FUNKCJE PAŃSTWA W GOSPODARCE RYNKOWEJ
W ekonomii można wyróżnić cztery podstawowe typy gospodarek, a mianowicie tradycyjną, rynkową, kierowaną i mieszaną. Gospodarka rynkowa oparta jest na mechanizmie cenowym i niewielkiej ingerencji rządu. W tej gospodarce, większość zasobów jest własnością prywatną, a o ich alokacji decyduje rynek. Ten typ gospodarki cechuje się własnością prywatną, wolnością wyboru, interesem własnym i konkurencją.
Aby istniał w pełni rozwinięty rynkowy mechanizm regulowania gospodarki muszą być spełnione warunki:
- dominacja własności prywatnej i swoboda w zakresie transferu prywatnych praw własności,
- swoboda prowadzenia działalności gospodarczej,
- istnienie sprawnie działających instytucji obsługujących rynek,
- integralność rynku, czyli wzajemne uzależnienie się od siebie poszczególnych segmentów rynku.
Cechami charakterystycznymi gospodarki rynkowej jest to, że wszystkie podmioty gospodarcze uczestniczą dobrowolnie w działalności gospodarczej i kierują się motywami finansowymi. Umowy w sferach produkcji, dystrybucji i konsumpcji zawierane są przy użyciu pieniądza, według cen kształtujących się na rynku. Także członkowie gospodarstw domowych wnoszą do działalności gospodarczej swój wkład w postaci pracy, zaoszczędzonych środków pieniężnych i ziemi, starając się osiągnąć z tego tytułu jak największe dochody; nabywają za nie dobra konsumpcyjne, mogące zaspokoić ich potrzeby i przynieść możliwie największą satysfakcję. Z kolei przedsiębiorcy wnoszą do działalności gospodarczej wkład w postaci kapitału, nabywają czynniki produkcji, prowadzą działalność tak, aby zmaksymalizować zysk, gdyż podstawą działalności przedsiębiorców jest kryterium rentowności.
Dobra polityka gospodarcza to taka, która stwarza stabilne ramy dla poprawnych długofalowych decyzji podmiotów gospodarczych i przy której ich wyniki finansowe zależą od własnej gospodarności, a nie od siły nacisku na państwo. Do tych stabilnych ram należy stabilny pieniądz. Wobec tego to, co służy stabilizacji pieniądza, należy uznać za korzystne dla interesów wszystkich grup, zaś wszystko, co godzi w stabilność pieniądza (np. wzrost wydatków budżetowych bez pokrycia) jest szkodliwe dla interesów wszystkich - interesów rozumianych mądrze i długofalowo.
Obecność państwa w gospodarce wynika z korygowania działań mechanizmu rynkowego, który charakteryzuje się takimi cechami jak:
a) nieefektywność
- niedoskonała konkurencja, monopole
- negatywne efekty zewnętrzne
- brak zainteresowania dziedzinami działalności w sferze tzw. dóbr publicznych
b) nierówność dochodów ujawniająca się w rozpiętości w poziomie dochodów i warunków życia ludności
c) niestabilność gospodarki której cechami są wahania koniunktury, recesja niskie tempo wzrostu, bezrobocie
Dwa główne typy obrazujące rolę państwa w gospodarce:
Etatyzm:
Ekonomiści reprezentujący takie podejście twierdzą, że państwo powinno pełnić aktywną rolę w gospodarce, co stanowi czynnik stabilizujący i przyczyniający się do podniesienia ogólnego bogactwa narodu. Przedstawiciele tej doktryny uważają, że państwo powinno podejmować kluczowe decyzje rozwojowe oraz zapewnić każdemu obywatelowi pracę i godziwe wynagrodzenie, a także troszczyć się o najbiedniejszych i najsłabszych. Nie musi to jednak oznaczać rezygnacji z gospodarki rynkowej i przejścia do gospodarki planowej – socjalizmu.
