PAŃSTWO W GOSPODARCE RYNKOWEJ

Koniec gospodarki centralnie planowej

W 1989 roku odnotować można koniec gospodarki centralnie planowanej. Gospodarka ta działała w oparciu o sprawiedliwy system podziału dób ekonomicznych i usług, jednak okazało się, że nie można dłużej podtrzymywać podstawowych instytucji tej gospodarki – centralnego planowania, zarządzania administracyjnego, państwowej własności itp. Potrzebna była reforma systemowa, jednak głębokie zmiany systemowe wymagały opracowania i wdrożenia nowych zasad działania gospodarki. Koniecznym stało się opracowanie nowych regulacji prawnych, które gwarantowałyby swobodę podejmowania działalności gospodarczej czy wolność umów, uwolnienie cen, otwarcie gospodarki, prywatyzacja przedsiębiorstw itd. Upadek starego systemu zapoczątkował tworzenie nowego – gospodarki rynkowej.

Gospodarka rynkowa

Gospodarka rynkowa to rodzaj gospodarki, w której alokacja zasobów czynników wytwórczych, takich jak praca, ziemia i kapitał, pomiędzy alternatywne możliwości ich wykorzystania, tj. dziedziny wytwarzania, konkretne produkty, a także podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku, a nie państwa, które ma niewielki wpływ. Innymi słowy to system gospodarczy, w którym decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób (przy użyciu jakich metod), dla kogo podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, takie jak gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, instytucje finansowe, a nie państwo. Kierują się one własnym interesem, a podstawą podejmowanych przez nie decyzji są informacje płynące z rynku: ceny dób i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, kursy papierów wartościowych, kursy walutowe itd. Postępują one zgodnie z zasadami racjonalności i gospodarowania, kierują się swoimi celami i starają się osiągnąć maksymalne korzyści, jednocześnie nie uciekając się do pomocy ze strony państwa. Decyzje podmiotów gospodarczych mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo poprzez ustalanie przez nie stóp podatkowych, nakładanie lub zmiany ceł, ustalanie minimalnych lub maksymalnych cen, plac, ograniczanie wahań kursów walutowych itd.

Do zalet gospodarki rynkowej należą: efektywny system motywacyjny, racjonalne wykorzystywanie zasobów gospodarczych, innowacyjność gospodarki, dyscyplina finansowa przedsiębiorstw, elastyczność gospodarki czy dobrze zaopatrzenie sklepów. W wyniku konkurencji pojawiającej się w gospodarce rynkowej, do konsumentów docierają tylko najlepsze i najtańsze produkty, bo to właśnie na nie jest popyt. Ludzie, aby osiągnąć wysoki status finansowy, dążą do zdobycia jak najwyższego wykształcenia, pobudzają swą kreatywność i przedsiębiorczość, dzięki którym łatwiej jest im znaleźć pracę i zrobić karierę zawodową.

Niestety w gospodarce rynkowej pojawiają się też wady, do których bez wątpienia należy bezrobocie, będące wynikiem zatrudniania przez podmioty gospodarcze jak najmniejszej liczby osób w celu zmniejszenia kosztów. Innym minusem tego rodzaju gospodarki jest powszechny konsumpcjonizm i świadomość, że nie ma nic za darmo. Sprawia to, że ludzie gorzej zarabiający czy wykształceni korzystają z dób gorszego gatunku, co powiększa dysproporcje pomiędzy nimi samymi.

Jednak nowy system nie wykształtował się tak szybko – stworzenie go wymaga czasu i powinno odbywać się drogą ewolucji. Pakiet reform związanych z powstaniem nowego systemu został wdrożony w 1990 roku i dopiero zainicjował tworzenie gospodarki rynkowej. Jednak potrzeba było czasu, by stare mechanizmy przestały funkcjonować, a zaczęły działać nowe, więc na początku lat 90. obecny jest swoisty chaos, który z biegiem czasu zniknął na skutek samoorganizacji transformującej się gospodarki. Podmioty gospodarujące w efekcie uzyskały swobodę działania.

W ewolucyjnym procesie uczestniczy państwo, ponieważ aktywność tej instytucji przejawia się w działaniu każdego podmiotu i nie może być przez niego zignorowana. Mimo, że państwo z reguły posiada wiele możliwości oddziaływania na zachowania podmiotów gospodarczych, w miarę rozwoju gospodarki rynkowej owa kontrola maleje, zmieniając także swoją formę i treść.

Państwo

A czym jest właściwie państwo? To złożona, zróżnicowana wewnętrznie, wieloszczeblowa struktura administracyjna społeczeństwa, zamieszkująca określone terytorium, dysponująca władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. W skrócie: państwo to ludzie, terytorium i władza. Na co dzień jednak używamy pojęcia „państwo” do określenia centralnych i lokalnych instytucji oraz urzędów publicznych, których działalność związana jest z funkcjonowaniem danego systemu społeczno-gospodarczego i to pojęcie często używane jest także w tekstach ekonomicznych, często używane zamiennie z terminem „rząd”.

Rola państwa w gospodarce rynkowej

Państwo, mimo ograniczanej roli w tym rodzaju gospodarki, nadal pełni ważną funkcję. To ono tworzy normy prawne i instytucje chroniące prawa własności, regulując funkcjonowanie systemu prywatnej przedsiębiorczości oraz obsługujących rynek. Istnieje zatem konieczność zabezpieczenia systemu gospodarczego os strony instytucjonalno-prawnej, co należy do obowiązku państwa.

