114. Idee programowe romantyków polskich. Antologia. Oprac. A. Kowalczykowa (BN I 261)
Program a romantyczne idee sztuki
Istotą romantycznego pojmowania sztuki jest przeświadczenie o pełnej swobodzie twórcy, dążenie do możliwie najszerszego otwarcia wszelkich horyzontów.
Teksty lub fragmenty tekstów, które mają charakter programowy, utrzymane są często w stylu swobodnym
Nazwa romantyzm obejmuje cały konglomerat zjawisk z zakresu filozofii, literatury, sztuki, obyczajowości.
Wszelka sztuka powinna stać się nauką, wszelka nauka - sztuką. Poezja i filozofia powinny się zjednoczyć.
Program polskiego romantyzmu nie dotyczy tylko literatury. Jest o poezji oraz o sprawach tak rożnych jak perspektywy poznawcze, człowiek, naród, jego stosunek do Boga i natury.
Za pisma programowe uznać te tylko, które leżały u genezy romantyzmu, wytyczają drogę literatury.
Arcydzieła powstawały równoległe z rozprawami krytycznymi; idee romantyczne rodziły się w literaturze pięknej jak i w artykułach teoretyzujących.
Poeci nieraz podobne lub wręcz te same idee zapisywali w różnych utworach.
Przed romantycznym przełomem
Polska 1822 - I tom Poezyj Mickiewicza z programową Przedmową
Niemcy od 1798 ukazywało się Athenaum organ jenajskiego okręgu romantyków
Anglia 1800 II wydanie Ballad lirycznych Coleridge’a i Wordswortha z Przedmową
Polska - tendencje preromantyczne,
Silne oddziaływanie teatru; dramy - popularne sztuki, toczące się w atmosferze grozy, cudowności i melodramatu; dochodzi do łamania konwencji; wprowadzanie aktorów komicznych do tragedii; przeróbki Szekspira.
Sentymentalizm również torował drogę przed myślą romantyczną
Zaczynał przenikać wpływy z literatury obcej, głównie niemieckiej, filozofii i estetyki; działo się to dzięki kilku młodym uczonym i Pamiętnikowi Warszawskiemu
Franciszek Wężyk O poezji dramatycznej 1811r.
Po długich oczekiwaniach w 1814 roku została odrzucona, uznana za nie nadającą się do publikacji
1815 r. narodziny Pamiętnika Warszawskiego redag. Feliks Bentkowski; ambicje upowszechniania wiedzy o najnowszych europejskich prądach intelektualnych
Czytano Niemców. Z ich dzieł wybierano fragmenty i przedstawiano je jako idee nowe lub romantyczne, było to bardzo odległe od romant. myśli niemieckiej. Nawiązywano głównie do Herdera, Lessinga, Goethego, Schillera, Schlegla.
- gorące spory, stanowiące wstęp dla zdecydowanego opowiedzenia się - przez młode pokolenie - po stronie romantyzmu.
Franciszek Wężyk O poezji w ogólności 1815 - koncepcja łamiącego reguły geniusza; poeta jaki się tu jako geniusz natchniony, łączący przeszłość z przyszłością
Anonim Różnica między rozsądnym a śmiałym, Pamiętnik Warszawski, 1816; ogólnie o człowieku wykraczającym poza rachuby rozsądku
St. Kostka Potocki w pamiętniku Warszawskim, felieton wyszydzający romantyczność; zapowiada wojnę między Klasycznymi a Mistyczno-Romantycznymi;
Brodziński O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej 1818.; romantyczność postawiona na równi z klasycznością, próbował pogodzić sprzeczności; romantyczność - to co sprawia romantyczne wrażenie, “miły sutek”, prostota, niewinność (dziś sentymentalizm); artykuł wywołał polemikę, która doprowadziła do krystalizacji pojęć o romantyczności;
Jan Śniadecki O pismach klasycznych i romantycznych; komentowany zgryźliwie jako typowy przejaw anachronicznego myślenia przedstawicieli starej szkoły
“Kł…”(kryptonim) O idei i uczuciu nieskończoności 1819; idea nieskończoności wyjaśniona jako całość istnień i rzeczywistości, poza która nic nie istnieje, i która powinna kształtować także stosunek człowieka do świata; głównym prawem sztuki miało być otwieranie uczuć na nieskończoność; dzieło ma wstrząsnąć duszą, jednoczyć świat widzialny z niewidzialnym, autor artykułu odcina się od hołdowania klasycyzmowi;
Romantyzm - lata dwudzieste
Mickiewicz Oda do młodości (1820) Pieśń filaretów ( 1820) wypowiedziana w nich ideały – hasła wywoławcze postawy romantycznej; hasła: braterstwa, wspólnoty, wyrażone w tak miłym klasycystom słownictwie odwołań mitologicznych; romantyczny kult młodości, niezwykły dynamizm, wola czynu; “Mierz siły na zamiary”; ideał zdobywczego stosunku do świata + plus refleksja poznawcza;
