Czynniki warunkujące poziom przygotowania dziecka 6- letniego do szkolnej edukacji matematycznej.
Czynnikami, które mogą mieć istotny wpływ na poziom przygotowania dziecka sześcioletniego do nauki matematyki w klasie I są między innymi:
- możliwości rozwojowe, osobowościowe dziecka, które jednocześnie są wskaźnikami dojrzałości przygotowania,
- sytuacja rodzinna dziecka,
- znaczenie instytucji formalnych (przedszkole).
W dalszej części interesować mnie będą dwa uwarunkowania, które określiłabym jako zewnętrzne (tkwiące w środowisku dziecka, a nie w nim samym). Będą to:
wpływ środowiska zamieszkania,
wpływ środowiska rodzinnego;
znaczenie edukacji przedszkolnej.
Wpływ środowiska rodzinnego.
Środowisko rodzinne oznacza całokształt osobistych warunków środowiskowych dziecka, które wiążą się bezpośrednio ze strukturą rodziny i jej życiem.
Według J. Rembowskiego (1978r., s.9) „rodzina to grupa ludzi zjednoczonych (zespolonych) pewną formą regularnej interakcji lub wzajemnej zależności”. Wiele funkcji, które niegdyś uważane były za należące do rodziny dzisiaj przejęły instytucje i mogłoby wydawać się, że przejęcie pozostałych jest tylko kwestią czasu. A jednak wprost przeciwnie: po oddaniu przez rodzinę zadań dla niej nieistotnych można zauważyć wyraźnie te, w których nikt nie może jej zastąpić. Nie można wyręczyć rodziny w wytwarzaniu bezpośrednich osobistych związków, których ciepło niezbędne jest do prawidłowego rozwoju umysłowego i psychicznego.
Rodzina jako pierwsza zaspokaja potrzeby dziecka. Jeżeli nie daje dziecku możliwości zaspokojenia potrzeb psychicznych, takich jak potrzeba bezpieczeństwa, miłości, przynależności i szacunku wtedy utrudnia, a nawet uniemożliwia dominację potrzeby samorealizacji, pozwalającej na maksymalny rozwój umysłowy i psychiczny. Rodzina ma więc duży wpływ na prawidłowy rozwój dziecka. A z kolei prawidłowy rozwój jest jednym ze wskaźników przygotowania do podjęcia nauki szkolnej, w tym również nauki matematyki.
Oprócz zaspokojenia potrzeb rodzina spełnia wiele innych funkcji. Pojęcie funkcji rodziny oznacza: „wyspecjalizowanie oraz permanentne działania i współdziałanie członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych. Określona funkcja rodziny służy zaspokojeniu określonych, wydzielonych potrzeb lub wymogów społeczeństwa.” (E. Syrek 1992r., s. 273).
Rodzina jest przede wszystkim naturalnym środowiskiem wychowawczym, wprowadzającym dziecko w krąg szerszych kontaktów społecznych. Jest także pierwszą grupą społeczną, która wprowadza dziecko w świat wartości, przygotowuje do działania, racjonalnego myślenia, daje przykład współżycia i współdziałania społecznego.
Dziecko zdobywa także doświadczenia życiowe, jakich dostarcza mu środowisko wychowawcze, czyli w wieku 6 lat, prawie wyłącznie rodzina. Od ilości i jakości tych doświadczeń zależy jego rozwój umysłowy, jego sposób zachowania się, dostosowanie do norm przyjętych w społeczności, w której żyje.
Ze względu na swoje specyficzne funkcje „środowisko rodzinne kształtuje w decydującym stopniu to, co nazywamy dojrzałością szkolną. Dzieci, którym środowisko rodzinne stawia mniej korzystne warunki z punktu widzenia ich rozwoju intelektualnego, psychicznego i społecznego są na ogół gorzej przygotowane do podjęcia obowiązku szkolnego.” (M. Tyszkowa 1964r., s54).
