CZYNNIKI WARUNKUJĄCE ZDROWIE I DBAŁOŚĆ O ZDROWIE

Zdrowie i determinanty zdrowia - Drugim obok zdrowia, podstawowym pojęciem w edukacji zdrowotnej są czynniki warunkujące (wpływające, determinujące) zdrowie. Na wiele z nich jednostka nie ma bezpośredniego wpływu, ale od tego, czy ludzie rozumieją, od czego zależy ich zdrowie i czy biorą to pod uwagę w codziennym życiu, zależą w dużym stopniu ich działania na rzecz zdrowia.

Czynniki warunkujące zdrowie i zmiany w ich postrzeganiu:
- Zdrowie jednostki i zbiorowości we wszystkich kulturach zależy od wielu różnorodnych czynników.
- Rola i hierarchia ważności poszczególnych czynników może być różna i zmieniała się wraz ze zmianą modelu zdrowia.
- W biomedycznym modelu zdrowia szczególną rolę przypisywano opiece medycznej.
- W wieku XX, dzięki dynamicznemu rozwojowi nauk medycznych, zwiększyły się możliwości diagnozowana i leczenia wielu chorób, rozwinięto nowe technologie medyczne.
- Okazało się jednaki że postęp nauk medycznych i wzrastające nakłady na działania naprawcze nie przyniosły oczekiwanej poprawy zdrowia społeczeństwa.

Determinanty zdrowia - Momentem przełomowym dla zmiany postrzegania czynników warunkujących zdrowie ludzi, z przeniesieniem akcentów z działań medycznych na szerszy kontekst społeczny, był raport ministra zdrowia Kanady Marka Lalonde (1974) który stanowił podstawę polityki zdrowotnej państwa. Lalonde zaproponował w nim koncepcję „pól zdrowia", w której wyróżnił cztery grupy czynników warunkujących zdrowie.

Czynniki warunkujące zdrowie jednostki w koncepcji „pól zdrowia”, wg Lalonde, 1974

Determinanty zdrowia:
- Styl życia - zbiór decyzji (działań) jednostki, które wpływają na jego zdrowie i które jednostka może w mniejszym lub większym stopniu kontrolować (ok. 50 -52% ogółu wpływów).
- Środowisko - wszystkie jego elementy, zewnętrzne w stosunku do ciała ludzkiego, na które jednostka nie ma wpływu lub jest on bardzo ograniczony (ok. 20%).
- Biologia człowieka - wszystkie cechy związane z biologią organizmu ludzkiego, w tym czynniki genetyczne, wiek, płeć (ok. 20%).
- Organizacja opieki medycznej - dostępność, jakość, organizacja, rodzaj, zasoby opieki medycznej (ok. 10-15%).

Koncepcja pól zdrowia Lalonde’a - Koncepcja „pół zdrowia" (zwana też „kołem Lalonde'a") miała wpływ na rozwój społeczno-ekologicznego modelu zdrowia i zmianę polityki zdrowotnej na świecie oraz stworzyła podstawy do rozwoju promocji zdrowia. Uświadomiła ludziom, że w znacznym stopniu na ich zdrowie wpływa styl życia i przez jego zmianę (w kierunku sprzyjającym zdrowiu), można stan zdrowia poprawić. Uaktualniła znane już pojęcie „twoje zdrowie w twoich rękach". Ujawniła też czynniki społeczno-ekonomicznych, które wpływają na styl życia jednostki i są od niej niezależne. Koncepcja ta jest nadal użyteczna z perspektywy zdrowia jednostki, ale zbyt uproszczona z perspektywy zdrowia populacji. Po 20 latach (1994) od wydania raportu M. Lalonde w strategii „Inwestycja dla zdrowia Kanadyjczyków” wymieniono kolejne czynniki, od których zależy zdrowie społeczeństwa.