Przedmowa Mickiewicza; jej ranga ustaliła się nieco później,; M. opowiedział się wyraźnie za romantycznością, z tej pozycji ustalał założenia nowej literatury; zaproponował pewien kanon cech, które miały charakteryzować postawę romantyczną i r styl w sztuce.; M. powoływał się na autorytety tj. Schlegel, Schiller, Szekspir, Byron; domagał się prawa dla pieśni gminnej,
Inspiracją dla M. była filozofia niemiecka; M wyżej cenił wyobraźnie jako tworzywo służące rekonstrukcji historii niż systematyczne badania; należy odkrywać ducha minionych epok, prawa rządzące całością ;
Za kolebkę romantyczności uznawał wieki średnie; wg niego już w starożytności istniał prawzór romantycznej twórczości.; polityczne dzieje państwa wiąże z witalnością społeczeństwa i miarą swobody twórczej - wszystko to razem ginie lub rozkwita. Historia sankcjonuje program poetycki; spontaniczność oryginalność sztuki mają być symptomami społeczeństwa rozkwitającego
W średniowieczu widział poeta genezę romantyczności i autentyczne jej wcielenie
Prawdziwie romantyczna - rycerska kultura średniowiecza
Romantyczną poezje kształtują - duch czasów średnich, religia chrześcijańska, wyobrażenia ludów Północy
Mitologia barbarzyńska ludów Północy u Mochnackiego stanowiła najważniejszy element w składzie romantycznej tradycji; wcielać miała wielkość i heroizm;
Grabowski Uwagi nad balladami Stefana Witwickiego (1825); za źródło romantyczności wskazywał ogólnie przeszłość narodową, wierzenia Słowian i mitologie Północy;; za pisarzy konstytuujących szkole romant. - Brodzińskiego, Mickiewicza, Zalewskiego; romantyzm utożsamiał z literaturą średniowiecza
Poezja romant, jak zapowiadał M., miała być transpozycją kultury średniowiecza, a zarazem ma być oryginalna, kierowana czuciem i śmiałą wyobraźnią
Pieśni gminne - pierwsze źródło twórczości poet. wg M. w Przedmowie
Prawdziwie twórcza i narodowa jest taka poezja która wywodzi się z oryginalnej spontanicznej pieśni ludu
- Antoni Edward Odyniec Przemowa 1825, kontynuator idei Mickiewicza, bronił ballad, tekst Odyńca - przykład zupełnego niezrozumienia problemu romantycznego stosunku do ludowości; u O. kwestia ludowości sprowadzona do poziomu tematu i techniki pisarskiej;
Ballady i romanse zapowiadane jako pieśni gminne inaugurowały w Polsce nowy, romantyczny styl poetycki; ich ludowość wiąże się ze stylizacją na pieśń ludową
Grabowski za pieśni gminne uważał utwory „dla ludu”, nieoryginalne przekazy ludowe, ale poetyckie przeróbki, uszlachetniające autentyczne tworzywo
Mochnacki O duchu i źródłach – legendy i podania ludu jako źródło poezji romantycznej; „poezja gminu” ma być ubrana w „teraźniejszy kolor języka”
Sentymentalność
Z ludowością wiązało się łączenie uczucia z „widzeniem”; i sentymentalność, tkliwość z IV części Dziadów ; bliska tym myślą Mickiewicza stała się twórczość Józefa Bohdana Zaleskiego, którego wiersz Śpiew poety wydaje się deklaracją radosnej, naiwnej prostoty: oto miłość do Boga i natury zapewnia pogodę wewnętrzną i szczęście; jest tu również wspaniałe umiłowanie Ukrainy, ojczystego pejzażu, rycerskiej tradycji rodzinnego regionu; pod sielską naiwnością Zaleskiego kryły się inne walory niż w podobnych stylizacjach poprzedników romantyzmu; jest u niego głęboki patriotyzm, dążenie do spojenia spraw codziennych i odwiecznych w przenikającej wszystko mocy wiary; poczucie wyobcowania spośród świata i tęsknota za wyidealizowaną przeszłością skłaniają do wiary w sens oddania losu swego i swego narodu w ręce Boga.; ogromna popularność – splecenie sentymentalności z romantyzmem miało siłę fascynującą
Średniowiecze
-drugie obok pieśni gminnych źródło romantyczności wskazane przez Mickiewicza w Przedmowie; szło o zachowanie ducha tamtych czasów, a nie o opis zdarzeń; ożywienie poezji współczesnej szlachetnymi uczuciami, rycerskością, oryginalną prostotą; średniowiecze miało być żywą tradycją.