Rodzina i środowisko rodzinne jest także czynnikiem różnicującym szanse edukacyjne dzieci w młodszym wieku szkolnym. Proces wychowania w rodzinie dokonuje się w określonych warunkach, innych dla środowiska miejskiego i wiejskiego. Rodziny wiejskie funkcjonują odmiennie niż w mieście. Inna jest również struktura wykształcenia, rodzaj wykonywanej pracy a także świadomość wychowawcza. W literaturze wyróżnia się dwa główne typy postaw rodzin wiejskich. Pierwsza postawa nastawiona jest na rozwój własnego gospodarstwa oraz na postęp, natomiast drugi typ postaw to rodziny przywiązane do wsi, ale nie nastawione na postęp. Ponadto ważną rolę odgrywa liczebność rodziny- albowiem dzieci z rodzin wielodzietnych są w gorszej sytuacji materialnej, zostają zmuszone do samodzielności i partnerstwa wobec dorosłych, osiągają gorsze wyniki w nauce. Monotonny i mało urozmaicony tryb życia społeczeństwa wiejskiego wpływa również na kształtowanie się procesów psychicznych. Dzieci nie mają możliwości szybkiego porównywania wytworów własnej wyobraźni z rzeczywistością (K. Pacławska 1990r.). W. Larkowska (1981r.) podkreśla znaczącą rolę domu rodzinnego w kształtowaniu właściwej motywacji do uczenia się. Motywacja odgrywa dużą rolę w życiu człowieka, gdyż jest niezbędna w procesie podejmowania przez niego działania.
W literaturze można odnaleźć wiele analiz badań dotyczących wpływu sytuacji rodzinnej dziecka na poziom przygotowania do nauki szkolnej (M. Tyszkowa 1964r.; B. Wilgocka- Okoń 1972r.; J. Borzym 1983r.; S. Słyszowa 1983r.). Autorzy ci zwracają uwagę na istnienie zależności między sytuacją rodzinną a poziomem przygotowania do nauki szkolnej.
Uważają, iż niepowodzenia szkolne są rezultatem nie tyle niedostatków rozwoju, co raczej ograniczenia możliwości pełnego wykorzystania posiadanych sprawności intelektualnych, na skutek różnych zahamowań i konfliktów emocjonalnych oraz zaburzeń osobowości, których źródłem jest bardzo często niesprzyjająca sytuacja rodzinna i błędy wychowawcze popełniane przez rodzinę. Sytuację dziecka w rodzinie określają:
warunki ekonomiczno- bytowe;
warunki kulturalne (poziom wykształcenia rodziców, organizacja życia rodzinnego i czasu wolnego, opieka nad rozwojem dziecka);
warunki społeczno- psychologiczne (struktura społeczna rodziny, pozycja dziecka wśród rodzeństwa na tle określonej konstelacji rodzinnej, praca matki poza domem, atmosfera wychowawcza rodziny); (M. Tyszkowa 1964r.).
Jeżeli wyżej wymienione warunki i ich elementy są prawidłowe i korzystne, wtedy umożliwiają one optymalną realizację funkcji wychowawczej w rodzinie, polegającej na zabezpieczeniu wszechstronnego rozwoju osobowości dziecka.
Znaczenie edukacji przedszkolnej.
W Podstawie Programowej Wychowania Przedszkolnego wydanej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej (1 grudnia 1999r. poz. 18) w założeniach ogólnych czytamy: „Wychowanie przedszkolne obejmuje wspomaganie rozwoju i wczesną edukację dzieci od trzeciego roku życia do rozpoczęcia nauki w klasie pierwszej sześcioletniej szkoły podstawowej.”
Czy rzeczywiście edukacja przedszkolna odgrywa doniosłą rolę w przygotowaniu dziecka do podjęcia nauki szkolnej? Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie, należy pokrótce omówić funkcje, jakie spełnia przedszkole.