Strategies for Population Health Investing in the Health of Canadians, Ottawa, 1994:
- zarobki i status społeczny - uważane za najważniejszy, pojedynczy czynnik determinujący zdrowie: im wyższe zarobki i status, tym lepsze zdrowie;
- sieci wsparcia społecznego - wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół, w społeczności lokalnej zmniejsza ryzyko wielu chorób i zachowań ryzykownych;
- edukacja - wyższy jej poziom zwiększa możliwości ludzi kierowania swoim życiem i kontrolowania swego zdrowia, stwarza szansę na uzyskanie pracy (a tym samym zarobków);
- zatrudnienie i warunki pracy - bezrobocie wiąże się z występowaniem wielu problemów zdrowotnych, w tym zwłaszcza depresji, lęków, z ograniczeniem aktywności życiowej; niekorzystne warunki w środowisku pracy są przyczyną urazów i wielu chorób;
- środowisko fizyczne - naturalne (stan powietrza, wody, gleby) i stworzone przez człowieka (mieszkania, bezpieczeństwo w miejscu pracy, miejscu zamieszkania, w ruchu drogowym);
- biologia i wyposażenie genetyczne - potencjał genetyczny jednostki, funkcje poszczególnych układów organizmu, płeć (biologiczna i „skonstruowana" społecznie), wiek;
- zachowania zdrowotne i umiejętności radzenia sobie – bezpośrednio wpływają na zdrowie jednostki, ale są zależne od czynników społecznych, a także wiedzy i umiejętności dokonywania właściwych wyborów;
- prawidłowy rozwój w dzieciństwie - począwszy od okresu płodowego i we wczesnym dzieciństwie ma podstawowe znaczenie dla zdrowia i samopoczucia w dalszych latach życia;
- służba zdrowia - szczególnie działania ukierunkowane na utrzymanie i doskonalenie zdrowia oraz zapobieganie chorobom.

Model czynników warunkujących zdrowie „tęcza czynników (polityki) zdrowia” (Dahlgren, Whitehead, 1991)

Cel edukacji zdrowotnej - Ważnym celem edukacji zdrowotnej powinno być umożliwienie ludziom dokonania identyfikacji czynników wpływających na ich zdrowie: pozytywnych, negatywnych.
1) Narysowanie własnego „koła pól zdrowia” lub „tęczy czynników zdrowia” albo innego własnego modelu tych czynników

Czynniki ryzyka i czynniki chroniące - Termin ryzyko jest określany w słownikach języka polskiego jako możliwość szkody. straty, niekorzystnego lub niepożądanego zdarzenia, skutków lub jako działanie, które powoduje zagrożenie dla czegoś wartościowego. Termin czynniki ryzyka odnosi się do tych czynników (zmiennych), które zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju choroby, niepełnosprawności, zaburzeń rozwoju lub innych niepożądanych (negatywnych) stanów.

Czynniki ryzyka - Same czynniki ryzyka nie są jednak bezpośrednią przyczyną wystąpienia choroby. Prawdopodobieństwo jej wystąpienia zwiększa się przy współistnieniu wielu czynników ryzyka lub ich specyficznej konstelacji, a także istnieniu dodatkowo tzw. czynników podatności lub wrażliwości, zwanych także markerami podatności. Są to cechy (właściwości) jednostki, które nasilają negatywne wpływy sytuacji lub środowiskowych czynników ryzyka. Na przykład wśród dzieci żyjących w ubóstwie i zwiększonej wrażliwości na jego skutki jest płeć męska (Luthar, Cicchetti 2000). Identyfikacja czynników ryzyka i eliminowanie lub redukowanie ich wpływu jest podstawą profilaktyki wielu chorób oraz innych problemów zdrowotnych i społecznych. Podejście to było szczególnie przydatne i skuteczne w zapobieganiu chorobom zakaźnym. Wiele doświadczeń wskazuje, że nie jest ono jednak wystarczające w profilaktyce chorób przewlekłych, uwarunkowanych niedostatkami w stylu życia ludzi. Podejście zorientowane na uświadamianie ludziom zagrożeń, związanych z występowaniem różnych czynników ryzyka (np. palenia tytoniu, spożywania nadmiernych ilości tłuszczów zwierzęcych) jest często wykorzystywane w edukacji zdrowotnej.

Czynniki chroniące - Przeciwwagą dla czynników ryzyka są czynniki chroniące lub ochronne, określane jako „właściwości jednostek lub środowiska społecznego, których występowanie wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny człowieka i zwiększa jego odporność na działanie czynników ryzyka” (Ostaszewski 2003). Czynniki chroniące modyfikują działanie czynników ryzyka w pozytywnym kierunku. Przyjmuje się dwa hipotetyczne modele wpływu czynników chroniących:
- równoważenie ryzyka - czynniki chroniące wpływają bezpośrednio na zachowania człowieka;
- redukcja ryzyka - czynniki chroniące wchodzą w interakcję z czynnikami ryzyka i zmniejszają (redukują) ich wpływ na zachowanie tworząc rodzaj buforu lub tarczy ochronnej.
Wyodrębnienie czynników chroniących jest związane z pozytywnym podejściem do zdrowia i jego uwarunkowań. Jest zbieżne z koncepcją salutogenezy, w której odpowiednikami czynników chroniących są zasoby odpornościowe i silne poczucie koherencji. Badania nad czynnikami chroniącymi zapoczątkowały także rozwój nowej koncepcji zwanej resilience.