Poezja i poeta
Poezja romantyczna powinna być oryginalna, rozwijać ducha chrystianizacji i rycerstwa; śmiała w dokonaniach, nie krępowana prawidłami; Mickiewicz pokazuje 2 aspekty roli artysty: 1. jego rangę jako duchowego przewodnika narodu, 2. poeta jako indywidualność wybitna, geniusz, który mocą uczucia i wyobraźni ,”gdzie duch namiętny przebija się w zmysłowych rysach imaginacji”, otwiera nowe horyzonty przed ludźmi ; rysami prawdziwego poety jest pewna ostrożność i nieumiarkowanie; ukazanie odmienności psychicznej jako cechy jednostki wybitnej
Warszawscy romantycy
W Wilnie życie twórcze zamarło po procesie filomatów; od 1825r. Warszawa stała się kolejnym ośrodkiem w którym rozkwitła myśl romantyczna
Brodziński O klasyczności 1818 Warszawa; początek polemiki wokół romantyzmu
1825 – przełomowy rok; Maria Malczewskiego, programowe teksty Mochnackiego, Grabowskiego, Zaleskiego, Odyńca – Warszawa zaczęła przyciągać młodych pisarzy z różnych stron kraju;
Maurycy Mochnacki
Najwybitniejszy teoretyk i krytyk polskiego romantyzmu, ur. W Bojańcu pod Żółkwią, od 1819 mieszkał w Warszawie; od 1821 studiuje prawo; wstąpił do Związku Wolnych Polaków; debiutował w „Astrei” w 1823r., pierwsze ważne artykuły w „Dzienniku Warszawskim”
Pierwsze utwory programowe były zamieszczane w różnego typu edycjach:
-jako przedmowa do wydania dzieła (Odyniec)
-w „Astrei”
-1825 r. Mochnacki z Podczaszyńskim, własne pismo, pierwszy organ warszawskich romantyków – „Dziennik Warszawski”
-od 1827 r. przystanią romantyków stała się „Gazeta Polska”;
-od grudnia 1829 – „Kurier Polski”
- „Dziennik Powszechny Krajowy”, „Chwila Spoczynku”; od 1831 „Nowa Polska”
Cecha charakterystyczna warszawskiego środowiska – luźne związki między pisarzami, duża rozbieżność propozycji programowych; warszawski romantyzm nie miał jednolitego oblicza
Maria Malczewskiego 1825
wywarła istotny wpływ na kształtowanie się romantycznego widzenia historii i krajobrazu, na romantyczną wyobraźnie; dalece odbiegała od wcześniejszej literatury że wzbudzała zainteresowanie krytyków nastawionych tradycyjnie jak i tych nowatorsko
o Marii
- list Zaleskiego do Mochnackiego – sąd dyskryminacyjny
- Mochnacki O literaturze polskiej XIX wieku – wywyższył to dzieło; nawiązywała do polskiej tradycji szlacheckiej; ukazany świat jest tajemniczy a drogi przeznaczenia niepoznawalne; szyderczy los, nieuchronna zagłada; jednostka ludzka okazuje się bezradną igraszką w rękach złośliwego losu i pozostaje tylko rozpacz i rezygnacja; poszukiwania religijne Malczewskiego nie prowadzą do żadnego ukojenia; jeśli On istnieje to jest odległy, nieprzenikniony; ironia zawarta w dysharmonii między niszczącą mocą przeznaczenia a naiwnością ludzkich marzeń;
Pierwsze szkice Mochnackiego
-miały formę polemiczną
-Mochnacki walczył o nowe rozumienie poezji - traktował ją jako sposób poznawania i przeżywania świata, dawania materialnego kształtu zjawiskom ze sfery ducha; pojęcie to wynikało z ogólnej wizji świata podzielonego na przeciwstawne wobec siebie rzeczywistości – materialną i duchową. Poezja miała być elementem mediacyjnym, jednoczącym te sfery; poezja romantyczna, której żywiołem jest poruszające historie natchnienie, entuzjazm, wyobraźnia.