Przedszkole jest instytucją uzupełniającą w stosunku do rodziny (Z. Włodarski 1975r.). Spełnia zarówno funkcję dydaktyczną, jak i wychowawczą. Podstawa Programowa Wychowania Przedszkolnego podkreśla, iż zadaniem pracy dydaktyczno- wychowawczej jest zapewnienie każdemu dziecku, jak najkorzystniejszych warunków wszechstronnego rozwoju oraz przyspieszenie procesu przygotowania do podjęcia nauki szkolnej. Pod pojęciem pracy dydaktyczno- wychowawczej możemy doszukać się jeszcze szeregu innych funkcji, jakie pełni przedszkole. Oprócz wyżej wymienionych będą to: funkcja kompensacyjna, korekcyjna oraz stymulująca rozwój fizyczny, umysłowy i społeczno- emocjonalny. Jak widać rola przedszkola nie sprowadza się tylko do zadań w zakresie uspołecznienia.
Dzięki prowadzeniu systematycznej pracy w ciągu całej edukacji przedszkolnej stymulowany jest rozwój dziecka, co z kolei ma istotne znaczenie we wszechstronnym przygotowaniu go do podjęcia nauki szkolnej. Zadanie to jest szczególnie ważne wobec dużych różnic poziomu rodzinnych środowisk wychowawczych i wynikających z nich rozwojowych nierównomierności dzieci, które są poddawane ich wpływowi.
W momencie, gdy dziecko przekracza próg szkoły możliwości indywidualnych oddziaływań na nie ulegają znacznemu zmniejszeniu i zapewnienie wszystkim dzieciom rzeczywiście równego startu od samego początku nauki stanowi sprawę zasadniczą, choć bardzo trudną. W miarę równy start w nauce oraz jego powodzenie można osiągnąć jedynie przez odpowiednie przygotowanie w okresie poprzedzającym. Chociaż rola rodziny odgrywa w tym przygotowaniu doniosłe znaczenie, to jednak rodzice nie są w stanie sprostać temu zadaniu samodzielnie.
Przedszkole jako instytucja uzupełniająca w stosunku do rodziny ma swój program, którego cele ogólne zbliżone są zasadniczo do tych, jakie realizuje się w tym okresie na gruncie rodziny. Odrębne są jednak cele szczegółowe, które realizowane są dzięki metodom i środkom charakterystycznym dla wychowania przedszkolnego. Z tych właśnie względów realizacja programu przedszkola, jakkolwiek nie jest niemożliwa w domu rodzinnym, w praktyce okazuje się trudna. Dlatego rola przedszkola w przygotowaniu dziecka do podjęcia nauki jest bardzo wyraźna. Zgadzam się z Z. Włodarskim (1975r., s. 200), który pisze: „[...] jedynie upowszechnienie (przedszkola- przyp. wł.) ze starannie opracowanym programem oddziaływań stymulujących i korekcyjnych stwarza przesłanki do uzasadnionych przypuszczeń, że problem (przygotowania do podjęcia nauki szkolnej- przyp. wł.) będzie istotnie rozwiązany w skali ogólnej.”
Pokrótce przedstawię teraz problem roli edukacji przedszkolnej w przygotowaniu dziecka do podjęcia nauki matematyki. Już na szczeblu wychowania przedszkolnego dzieci spotykają się z pojęciami charakterystycznymi dla matematyki. Nie jest to jednak nauka rachowania, czy systematyczne wyuczanie działań arytmetycznych. Zabawy i ćwiczenia związane z kształtowaniem pojęć matematycznych mają na celu stworzenie okazji do wielu doświadczeń, które dziecko musi zdobyć, aby zrozumieć względność i abstrakcyjność tych pojęć.
Bardzo trafnie została określona praca z dziećmi 6- letnimi w zakresie kształcenia pojęć matematycznych w Vademecum nauczyciela sześciolatków (1977r., s.285): „[...] praca z dziećmi sześcioletnimi to szkoła wykrywania zależności, podobieństw i różnic [...]”.
Zgodnie z postulatami pracy dydaktyczno- wychowawczej omawiane powyżej zajęcia matematyczne w przedszkolu mają na celu przyczynienie się do możliwie harmonijnego i integralnego rozwoju umysłowego dziecka. Co kryje się pod pojęciem „rozwój umysłowy?” Na pewno będzie to rozwój zdolności rozumienia i rozumowania, przewidywania i oceny faktów, rozwój pamięci i wyobraźni, a także umiejętność przekazywania informacji na temat swoich doświadczeń, wyobrażeń, przemyśleń i sądów.