Koncepcja resilience - Termin resilience pochodzi z języka angielskiego i nie ma w języku polskim dobrego odpowiednika, oddającego istotę tej koncepcji (konstruktu). Za jej pionierów uważa się amerykańskich i brytyjskich psychologów i psychiatrów, którzy prowadzili długofalowe (10-30 letnie) badania różnych grup dzieci, żyjących w bardzo niekorzystnych warunkach społeczno-ekonomicznych. Mimo wielu czynników ryzyka wśród badanych była grupa dzieci (nawet 1/3 badanych), które wyrosły na dobrze funkcjonujących, zdrowych ludzi i nie powielili „złego losu" swoich rodziców. Badania nad resilience są nadal prowadzone w wielu krajach, w różnych grupach dzieci i młodzieży, żyjącej w warunkach niekorzystnych dla ich rozwoju. Nie udało się jednak dotychczas uzgodnić podstawowych kwestii dotyczących terminologii, definicji, metodologii badań itd. Większość autorów uznaje resilience za: „wieloczynnikowy proces pozytywnej adaptacji, w którym czynniki chroniące kompensują lub redukują wpływ czynników ryzyka" (Ostaszewski, 2005a). Resilience nie jest więc cechą osobowości, ani inną indywidualną właściwością jednostki lecz jest dynamicznym procesem, w którym mamy do czynienia z dwoma zjawiskami (Luthar, Cicchetti, 2000):
1) Jednostka jest narażona na ryzyko, negatywną sytuację życiową („niedolę"), o której wiadomo (na podstawie badań empirycznych), że wywołuje trudności w przystosowaniu się;
2) Istnieją oznaki pozytywnej adaptacji jednostki, która może się przejawiać jako:
- kompetencje społeczne - u młodszych dzieci rozwój bezpiecznej więzi z matką lub innym opiekunem; w wieku szkolnym dobre wyniki w nauce, pozytywne relacje z rówieśnikami i nauczycielami,
- realizacja zadań rozwojowych,
- niewystępowanie zaburzeń emocjonalnych lub zaburzeń zachowania.
Istotą (osią) koncepcji resilience są czynniki chroniące, które modyfikują skutki wysokiego ryzyka. Na podstawę wielu badań zidentyfikowano czynniki chroniące, które najsilniej wspomagają procesy resilience. Pochodzą one z trzech poziomów, W działaniach w celu wzmacniania procesów resilience należy wykorzystywać każdy z tych poziomów zarówno w sytuacjach kryzysowych, jak i w profilaktyce różnych zaburzeń i problemów społecznych u dzieci i młodzieży.

Poziom 1) - zasoby indywidualne:
- Zdolności poznawcze (wysokie IQ, zdolności uczenia się, zdolności werbalne, umiejętności planowania)
- Temperament (towarzyskość, zdolności adaptacyjne)
- Mechanizmy samokontroli (radzenie sobie z negatywnymi emocjami, samokontrola impulsów)
- Optymizm i pogoda ducha
- Umiejętności społeczne (porozumiewania się, nawiązywania i utrzymywania przyjaźni, rozwiązywania konfliktów)
- Pozytywny obraz siebie (wysoka samoocena, wiara w swoje możliwości, poczucie własnej skuteczności)
- Procesy motywacyjne (posiadanie planów i celów życiowych, aspiracje edukacyjne)

Poziom 2) – zasoby wynikające z relacji z osobami z najbliższego otoczenia:
- Relacje rodzice - dziecko (wieź z rodzicami, wsparcie rodziców, zasady rodzinne, jasne oczekiwania rodziców, zaangażowanie rodziców w szkolne sprawy dziecka)
- Konstruktywni rówieśnicy (akceptujący normy, z aspiracjami edukacyjnymi, prospołeczni)
- Dobrzy i kompetentni dorośli (oparcie w zaufanej osobie dorosłej, np. trenerze sportowym, nauczycielu)

Poziom 3) -zasoby środowiska lokalnego:
- Dobra szkoła (pozytywny klimat społeczny szkoły, wsparcie ze strony nauczycieli)
- Zaangażowanie w konstruktywną działalność (kluby młodzieżowe i sportowe, wspólnoty religijne, wolontariat)
- Przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo (dostęp do ośrodków rekreacji, klubów, poradni, ośrodków interwencji kryzysowej).