Ważniejsze wystąpienia programowe Mochnackiego 1828r.
- Myśli o literaturze polskiej – temat relacji między sztuką a rzeczywistością; kreacja twórcza powinna być wzorowana na porządku, istniejącym w naturze; naśladujący ją artysta powinien być inspirowany przez natchnienie, tylko ono prowadzi ku piękności i prawdzie
- u Mochnackiego istnieją jeszcze dwa wątki:
1. O powołaniu krytyka – krytyk ma odkrywać tajemnice historii i losu, wywodzić idee z przeszłości
2. Metoda analizy dzieła sztuki
„O literaturze polskiej wieku XIX” Mochnacki
-miało być podsumowaniem jego działalności krytycznej, pozostało nieukończone; zostało przerwane przez powstanie listopadowe; traktuje się tu literaturę jako sposób rozpoznawania się, jako świadectwo ducha narodowego; Mochnackiego ciągle fascynuje istota dziejów i przejawiające się w niej metafizyczne zło, tragizm, dramatyzm napięć sytuacyjnych; dominuje w tej książce triumfalne uczucie przynależności do narodu o świetnej historii, o tradycjach rycerskiego męstwa; wspołczesną świadomość intelektualną Polaków poświadcza zbiorem twórczości 4 poetów – Malczewskiego, Mickiewicza, Zaleskiego, Goszczyńskiego.; pojawia się tu też myśl programowa – co należy rozumieć pod literaturą romantyczną – wcześniej: romantyzm to głównie nawiązania do średniowiecza, mitologii Północy i z określonym typem uczuciowości, u Mochnackiego: romantyzm obejmuje sztukę całej Europy chrześcijańskiej
„O sztuce” Jana Ludwika Żukowskiego
- Żukowski był pod wpływem filozofii niemieckiej,; był zafrapowany głównie relacjami między człowiekiem, naturą i sztuką; człowieka i sztukę wynosił ponad naturę
-Ż. Był apologetą postępu cywilizacji; w obręb sztuki wprowadził również dzieła „użyteczne”
-dzieło sztuki jako połączenie natchnienia i najwyższych idei umysłu; geniusz jako uosobienie „twórczej siły”
- obok wzniosłości wymagał od sztuki wdzięku, optował za nauka zasad;
-ten artykuł Żukowskiego stał się obiektem krytyki; bronił go Mochnacki
Inne koncepcje
-mnóstwo artykułów itp. O charakterze towarzyszącym tym szeroko zakrojonym pomysłom;
Maurycy Gosławski przedmowa do Poezji – interesująca odmienność stylu, wskazuje wyraźnie na lekturę młodych romantyków francuskich; Gosławski pozuje na rozjemcę, nie przyznaje racji ani romantykom, ani klasykom, opowiada się po prostu za dobrą literaturą; u genezy poezji ma leżeć natchnienie; ma ona wypływać z wnętrza, nie naginać się do prawideł, zwróciła przychylną uwagę Mickiewicza
1830 Zygmunt Krasiński w listach do ojca zawarł nieśmiałą obronę romantyzmu, deklaracja poetycka;
Wincenty Niemojowski Myśli dorywcze o romantyczności i romantykach 1830; chciał literatury wyraźnie narodowej; pomawiał młodych o uleganie duchowi niemieckiemu; kąśliwie pisał o „dziwolągach” Mickiewicza – charakterystyczny stosunek starszego pokolenia do młodszego
Do powstania listopadowego dominowało w polskim romantyzmie to „europejskie” oblicze, chęć wchłonięcia, przyswojenia Polakom nowej, fascynującej wizji świata; znakomicie tę europejskość nowej atmosfery czuł przebywający w Rosji Mickiewicz; gromił warszawską zaściankowość w O krytykach i recenzentach warszawskich; u nas dążono do przełamania barier, oddzielających Polskę od Europy
Czas powstania
Wybuch – nowa hierarchia wartości, inne wymagania wobec sztuki
Nagle zaczęto twierdzić, że szkołą romantyczna zawsze wzywała do rewolucji politycznej, a mówienie o wolności sztuki było równoznaczne z głoszeniem haseł wolności politycznej; odkrywano ten rewolucyjno-ojczysty ton we wcześniejszych utworach Mickiewicza;
-w gorączce powstańczych wydarzeń zdawało się, że zadaniem literatury jest wprzęgnięcie się w służbę społeczną;
Upadek powstania
-spory o romantyczność utraciły aktualność; w Królestwie Polskim prze najbliższe 10 lat życie literackie niemal nie istniało.