Liberalizm:
Poglądy postulujące ograniczenie roli państwa w gospodarce do minimum. Podstawą jest założenie o przewadze alokacji wolnorynkowej nad gospodarką sterowaną. Najważniejszym elementem rynku jest konkurencja, która zapewnia najbardziej efektywne wykorzystanie czynników wytwórczych. Główną rolą państwa jest tworzenie ładu społecznego i kontrolowanie jego przestrzegania. Państwo powinno tylko uzupełniać działanie rynku.
Podstawą działalności państwa, które też jest podmiotem gospodarczym, jest odrębność ekonomiczna danej gospodarki narodowej od innych. Zadaniem państwa jest stwarzanie takich warunków, w których dane społeczeństwo mogłoby osiągnąć właściwy poziom bezpieczeństwa ekonomicznego. Działalność gospodarcza jest jedną z podstawowych form aktywności społecznej i dlatego nie może pozostawać poza sferą zainteresowania państwa.
Pociągnięcia polityki ekonomicznej państwa mają w zasadzie dwojaką formę prawną:
ogólną – uprawniającą poszczególne instytucje do podejmowania na własną rękę określonych działań ekonomicznych np. uprawnienie Urzędu Antymonopolowego do zwalczania monopoli, uprawnienie banku emisyjnego do regulowania stopy procentowej
szczególną – szczegółowe ustawy np. ustawa budżetowa, ustawa wprowadzająca nową taryfę celną
Przesłanki działania państwa w sferze gospodarczej pozwalają na przedstawienie czterech funkcji ekonomicznych państwa. Pierwsza polega na tworzeniu ładu (systemu) prawnego, druga to funkcja alokacyjna, trzecia – funkcja stabilizacyjna i czwarta – funkcja redystrybucyjna.
System prawny
System prawny ma stanowić podstawę regulowania zachowania się mikropodmiotów gospodarczych i instytucji. Bardziej szczegółowo można powiedzieć, że jest to ochrona własności, precyzowanie warunków zakładania, funkcjonowania i likwidacji przedsiębiorstw, regulowanie stosunków między sprzedawcami i nabywcami, pracodawcami i pracobiorcami, określanie odpowiedzialności za skutki prowadzonej działalności gospodarczej. Ogólnie mówiąc, system prawny ma za zadanie zabezpieczać prawa i określać obowiązki stron uczestniczących w działalności gospodarczej.
Funkcja alokacyjna
Funkcja alokacyjna wyraża się w tym, że państwo powinno tworzyć warunki sprzyjające możliwie najbardziej efektywnemu wykorzystaniu czynników produkcji. Podstawowym mechanizmem alokacyjnym jest mechanizm rynkowy, który ma wiele zalet, dlatego zadaniem państwa jest ochrona tego mechanizmu. Wyraża się ona przede wszystkim w podejmowaniu działań antymonopolowych oraz w regulowaniu działań przedsiębiorstw znajdujących się w sytuacji monopolistycznej. Mechanizm rynkowy ma także pewne słabości takie jak zewnętrzne efekty działalności przedsiębiorstw. W przypadku efektów ujemnych jak na przykład zanieczyszczenie środowiska naturalnego, zadaniem państwa jest nie tylko tworzenie warunków ograniczających ich skutki, lecz także tworzenie przesłanek dla likwidacji ich przyczyn. Niektóre skutki działalności zewnętrznej przedsiębiorstw mają charakter pozytywny o dużym znaczeniu społecznym jak na przykład innowacje. Kreowanie postępu techniczno – organizacyjnego istotnie wpływa na dynamizowanie procesów społeczno – gospodarczych, przyczyniając się tym samym do wzrostu wydajności i wzrostu produkcji, obniżenia kosztów, poprawy warunków pracy itp. Z tej właśnie przyczyny państwo powinno podejmować działania pobudzające innowacje i przyśpieszające ich upowszechnianie w gospodarce. Będąc w temacie słabości mechanizmu rynkowego należy zwrócić uwagę na to, że pewnych kwestii mechanizm ten albo w ogóle nie jest w stanie rozwiązać jak np. sprawy produkcji i konsumpcji dóbr publicznych, niepodzielnych (jak obrona narodowa), albo też nie daje gwarancji ich rozwiązania zadowalającego ze społecznego punktu widzenia, np. jeśli chodzi o ochronę zdrowia czy zapewnienie odpowiedniego poziomu oświaty. W pierwszym przypadku (dobra publiczne) państwo musi przyjąć na siebie produkcję tych dóbr, w drugim zaś (zdrowie, oświata) powinno współuczestniczyć koncepcyjnie, organizacyjnie i finansowo w rozwiązywaniu tych problemów.
