuszczy i węglowodanów, ponieważ białka są przede wszystkim materiałem budulcowym. By mogły się w organizmie człowieka w prawidłowy sposób dokonywać procesy rozwoju i wzrostu, kształtować funkcje fizjologiczne oraz czynności narządów, potrzebny jest prócz materiałów budulcowych i energetycznych odpowiedni regulator w postaci hormonalnej, oraz nie produkowane przez organizm biopierwiastki oraz witaminy, spełniające ważną rolę biokatalizatorów, przyspieszają ich przebieg a tym samym umożliwiają między innymi wykorzystanie energii z pożywienia. Niedobory witamin oraz biopierwiastków powodują pojawianie się konkretnych zmian chorobowych w organizmie, bądź zwiększają szansę na ich występowanie.
Środowisko człowieka może wywierać wpływ na niego jako:
a) źródła czynników budulcowych, odżywczych, energetycznych
b) źródła witamin i pierwiastków koniecznych do prawidłowego zachodzenia procesów metabolicznych w ludzkim organizmie, a także wielu innych chemicznych substancji, zazwyczaj toksycznych,
c) źródła czynników infekcyjnych bakteryjnej flory, wirusowej lub pasożytniczej.
Poprzez swoje chemiczne właściwości, zwłaszcza woda i pokarmy, kształtują środowisko wewnętrzne, z powodu różnorakich niedoborów, substancji toksycznych i mutacji zakłócają metabolizm, oraz warunkują omówioną poprzednio predyspozycję genetyczną oraz podatność i odporność na pewne stany chorobowe w danych lub kolejnych pokoleniach.
Wewnętrzne środowisko
W wewnętrznym środowisku organizmu człowieka bez przerwy dochodzi do rozgrywających i przebiegających zasadniczych reakcji biochemicznych rozkładu oraz rozpadu, syntezy, oraz cytologiczne procesy rozmnażania, wzrostu i obumierania tkankowo - komórkowych struktur. Warunkują one w sposób bardzo istotny bezpośrednio człowieka zdrowie, ponieważ od właściwego składu biochemicznego w środowisku w dużej mierze zależy prawidłowy przebieg wspomnianych reakcji. Jednakże korzystny dla organizmu wpływ mogą mieć one wówczas, gdy istnieją w prawidłowych proporcjach, na przykład wapń i magnez, wapń i fosfor, potas i wapń. Niektóre są dla organizmu człowieka niezbędne ale w niewielkich, śladowych ilościach, inne w dużo większych stężeniach. Do tych pierwszych zalicza się cynk, mangan, chrom, selen fluor, kobalt, jod, miedź, molibden, oraz żelazo, a do drugich, występujących w większym stężeniu magnez, fosfor, sód, potas, oraz wapń. W świetle współczesnej wiedzy uważa się, że aby utrzymać dobry stan zdrowia, organizm człowieka powinien spożywać, oczywiście w odpowiednim stężeniu, nie mniej niż dwadzieścia pięć pierwiastków. Dlatego nazywają się biopierwiastkami. Objawy chorobowe mogą wynikać zarówno z niedoboru, jak również z nadmiaru poszczególnych biopierwiastków. Wewnętrzne środowisko może sprzyjać rozmnażaniu lub eskalacji zjadliwości różnorodnych bakterii chorobotwórczych, wirusów jak również pasożytów, może je także hamować.
Zewnętrzne środowisko
Naturalne zewnętrzne środowisko człowieka to, jego otoczenie, to co na istnieje na zewnątrz i wpływa bezpośrednio albo pośrednio na organizm. Formuje ono między innymi środowisko wewnętrzne człowieka, wpływa w sposób mutacyjny na chromosomy, determinuje jakość produktów spożywczych, wody pitnej i powietrza, a także zawartości w nich poszukiwanych biopierwiastków i witamin.
Najważniejszymi, elementami wpływającymi na środowisko są:
a) Woda - jest ona człowiekowi do życia niezbędnie potrzebna. Każdy jest silnie przywiązany do źródeł wody pitnej, dlatego trak istotna jest jej czystość i skład mineralny. Skażenia wody odgrywają ważną a może i decydującą rolę w warunkowaniu zdrowia. Woda jest źródłem i zewnątrz ustroju czynnikiem transportu niezastąpionych dla życia oraz wzrostu różnorodnych chemicznych substratów. Stanowi jedną z propozycji uzupełniania wielu pożytecznych dla ludzkiego organizmu biopierwiastków.