Na emigracji
- pojawia się problem utrzymania rozpraszającej się masy Polaków wokół wspólnej idei patriotycznej, podtrzymanie upadającego ducha; odtąd literatura wytyczała program życia i działania
Brodziński O narodowości Polaków 3 maja 1831 – otwiera drogę polskiego romantyzmu na mesjanizm;
Cechy które upodobniają naród do Jezusa: jest wiernym jego uczniem, będąc prześladowany, cierpiący, niezrozumiany, najnieszczęśliwszy;
Ideą narodu polskiego ma być religia, wolność, braterstwo
Mickiewicz Księga narodu i pielgrzymstwa polskiego; swoim przeczuciom nadał kształt narodowego katechizmu, uczynił z mesjanizmu religie pozbawionych ojczyzny
O wiele mocniej Brodziński powiązał dzieje narodu polskiego z Jezusem; zmartwychwstał Jezus, zmartwychwstanie Polska;
- z tymi kreacjami wiąże się też dylemat zemsty; motywy posłannictwa, poświęcenia, zemsty
Mickiewicz O ludziach rozsądnych i ludziach szalonych
Poeta z niezwykłą mocą gloryfikuje patriotyczne poczynania indywidualnych wybitnych, kierujących się swoim wewnętrznym instynktem i „ uczuciem powinności”; broni prawa jednostki do poświęcenia własnego życia i podejmowania decyzji przez człowieka natchnionego przez Boga w sprawach tyczących całego narodu; potężna apoteoza indywidualizmu, historia narodu była przywoływana by wpisać go w boski plan;
Mesjanistyczno-heroiczny nurt znajdzie później liczne kontynuacje w tzw. Literaturze krajowej.
Słowacki zbyt odległy od uniesień religijnych i patriotycznej egzaltacji; szybko spostrzegł swą izolacje.
Teksty, które można by zakwalifikować jako poetyckie programy, powstało w latach 30. Niewiele.
Z twórczości Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego – wyłania się pewien wspólny postulowany model poezji. Dość jednolite są były główne cechy tego wzorca. To absolutny priorytet problematyki współczesnej, aktualności oraz wiara w niezwykłą, przemieniającą człowieka moc poezji – stąd traktowanie jej jako instrument, poprzez który oddziałuje się aktywnie na postawy ludzkie.
Perspektywa historii zawsze miała okazać się kluczem dla przedstawienia tego, co dzieje się obecnie i ku czemu się zmierza
Perspektywa historii i temat współczesny – rewolucyjna przemiana w obrębi gatunku dramatycznego.
- fascynacja Dantem
Słowacki
- o jego poezjach wydanych w 1832r. pisał Mickiewicz „jak wzniosły kościół – ale w kościele nie ma Boga”; wstęp do III tomu Poezji; proponował inną drogę – poszukiwania „duszy narodowej lub duszy świata”; sposób traktowania tematu współczesnego pragnienie demistyfikacji Polski i emigracji; odwoływał się do postawy ironicznej; zainteresowanie możliwościami słowa, istotą wyobraźni, języka poetyckiego.
Poglądy Krasińskiego
-zapisywane głównie w listach, ale także w Nie-boskiej komedii i w Przedświcie; przekonanie o nadrzędnym znaczeniu poezji, w którą przekształca się wszystko, co tylko jest wykonane z właściwą mocą posłannictwa i natchnienia; poezja powinna objawiać przyszłość, cele istnienia; oddzielenie pojęcia poezji od czynności pisania wierszy; poezje utożsamiał z godnym sposobem istnienia, jako przeczucie nieśmiertelności; poezja miała być prawdą przyszłości; poczucie rozdźwięku między słowem a autentyczną poezją narastało; później Krasiński jakby wrócił do pojęcia poezji zamkniętej w granicach literatury przyznając literaturze niezwykle ważne zadania w palnie moralnym i historycznym; poezja ma ocalać najważniejsze wartości, ma wydobywać je z dziejów.