Funkcja ta obejmuje działania państwa, których celem jest stworzenie przesłanek i warunków rozwoju gospodarczego przez rozbudowę infrastruktury ekonomicznej i społecznej, politykę strukturalną oraz politykę prewencyjną w zakresie ochrony środowiska.
Dominacja własności prywatnej, a także rynkowego mechanizmu regulowania procesów gospodarczych to główne filary gospodarki rynkowej i podstawowe warunki efektywnego gospodarowania. Zasadniczym działaniem państwa w gospodarce jest więc rozszerzanie prywatnej przedsiębiorczości i rynku. Własność prywatna nastawiona na maksymalizację korzyści pozwala na najlepsze wykorzystanie zasobów będących w ich dyspozycji. W pewnych przypadkach jednak interes jednostki, zwłaszcza krótkookresowy może być wyraźnie sprzeczny z interesem szerszej społeczności lub całego społeczeństwa. Dlatego też w niektórych sytuacjach i obszarach życia istnieje problem wyboru adekwatnych form własności oraz przypisania konkretnych uprawnień posiadaczom poszczególnych obiektów. Istnieje też problem zmiany form własności :
prywatyzacja (z państwowej na prywatną)
nacjonalizacja (z prywatnej na państwową)
Do zadań państwa należy między innymi: określanie zakresu własności publicznej (zasoby czy obiekty powinny mieć wyrazistego właściciela odpowiedzialnego za ich wykorzystanie). Bardzo ważne jest też wprowadzenie takich rozwiązań instytucjonalno-prawnych, które sprzyjałyby nieustannej wymianie praw własności (zasoby gospodarcze trafiają do tych, którzy potrafią je najlepiej wykorzystać ).
Najważniejszym zadaniem jeżeli chodzi o mechanizm rynkowy jest wspieranie konkurencji. Państwo prowadzi działania zbliżające rzeczywiste warunki funkcjonowania podmiotów gospodarczych do warunków odpowiadającym założeniom konkurencji doskonałej. Szczególnie ważne jest usprawnienie systemu informacji ekonomicznej, zwalczanie praktyk monopolistycznych, a także eliminowanie barier wejścia na rynek.. Działania te powinny sprzyjać lepszej alokacji zasobów i maksymalizacji społecznego dobrobytu.
Współcześni ekonomiści przyjmują, że warunkach konkurencji doskonałej siły rynku popychają gospodarkę automatycznie do stanu równowagi na rynkach poszczególnych produktów (równowaga cząstkowa) oraz równowagi na wszystkich rynkach równocześnie (równowaga ogólna), która oznacza optymalne wykorzystanie zasobów gospodarczych oraz maksymalnie możliwy poziom społecznego dobrobytu (przy założeniu ,że ludzie zachowują się w sposób ekonomicznie racjonalny i nie występują efekty zewnętrzne oraz dobra publiczne). Gospodarka osiąga wtedy optimum efektywności społecznej określane jako optimum w sensie Pareto, czyli stan, w którym nie ma możliwości dokonania takich zmian w sferze produkcji lub dystrybucji dóbr, które poprawiałyby położenia choćby jednej jednostki bez pogorszenia położenia kogoś innego. W sytuacji gdy zmiany te są możliwe mówi się o zwykle o poprawie w sensie Pareto.