Koncepcja resilience - Koncepcja resilience, zdaniem wielu autorów, stwarza nowe możliwości zarówno w sytuacjach kryzysowych, jak i w profilaktyce różnych zaburzeń i problemów społecznych, w tym także zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży. Umożliwia zastosowanie „pozytywnej strategii", stanowiącej przeciwwagę dla negatywnej profilaktyki ukierunkowanej na identyfikowanie i redukowanie czynników ryzyka. Stwarza też szansę na integrowanie działań profilaktycznych i promocji zdrowia (Ostaszewski, 2005a). Może być przydatna w planowaniu i realizacji edukacji zdrowotnej w grupach dzieci i młodzieży pochodzących z trudnych warunków społeczno-ekonomicznych. Wzmacnianiu procesów resilience może sprzyjać nowe podejście w edukacji zdrowotnej, ukierunkowane na rozwijanie umiejętności życiowych (w tym radzenia sobie samemu).

Styl życia i zachowania zdrowotne - Pojecie „styl życia" funkcjonuje w socjologii, medycynie, psychologii, zdrowiu publicznym, promocji zdrowia. Istnieje zgodność co do tego, że styl życia jest wytworem kultury i ma wyraźny komponent społeczny (związek z przynależnością społeczną). Nie ma natomiast zgodności co do definicji i koncepcji tego pojęcia.

Styl życia – definicje - zespół codziennych zachowań, swoistych dla danej zbiorowości lub jednostki, charakterystyczny „sposób bycia" odróżniający daną zbiorowość lub jednostkę od
innych, lub inaczej, bardziej lub mniej świadomie przyjmowana strategia życiowa (Siciński, 1988). Wzór zachowań, który jest trwały i jest ukształtowany przez dziedzictwo kulturowe, relacje społeczne, czynniki geograficzne i społeczno-ekonomiczne oraz cechy osobowości człowieka (Green, Kreuter, 1991). Zespół jawnych, manifestowanych zachowań, typowych reakcji i pewnych elementów osobowości (Wrześniewski,1993).

Styl życia grupy społecznej - Styl życia jest złożonym konstruktem, który odnosi się do grupy społecznej i jednostki. Styl życia grupy społecznej obejmuje wiele zdeterminowanych społecznie wzorów zachowań i interpretacji sytuacji społecznych, jakie dana grupa wspólnie wypracowała i wykorzystuje, aby radzić sobie w życiu. Może ulegać on zmianom pod wpływem różnych czynników i zmian społecznych w rozmaitych punktach czasu i przestrzeni.

Styl życia jednostki - Na styl życia jednostki składają się standardowe reakcje i wzory zachowań (działania, czynności, praktyki) ukształtowane w procesie socjalizacji (interakcji z rodzicami, innymi członkami rodziny, rówieśnikami, pod wpływem nauki w szkole, mediów). Wzory te są stale interpretowane i testowane w sytuacjach społecznych i mogą podlegać zmianom w wyniku doświadczeń i ponownych interpretacji. Styl życia jednostki stanowi ramy dla różnych rodzajów zachowań. Wybór określonego wzoru zależy od cech poznawczych i emocjonalnych jednostki oraz czynników w otaczającym środowisku społecznym (Kickbusch, 1986).

Tryb życia - Odrębnym pojęciem jest tryb życia (lub reżim życia). Odnosi się ono do organizacji codziennego życia, np.: rytm pracy i wypoczynku, czuwanie i sen. Tryb życia jest związany w znacznym stopniu z czynnościami fizjologicznymi organizmu, w tym zwłaszcza z rytmami biologicznymi (szczególnie okołodobowymi), warunkującymi aktywność życiową człowieka. Tryb życia człowieka zmienia się z wiekiem (zmiany biologiczne, pełnienie różnych ról społecznych), podlega wpływom różnych czynników zewnętrznych i jest także zależny od stylu życia.

Prozdrowotny styl życia - Zainteresowanie związkiem między stylem życia a zdrowiem pojawiło się w latach XX w. i szczególne znaczenie miała koncepcja „pól zdrowia" M. Lalonde'a, w której uznano, że styl życia w największym stopniu, bezpośrednio determinuje zdrowie jednostki. Zainicjowało to liczne badania nad wpływem stylów życia na zdrowie oraz programy ukierunkowane na zmiany różnych zachowań zdrowotnych w profilaktyce wielu chorób przewlekłych (zwanych chorobami cywilizacyjnymi, zależnymi od stylu życia, a nawet „chorobami z wyboru").