Demokraci
Leon Zienkowicz O literaturze emigracyjnej 1824
Domagał się rewolucyjności, wprowadzenia nagiej rzeczywistości do poezji; wysuwa program małego realizmu, który miałby związać poezje z życiem
Towiański
-przyjazd do Paryża i obwieszczenie Sprawy Bożej
- gwałtowność wystąpień, domaganie się przemienienia duch emigrantów Mickiewicz, Słowacki, Goszczyński ponowne sprecyzowanie swoich poglądów wobec sztuki, poezji, twórczości
- Towiański jako pierwszy zakwestionował publiczne i serio utrwalone w świadomości Polaków przekonanie o szczególnej w narodzie randze poety i poezji; podał najgłębszą apoteozę słowa;
- był przykładem porzucania poezji pisanej na rzecz wciąż nowych prób poezji jako działania (improwizacje poetyckie, wykłady, konkretna walka polityczna)
Młodzieńcze idee Mickiewicza przybrały teraz postać bardziej kategoryczną, ma przeświadczenie że to z literatury ludowej, z podań gminnych wywodzi się cała literatura narodowa; poezją prawdziwą ma być słowo objawione, poezja żywa, ma ona być czyniona, a nie pisana; Mickiewicz najwyżej cenił dramat
Poglądy Słowackiego – nagła przemiana własnego ducha; Tak mi Boże dopomóż i początek Genezis z Ducha; program poetycki – zyskanie daru przeżywania objawień; Uwaga zostaje przeniesiona z utworu literackiego na osobę poety-kreatora; cechy stanu bycia poetą: najwyższe wyniesienie prawdy i piękna, oderwanie od materialności, idealne przemienianie, podniesienie się do stanu wizji proroczych; poezją – dzieła pisane a także natchnione, zgoła apostolskie formy działalności
Ostatnie romantyczne wyznania wiary poetów-emigrantów – 1848; teraz było czynienie poezji, osobiste uczestnictwo w wydarzeniach; kończy się wielki romantyzm. Pozostał Norwid. Możliwa była tylko poezja jako sposób pisania, wcielenia czynu, myśli, idei – w słowo.
Norwid postulował poezje, która miała być obowiązkiem moralnym i najwyższą sztuką. Wymagało to oczyszczenia jej ze wszystkiego co zbędne, co związane z sytuacją historyczną; poezja jest „czynu testamentem” – jest to sformułowanie bliskie idei Mickiewicza; prawdziwa jest tylko poezja, która jest zapisem dokonanego czynu, wizji, objawienia.
Początkiem nowej poezji podejmującej czyny moralne, przede wszystkim trud dochodzenia do prawdy; to miało być zadanie słowa
Dla Norwida sprawy języka były ogromnie ważne; nakazywał stałą kontrolę słowa wypowiadanego, stałą autorefleksję, rygorom musi być poddana swobodna wyobraźnia, stylem najbardziej właściwym wydaje się być ironia. Ironia, wprowadzanie dysharmonii, najpewniejszą drogą do prawdy.
W kraju
- życie nie całkiem zamarło, rozwijało się głównie w Galicji; pisarze kresowi wiązali się z „Tygodnikiem Petersburskim” potem ożywił się Poznań i Warszawa; działalność cenzury była zabójcza dla literatury; rozwijała się prasa literacka; programy literackie pozbawione były dawnego rozmachu; dominowała estetyka romantyczna – przewaga prawd intuicji, uczuć i wyobraźni nad prawdami rozumu; ujmowano przede wszystkim problemy związane z przyszłością ojczyzny, patriotycznymi obowiązkami Polaków; wpływ literatury emigracyjnej był widoczny w utworach literackich;
Najważniejsza dla wszystkich była sprawa dalszego istnienia Polaków jako narodu, zjednoczenia wokół idei narodowości, by zabezpieczyć na przyszłość jej trwanie; dla pisarzy krajowych lud jako potencjalny odbiorca ich edukacyjnych starań był wyjątkowo ważny.