Program integralnego rozwoju umysłowego dziecka jest na pewno programem na wiele lat, lecz okres przedszkolny jest dla jego realizacji okresem kluczowym, jakby otwierającym drzwi, za którymi czeka długa droga do przebycia. Zajęcia matematyczne prowadzone są we wszystkich grupach wiekowych, poczynając od trzylatków, na sześciolatkach kończąc. Treści programowe wchodzą w zakres działu- wychowanie umysłowe. W grupach trzy-, cztero-, pięciolatków są częścią składową rozwijania mowy i myślenia a można je odnaleźć pod hasłem: „poznawanie stosunków jakościowo- ilościowych”. W grupie dzieci 6- letnich treści matematyczne nie są już częścią rozwijania mowy i myślenia, ale osobnym podrozdziałem wychowania umysłowego zatytułowanym: „kształtowanie pojęć matematycznych.”
W grupach przedszkolnych kształtowanie pojęć matematycznych, już od najmłodszych lat, ukierunkowane jest na odnajdywanie treści matematycznych we wszystkich „zwykłych” codziennych zajęciach, takich jak: porządkowanie zabawek (grupowanie, klasyfikacja, przeliczanie), siadanie do posiłku (przyporządkowanie wzajemnie- jednoznaczne dziecko- miejsce, relacje sąsiedztwa w przestrzeni- z lewej, po prawej, naprzeciwko) i wiele innych.
E. Puchalska i Z. Semadeni (1994r., s. 88) w tych spontanicznych przejawach aktywności dziecka przedszkolnego, które często jest nieświadome ich matematycznego znaczenia wyróżniają cztery kierunki poszukiwań:
1. Ćwiczenia klasyfikacyjne, przygotowujące do zrozumienia pojęcia liczby naturalnej.
2. Ćwiczenia arytmetyczne związane z aspektem liczby naturalnej: kardynalnym, porządkowym, miarowym.
3. Ćwiczenia orientacyjne, dotyczące czasu i przestrzeni.
4. Ćwiczenia geometryczne.
Na zajęciach matematycznych natomiast dzieci we wszystkich grupach wiekowych rozwijają pojęcia matematyczne poprzez realizację w zależności od wielu różnych treści w obrębie trzech działów:
Poznawanie stosunków jakościowo- ilościowych.
Poznawanie zbiorów przedmiotów.
Klasyfikacja zbiorów według cech ilościowych.
Omawiając zajęcia matematyczne należy wspomnieć o ich wzajemnie uzupełniających się funkcjach (Z. Semadeni, E. Puchalska 1994r.):
pobudzaniu rozwoju dziecka;
wyrównywaniu braków rozwojowych, a zarazem zapobieganie powstawaniu lub pogłębianiu się nieprawidłowości w rozwoju umysłowym dziecka;
przygotowaniu do nauki szkolnej.
Rozwój operacyjnego myślenia to podstawowy warunek i wskaźnik przygotowania do podjęcia nauki matematyki. Operacyjność rozumowania na poziomie konkretnym, może być także rozpatrywana jako jedno z uwarunkowań osiągnięć w nauce matematyki, gdyż jest ona niezbędnym warunkiem zrozumienia i przyswojenia przez dziecko pojęcia liczby i działań na liczbach (E. Gruszczyk- Kolczyńska 1987r.). Właśnie przedszkole umożliwia dziecku osiągnięcie początków rozumowań operacyjnych poprzez organizowanie odpowiednich ćwiczeń w toku edukacji przedszkolnej.
Podsumowaniem rozważań na temat roli przedszkola w przygotowaniu dziecka do podjęcia nauki szkolnej, w tym nauki matematyki niech będą słowa: „Od tego w jakim zakresie potrafi ono (dziecko- przyp. wł.) samodzielnie myśleć już w przedszkolu, w dużym stopniu będą zależały jego sukcesy szkolne.” (B. Bieleń 1983r., s. 15).
Opr. Teresa Pawlik