Styl życia a zdrowie - Rozpatrując związki między stylem życia a zdrowiem używa się różnych terminów:
- „zdrowy (lub niezdrowy) styl życia",
- „styl życia sprzyjający (lub zagrażający) zdrowiu",
- „prozdrowotny styl życia"

Prozdrowotny styl życia – definicja - Zdefiniowanie „prozdrowotnego stylu życia" oraz określenie jakie komponenty (wzory zachowań) składają się na to pojęcie, jest trudne. Istnieją dwie definicje:
1) wzory świadomych zachowań związanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, determinowanych ich sytuacją
życiową alternatyw (Cockerham, 1995).
2) nie tylko wzory zachowań związanych ze zdrowiem, ale także wartości i postawy
reprezentowane przez ludzi w odpowiedzi na warunki ich społecznego, kulturowego i ekonomicznego środowiska (Abel, 1991).
Prozdrowotny styl życia oznacza zatem, że ludzie podejmują świadomie działania ukierunkowane na zwiększenie potencjału swego zdrowia (przedrostek „pro- odnosi się do wzorów zachowań i działań ludzi korzystnych dla zdrowia, ku zdrowiu, do zdrowia, określanych jako prozdrowotne) oraz eliminują zachowania zagrażające mu. Lista tych działań i zachowań jest bardzo zróżnicowana i zależy od tego, czy konstruują ją profesjonaliści, czy laicy. Nie ma także jasności, jakie i ile zachowań należy wziąć pod uwagę, jaka jest hierarchia ich ważności. Zatem używa się terminu w liczbie mnogiej - prozdrowotne style życia, uwzględniające różne konstelacje działań i zachowań sprzyjających zdrowiu. Zdaniem Ostrowskiej (1999a) w badaniach nad prozdrowotnymi stylami życia upraszcza się rozumienie pojęcia „styl życia" rozpatrując tylko różne zachowania związane ze zdrowiem. Wśród zachowań tych można wyróżnić cztery grupy, choć podział ten ma charakter umowny, porządkujący i nie wyczerpuje wszystkich możliwości:
1 grupa- zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym - dbałość o ciało i najbliższe otoczenie; aktywność fizyczna; racjonalne żywienie; hartowanie się; sen - odpowiedni czas jego trwania i jakość.
2 grupa - zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym - korzystanie i dawanie wsparcia społecznego; unikanie nadmiaru stresów i radzenie sobie z problemami i stresem.
3 grupa - zachowania prewencyjne - samokontrola zdrowia i samobadanie; poddawanie się badaniom profilaktycznym; bezpieczne zachowania w życiu codziennym (zwłaszcza w ruchu drogowym, pracy); bezpieczne zachowania w życiu seksualnym.
4 grupa - niepodejmowanie zachowań ryzykownych - niepalenie tytoniu; ograniczone używanie alkoholu; nienadużywanie leków nie zaleconych przez lekarza; nieużywanie innych substancji psychoaktywnych.

Zachowania zdrowotne - Zachowania zdrowotne (ang. health behaviour) dotyczą różnych zachowań związanych ze sferą zdrowia, czyli zachowań, które „w świetle współczesnej wiedzy medycznej zwykle wywołują określone (pozytywne lub negatywne) skutki zdrowotne" Określa się je różnymi terminami: „zachowania związane ze zdrowiem", „zachowania w zdrowiu" (w odróżnieniu od zachowania w chorobie), „zachowania medyczne".

Definicje i rodzaje zachowań zdrowotnych - istnieje wiele definicji odnoszących się do zachowań zdrowotnych; do celów praktycznych najbardziej przydatne się dwa kryteria podziału:
1) Stan świadomości jednostki i celowość jej działania - wyróżnia się dwie grupy zachowań:
- zachowania zdrowotne, czyli działania intencjonalne (celowe), świadomie podjęte przez człowieka w celu umocnienia lub zwiększenia potencjału swojego zdrowia, niezależnie od ich skuteczności;
- zachowania związane ze zdrowiem, którym nie towarzyszy uświadomiony cel, czyli działania (czynności), które ludzie podejmują w swym codziennym życiu, a ich skutki mogą być pozytywne lub negatywne dla zdrowia; tę grupę zachowań określa się też jako nawyki lub reakcje na daną sytuację.
2) Skutki zachowań dla zdrowia człowieka - wyróżnia się też dwie grupy zacho­wań o przeciwnych znakach:
- zachowania pozytywne (prozdrowotne) - sprzyjające zdrowiu, zwiększające jego potencjał, chroniące przed zagrożeniami lub służące przywróceniu zdrowia; należą do nich m.in.: racjonalne żywienie, odpowiednia aktywność fizyczna, radzenie sobie ze stresem; niedostatki tych zachowań mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie;
- zachowania negatywne (antyzdrowotne) - stwarzają ryzyko dla zdrowia, powodują bezpośrednie lub odległe szkody zdrowotne; należą do nich m.in. używanie substancji psychoaktywnych, zachowania agresywne; określa się je jako zachowania ryzykowne lub problemowe.