Penetrowano narodową przeszłość poszukując prawdy o istocie duchowej Polaków i sztuka te głębie odsłaniająca, stawała się ważnym źródłem poznania oraz podstawą historiozofii zwróconej ku przyszłości. Szukano w niej pierwiastków świadczących o wyjątkowości narodu;
Ten typ traktowania przyszłości miał patronów w Zorianie Dołędze Chodakowskim, w Kazimierzu Brodzińskim, w Ambrożym Grabowskim
Drugim źródłem poszukiwania wartości narodowych stawała się kultura ludowa. Artyści urządzili podróże dla lepszego poznania kultury ludu z różnych stron ojczyzny
Goszczyński Nowa epoka poezji polskiej 1835; niesprawiedliwie zaatakował twórczość Fredry jako nienarodową; skłonny był zamknąć życie intelektualne Polaków w obrębie sztuki wyłącznie narodowej; literatura jest zrozumiała i cenna dla tego tylko narodu w obrębie którego powstała
Dominik Magnuszewski Uwagi nad dramatem polskim 1834; walczył o ukazanie prawdy historii, którą rozumiał jako ścieranie się w obrębie narodu nowych idei ze starymi
Ryszard Berwiński Listy z narodowej pielgrzymki 1838; uzasadniał potrzebę zbieractwa utworów folklorystycznych (największa praca zbieracka z zakresu folkloru – dzieło Oskara Kolberga)
- stosunkowo dużo prac z zakresu estetyki; 2 czynniki zaważyły na ewolucji myśli estetycznej : 1. Wpływ Hegla, 2.wzglądna na aktualną sytuacje w kraju
Najwybitniejsze dzieła z tego zakresu:
Józef Kremer Listy z Krakowa 1843
Karol Libelt Estetyka czyli umnictwo piękne (t.1 1849, t.2 1854)
Artykuł Gustawa Ehrenberga Wstępne myśli o estetyce 1835; jego wykład został barwnie ożywiony przez wizje walczących sił „ja” i „nie-ja”, indywidualności i społeczności; że zmagania się tych dialektycznych antynomii przedstawiają proces kreacji;
W ogólnych rozważaniach pisarzy i krytyków o sztuce przebija się:
- wątek naśladownictwa
- pytanie o sposób odbicia dziele sztuki fascynującego rozwoju cywilizacji, procesu unowocześnienia świata.
Potępienie naśladownictwa przy sztuce narodowej , odrzucenie reguł estetyki klasycznej; szczególnie często aspekt tej kwestii pojawia się w studium Wincentego Dawida Oryginalność i nowość w artystostwie – prawda estetyczna (1841); opowiada się tam autor za nowością – dzieło sztuki ma być oryginalne i ma uosabiać swą epokę, nowoczesność, ma współbrzmieć z wynalazkami, odkryciami i atmosferą epoki dagerotypu i maszyny parowej; postulowała wprowadzenie do literatury prawd zaczerpniętych ze współczesnego świata
Edward Dembowski – wybitna indywidualność; w jego stosunek do twórczości artystycznej odzwierciedlały się jego poglądy polityczne i społeczne – określały wymagania stawiane [przed dziełem sztuki. Dembowski podnosił do rangi poezji każde działąnie człowieka; sztuka – funkcje, zadania społeczne:
- profetyczne
-edukacyjne
- aktywne uczestnictwo w aktualnym życiu narodu.
Koncepcja wieszcze jako natchnionego intelektualisty. Poezja powinna spajać rozum i namiętności, przemawiać do serca i umysłu. Poeta miał pełnić rolę przywódcy, wymagano od niego odpowiedniej postawy etycznej, ktoś o dużej wiedzy i świeżości uczuć, spontaniczność wypowiedzi miał łączyć z wypełnianiem zadań.
Poezja miała wyrażać istotę dążeń narodowych i zwracać się ku przyszłości.
Dembowski pojęcia narodowości i ludowości traktował wymiennie. Treścią dzieła narodowego miały być ukazywanie walczących racji i [postaw, miał się wyłaniać ideał, czyli prawda i piękno.
Preferowanie gatunku dramatycznego; świetny jego rozwój w literaturze emigracyjnej ukazywał ogromne możliwości, pobudzą krytyków do refleksji
D. Magnuszewski Uwagi nad dramatem polskim 1834; walka o przekładanie dramatu nad epopeję i liryczność czyli życia nad gadaninę
Dembowski cenił ten gatunek jako dynamiczny i otwarty ku przyszłości.
Rozwój dramatu skłaniał również ku innym refleksjom np.: M. Grabowski w prywatnym liście do A. Przezdzieckiego zastanawia się nad możliwościami wykorzystania go dla pisania o przeszłości, miałby przedstawiać prosty, wierny obraz dziejów, obyczajów charakteru narodowego.
Artykuły krytyczne Dembowskiego na terenie Polski były głośnymi wystąpieniami, z których biło romantyczne pojęcie poezji.