Niewątpliwą zasługą państwa jest postęp w walce z zanieczyszczeniem środowiska naturalnego. Aktywna rola państwa w dziedzinie ochrony środowiska powinna polegać nie tylko na ustalaniu norm zanieczyszczeń, nakładaniu kar czy też egzekwowaniu nakazów i zakazów, ale także na uczestniczeniu w rozwiązywaniu wielu innych spraw (precyzyjne określanie praw własności do poszczególnych elementów środowiska itp.).
Bez udziału państwa trudne byłoby także funkcjonowanie pewnych dziedzin związanych z istnieniem dóbr publicznych np. obrony narodowej. Dobra publiczne nie muszą być dostarczane wyłącznie przez państwo. Liczne dobra i usługi objęte bezpośrednim zaangażowaniem produkcyjnym ze strony państwa maja taki charakter, że mogą być, a także są w niektórych krajach świadczone odpłatnie przez firmy prywatnie np. autostrady.
Funkcja stabilizacyjna
Funkcja stabilizacyjna państwa obejmuje najważniejsze cele makroekonomiczne i jest związana z tym, że gospodarka rynkowa charakteryzuje się wahaniami koniunkturalnymi poziomu produkcji, zatrudnienia, cen i dochodów. Zbyt wysoki poziom popytu, przekraczający granice wyznaczone istniejącymi zdolnościami produkcyjnymi, niesie ze sobą groźbę inflacji. Spadek produkcji znacznie poniżej istniejącej zdolności produkcji oznacza m.in. wzrost bezrobocia i związanych z tym różnych dolegliwości społecznych. Jej zadanie zatem polega na podejmowaniu działań mających ograniczać lub eliminować inflację i bezrobocie, osiąganiu i utrzymywaniu w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, zmniejszaniu amplitudy wahań koniunkturalnych, czyli zachowaniu ogólnej równowagi rynkowej.
Istotnym problemem każdej gospodarki i każdego społeczeństwa jest wzrost ogólnego poziomu cen. Szkodliwość tego zjawiska powoduje uznanie walki z nim za jedno z ważniejszych zadań każdego rządu. Po określeniu przyczyn wzrostu ogólnego poziomu cen w gospodarce określa się odpowiednią politykę antyinflacyjną.
Stosunkowo najwięcej kontrowersji wśród ekonomistów wzbudza jednak bieżące regulowanie koniunktury, dlatego że oddziaływanie na przebieg koniunktury wymaga bardzo precyzyjnych i zarazem zmiennych w czasie posunięć ze strony państwa, których ostateczny wynik jest na ogół niezbyt pewny i wiąże się ze znacznymi kosztami.
Makroekonomiczna polityka państwa jest realizowana w ramach polityki fiskalnej i polityki monetarnej, które odgrywają ważną rolę i mają największy wpływ na całość gospodarki, ograniczenie recesji, ograniczenie bezrobocia i inflacji.
· Polityka fiskalna nazywana również polityką budżetową rządu polega głównie na manipulowaniu poziomem podatków płaconych przez społeczeństwo i wydatków państwa.
· Polityka monetarna nazywana również pieniężną polega na manipulowaniu przez bank centralny stopą wzrostu podaży pieniądza.
Polityka fiskalna oraz monetarna oddziałuje przede wszystkim na popytową stronę gospodarki i ma charakter krótkookresowy. Istotną rolę odgrywają tu mechanizmy mnożnikowe. Polityka wobec strony podażowej ma na celu raczej skutki średnio- i długookresowe. Państwo może między innymi promować postęp techniczny (zwiększając nakłady na badania i rozwój), stabilizować rynek pieniężny, tworzyć bodźce do oszczędzania, oddziaływać na kwalifikacje pracowników (wydatki na dokształcanie zawodowe) oraz wpływać w inny sposób na takie czynniki jak zatrudnienie, wydajność pracy, inwestycje, od których w dużym stopniu zależy potencjalne tempo wzrostu gospodarczego.