Ponadto rząd może ograniczać straty powstałe na skutek niedoskonałości rynku i konkurencji, które związane z monopolizacją gospodarki i innymi czynnikami, prowadzą do nieprawidłowej alokacji zasobów gospodarczych i obniżenie poziomu dobrobytu społeczeństwa. Zmniejszyć straty może poprzez m.in. podtrzymanie konkurencji, wzmocnienie systemu obiegu informacji czy usuwanie barier wejścia na rynek.

Gdy działalność powoduje występowanie negatywnych efektów zewnętrznych w zakresie produkcji i konsumpcji, np. zatrucie środowiska naturalnego czy natężenie hałasu, państwo może nakłonić przedmioty gospodarcze do pokrywania całości lub części kosztów związanych z ograniczeniem owych negatywnych skutków ubocznych ich działalności poprzez np. ponoszenie kosztów instalowania urządzeń zmniejszających dane skutki, ograniczenie tej działalności czy jej całkowity zakaz.

Państwo jest zobowiązane do określenia niezbędnego zakresu własności publicznej, a w ramach tej formy, poszukiwanie takich rozwiązań instytucjonalno-prawnych, które pozwoliłyby na precyzyjne rozgraniczenie praw własności do poszczególnych zasobów między różne społeczności instytucje itp. Nie należy dopuścić do sytuacji, gdzie nie występuje wyrazisty właściciel lub chociaż gospodarz odpowiedzialny za ich wykorzystanie, ponieważ, jeśli prawa własności nie są jasno określone lub są określone źle, częściej dochodzi do marnotrawstwa zasobów, czego należy unikać.

Jednak najważniejszym zadaniem ekonomicznym państwa w gospodarce rynkowej jest wspieranie konkurencji poprzez działania zbliżające rzeczywiste warunki w jakich funkcjonują podmioty gospodarcze do warunków odpowiadających konkurencji doskonałej. Mowa tu przede wszystkim o usprawnianiu systemu obiegu informacji ekonomicznej, zwalczaniu struktur i praktyk monopolistycznych, eliminowanie barier wejścia na rynek itp., co sprzyja lepszej alokacji zasobów gospodarczych i maksymalizuje społeczny dobrobyt.

Państwo pełni funkcję stabilizacyjną, która polega na podejmowaniu działań stabilizujących gospodarkę poprzez przede wszystkim osiąganie i utrzymywanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, eliminowanie lub ograniczanie inflacji oraz bezrobocia, zmniejszanie amplitudy wahań poziomu aktywności gospodarczej oraz możliwie jak najlepsze wykorzystywanie rzeczowych czynników produkcji. I tak ograniczenie inflacji rząd może osiągnąć poprzez m.in. konsekwentną długookresową politykę ograniczania dopływu pieniądza do gospodarki oraz hamowania wzrostu dochodów i świadczeń społecznych. Państwo dodatkowo manipuluje poziomem podatków płaconych przez społeczeństwo i wydatkami państwa, a poprzez bank centralny – stopą wzrostu podaży pieniądza. Podatki obniżają dochody społeczeństwa i jednocześnie ograniczają jego wydatki prywatne na konsumpcję indywidualną, wpływają na inwestycje, produkcje i zatrudnienie. Jest to oddziaływanie przede wszystkim na popytową stronę gospodarki, jednak ma ono charakter krótkookresowy.

Państwo ma obowiązek niwelować zbyt duże różnice dochodowe i majątkowe, a także pomagać ludziom starym, upośledzonym czy chorym, którzy nie mogą radzić sobie sami, poprzez różnego typu świadczenia pieniężne – emerytury, renty, zasiłki czy świadczenia w naturze w ramach służby zdrowia i oświaty.

Interwencjonizm państwowy

Interwencjonizm państwowy w dziedzinie gospodarki jest niezwykle ważnym zjawiskiem. Objawia się głównie w reglamentacji określającej ramy w jakich muszą się kształtować relacje między jednostkami gospodarującymi. Ponadto na ową interwencję składają się także wydatki państwa i społeczności lokalnych, świadczenia społeczne, czy udzielanie ulg podatkowych i subwencji. Interwencjonizm obejmuje również opłaty obowiązkowe (np. podatki i składki ubezpieczeniowe), dotacje, inwestycje państwowe, regulację cen.

Podsumowanie

Mimo, iż w gospodarce rynkowej rola państwa ograniczania się do minimum, nadal pełni ono niezwykle ważną funkcję w tego rodzaju gospodarce. Ma ona wpływ na każdego z nas, a więc na obywateli naszego kraju. Państwo musi rozwiązywać kwestie tworzenia nowego ładu prawnego i dostosowanie go do standardów obowiązujących w Unii Europejskiej. Musi także tworzyć i wspomagać rozwój instytucji obsługujących rynek, planować i przeprowadzać reformy, likwidować inflację, bezrobocie, ubóstwo, różnice dochodowe czy majątkowe oraz spadki stopy życiowej. Aktywność państwa w ograniczaniu skali owych negatywnych zjawisk jest koniecznie potrzebna, by zapewnić wzrost gospodarczy, zapobiegać nadmiernemu bezrobociu i dążyć do wewnętrznej równowagi płatniczej. Ponadto jednym z kluczowych zadań państwa jest ,,odpaństwowienie” gospodarki i życia społecznego.

Nie ulega wątpliwości, że państwo odgrywa bardzo istotną rolę w procesie transformacji polskiej gospodarki. Dzięki interwencji państwa w poszczególne dziedziny życia z różnym zakresem możemy liczyć na pomoc, wsparcie i likwidację wyżej omówionych problemów.

Gabriela Krysa