Najgłośniejsza kampania – spór o powieść - świadczy o tym jak zmieniał się stosunek do literatury. Głównymi postaciami tego sporu byli pisarze, postrzegani jako świetni romantycy – Kraszewski, Rzewuski, Grabowski, ale tak zwane powieści romantyczne (Król zamczyska Goszczyńskiego, Poganka Żmichowskiej, Sędziwój Dziekońskiego) powstawały poza ich kręgiem
Edmund Chojecki Alkhadara 1854; Ch. marzył o powieści współczesnej, walczącej o święte ideały, ukazującej walkę jednostki przeciw światu; szkic ten (epilog do Alkhadara) miał akcenty polemiczne toczących się w kraju dyskusji o powieści; nie wywołał żadnego oddźwięku
Postulaty wysunięte przez Grabowskiego i Kraszewskiego powstały pod presją sytuacji politycznej, zmuszającej do ucieczki od najważniejszych problemów współczesności; uwaga pisarzy i krytyków kierowała się ku tematyce histprycznej i społeczno-obyczajowej.
- znikło owo nadrzędne pojęcie poezji jako kreacji, jako otwierania horyzontów przyszłości, a także wizja poety jako wieszcza i przewodnika narodu;
- w refleksjach historii nie pojawiała się już idea, kierująca ku przeszłości wielkich poetów romantycznych;
- tendencje romantyczne ustępują na rzecz przybliżenia się do realnej rzeczywistości
Kraszewski Słówko o prawdzie w romansie historycznym: „Człowiek – twórca układa tylko po swojemu to, co zebrał w sobie; stworzyć nie może właściwie nic”.
- powieści malownicze, dające „prawdziwy” obraz realiów, przeżyć człowieka i dziejów narodowych oraz dydaktyczne powieści dla dzieci i ludu miały stać się celem twórczym
- kształtowały się nowe kierunki: biedermeier, nurt prepozytywistyczny; narastały tendencje do wiernego opisu świata i realiów społecznych; powieść ulegała presjom dwojakiego typu: myśli konserwatywnej, preferującej powieść historyczną o określonym sposobie idealizacji dziejów oraz pozostałej w świadom ości pisarzy romantycznej niechęci wobec sztuki odtwarzającej.
- podporządkowanie powieści gloryfikacji przeszłości i Polski szlacheckiej domagalo się głównie Grabowski i Rzewuski.
- w późniejszych artykułach Kraszewskiego zawsze przebijało się niezachwiane przekonanie o posłannictwie sztuki,
Marcinkowski, Kilka myśli o powieści i jej formie, 1857; ukazanie roli pisarza w kategoriach geniuszu i wieszcza, miał nim być autor powieści; określenia twórczości powieściopisarskiej – „cudowne, tajemnicze światło”, „namaszczenie kapłańskie”, „ogień mistyczny żywota ludzkiego”
Niezwykła moc dominująca nad świadomością Polaków idei romantycznych uniemożliwiła sprawne sformułowanie nowych założeń teoretycznych.
W utworach rozpowszechnianych rękopiśmiennie, a drukowanych później dopiero, poza zasięgiem cenzury, sławiono zachowania bohaterskie, apoteozowano wzorce, zaczerpnięte z dzieł romantycznych – postawy pełne buntu i wzniosłej namiętności, gorącego umiłowania ojczyzny, oddania życia dla jej wolności.; posługiwano się łatwo czytelną aluzyjnością, metaforyką – Taki był ton wierszy poetów młodego pokolenia – od pisanych jeszcze w kraju utworów Norwidów i Zmorskiego aż po generację M. Romanowskiego.
Nota edytorska
Część utworów przedrukowano wg edycji krytycznych, niektóre wg powojennych edycji dzieł zebranych lub edycji BN; w innych przypadkach starano się późniejsze wydania skonfrontować z pierwodrukami; nie ma tu pełnej jednolitości; przypisy SA zwięzłe odnoszą się prawie wyłącznie do tekstu;
Tekst w antologii – 4 działy:
Krótkie fragmenty, sygnalizujące przenikanie nowych idei jeszcze przed wystąpieniem Mickiewicza
Te, które powstały do upadku powstania listopadowego
Pisane na emigracji
Te, które powstały w kraju w okresie międzypowstaniowym
Układ jest mniej więcej chronologiczny. Ogromna większość tekstów to fragmenty z obszerniejszych całości; w całości przedrukowano np. Przedmowę Odyńca, szkic Jana Ludwika Żukowskiego, rozprawę Dominika Magnuszewskiego o dramacie.
Twórcy romantyczni wobec świata — wypowiedzi 32 autorów dotyczące filozofii, literatury, sztuki, obyczajów, głównie eseistyka, a także poezja, fragmenty dramatów, listy. Najobszerniej zaprezentowano teksty M. Mochnackiego (60) i A. Mickiewicza (49).