Jako płynny składnik krwi jest wewnątrzustrojowym środkiem transportu odżywczych substancji jak również hormonów, oraz substancji ubocznych. Czasami toksycznych i szkodliwych dla człowieka produktów przemiany materii, od miejsca ich powstawania do miejsca ich wydalenia.
b) Spożywcze produkty, wartości odżywcze oraz składy chemiczne produktów spożywczych, implikują z zewnątrz, w bezpośredni sposób, biochemiczny skład środowiska wewnętrznego oraz wpływają istotnie wraz z wodą na zdrowie człowieka. W skutek obserwowanej między innymi w naszym kraju deprecjacji oraz skażenia naturalnego środowiska, zwłaszcza gleby, są traktowane za najczęstszy oraz ogromnie niebezpieczny, i często zabójczy nośnik różnorodnych i niepożądanych substancji. Z punktu widzenia ludzkiej zdrowotności wręcz chorobotwórczych. Przygotowywanie, przechowanie oraz transport spożywczych środków jest nie zawsze korzystny dla zdrowia człowieka. Na przykład dodawane bardzo często do różnych spożywczych produktów szkodliwych substancji konserwujących, peklujących, na przykład saletra, poprawiających wygląd oraz właściwości organoleptyczne, tak zwany słodzik, a także równie szkodliwa obrabianie produktów, tak aby umożliwić im dłuższy termin przydatności do spożycia, na przykład poprzez kwaszenie, wędzenie, kiszenie, przesadzone solenie, wszystkie te zabiegi nie są obojętne dla organizmu człowieka, a wręcz przeciwnie, są bardzo szkodliwe, powodujące różnorakie, szczególnie te które są chorobotwórcze, lub sprzyjające ich powstawaniu.
c) Powietrze atmosferyczne jest komponentem środowiska zewnętrznego, odgrywa ono również nie pośrednią, choć częściej pośrednią, rolę we wpływaniu na zdrowia człowieka. Prawidłowy skład powietrza, stopień jego zanieczyszczenia, ciśnienie, oraz wilgotność są nieodzownymi elementami prawidłowej wymiany gazowej. Wszystkie zaburzenia właściwego dotlenienia organizmu wynikają z nieprawidłowego parcjalnego składu powietrza atmosferycznego i wpływają na upośledzenie fizjologicznych czynności człowieka, sprzyjają jego stanom chorobowym. Niekorzystnie na zdrowie w powietrzu atmosferycznym wpływają:
1) zaburzenia parcjalnej zawartości powietrza oddechowego,
2) skażenie i zatrucie organizmu substancjami chemicznymi oraz truciznami gazowej natury,
3) skażenie i zanieczyszczenie stałymi substancjami o możliwościach niekorzystnego mechanicznego, jak również chemicznego wpływu,
4) skażenie chorobotwórczymi drobnoustrojami oraz pasożytami.
d) Gleba posiada zdolność wpływania na zdrowie człowieka, pośrednio poprzez warunkowanie składu spożywczych produktów roślinnych, jak również zwierzęcych, wody, oraz kształtowania ilości i jakości budulcowych i energetycznych substancji, substratów do ich syntezy, czy witamin. Produkty spożywcze pochodzące z roślin oraz zwierząt stanowią jeden z najważniejszych wykładników degradacji i zanieczyszczenia glebowego, a także stopień świadomości mówiący o zdrowotności kultury agrarnej, wprowadzania środków chemicznych do rolnictwa, hodowlanej gospodarki, ochrony środowiska. Trzeba także stwierdzić, iż gleba, także produkty rolnicze o charakterze spożywczym oraz woda, jest również zanieczyszczana poprzez opadające między innymi wraz z deszczem zanieczyszczenia atmosferycznego powietrza.
e) Czynnik pogodowo - klimatyczny. Wpływa na zdrowie człowieka, jest zazwyczaj kompleksowe, doraźne, trwa krótko lub długo. Czynniki pogodowo - klimatyczne sprzyjają nabawianiu się przeziębień, angin, nieżytów nosa, czy zapaleń oskrzeli, stanów zapalnych różnych narządów, płuc oraz dolnych dróg oddechowych, moczowych, sprzyja omdleniom w gorące dni, oparzeniom pierwszego lub drugiego stopnia, zwyżkom ciśnienia tętniczego krwi w zależności od położenia geograficznego, zmianom zakrzepowym żył w przypadku oziębienia lub przemęczenia kończyn. Różne typy klimatu wpływają na różny sposób na zdrowie człowieka.