Do realizacji swoich celów państwo wykorzystuje różnorodne instrumenty polityki ekonomicznej, które możemy podzielić na bezpośrednie i pośrednie.
Do instrumentów bezpośrednich zalicza się normy ochronne obejmujące: zdrowie, środowisko naturalne, technologię wyrobu wielu produktów, jakość produkcji, a także minimalną stawkę płac, kontyngent importu danego produktu itp.
Wśród instrumentów pośrednich najważniejszą rolę odgrywają: podatki, cła, polityka pieniężna i kredytowa, polityka walutowa i celna, polityka rozdysponowania dochodów budżetu centralnego pomiędzy różne konkurujące cele społeczne i gospodarcze.
Funkcja redystrybucyjna
W przypadku funkcji redystrybucyjnej chodzi o to, że mechanizm rynkowy nie zapewnia względnie równej dystrybucji dochodów. Bardziej wydajni i bardziej przedsiębiorczy uczestnicy życia gospodarczego są premiowani wyższymi dochodami. W związku z tym powstaje trudny do rozwiązania problem, jaka jest dopuszczalna rozpiętość dochodów, w jaki sposób zapewnić minimum dochodów tym, którzy z przyczyn od siebie nie zależnych znajdują się w trudnej sytuacji materialnej. Ze względów ekonomicznych, społecznych i innych nie ma na te pytania łatwych odpowiedzi. Tym samym nie jest jednoznacznie określona dopuszczalna granica interwencji państwa w procesy podziału dochodów. Pewne jest jednak, że problemy te łatwiej jest rozwiązywać w krajach wysoko rozwiniętych, o wysokim dochodzie na jednego mieszkańca, niż w krajach ubogich.
Podstawowymi narzędziami za pomocą których państwo dokonuje redystrybucji dochodu narodowego są:
- system podatkowy
- wydatki z budżetu
- składki na ubezpieczenia społeczne
- oddziaływanie na system cen, opłat
Redystrybucja w formie opodatkowania opiera się na zasadzie stawki wzrastającej wraz ze wzrostem dochodów (podatki progresywne).
Wydatki „państwa dobrobytu” mogą dotyczyć grup społecznych o szczególnie niskich dochodach. W ten sposób niweluje się nierówność społeczną i jednocześnie oddziałuje się na strukturę konsumpcji oraz dostęp do preferowanych społecznie dóbr i usług w takich dziedzinach życia jak np. kultura, oświata, szkolnictwo wyższe, służba zdrowia, mieszkalnictwo.
Państwo może także dokonywać redystrybucji dochodów przez interwencyjne zmiany relacji cen kształtujących się na rynku (np. w formie kontroli czynszów, cen gwarantowanych dla rolników).
Głównymi formami pomocy ze strony państwa są różnego typu świadczenia pieniężne, a także świadczenia w naturze.
1. Świadczenia pieniężne możemy podzielić na:
- świadczenia dofinansowywane przez państwo (emerytury, renty, zasiłki inwalidzkie i chorobowe, zasiłki dla bezrobotnych),
- świadczenia finansowane przez państwo w całości (zasiłki dla osób o niskich dochodach, zasiłki dla niepełnosprawnych, dodatki rodzinne, dodatki mieszkaniowe .
2. Świadczenia w naturze to np. świadczenia w ramach powszechnej służby zdrowia i oświaty.
Redystrybucyjna funkcja państwa wzbudza nieco mniejsze kontrowersje niż dwie pozostałe funkcje. Jednakże tradycyjny sposób jej realizacji doprowadził do poważnych sprzeczności między zasadą sprawiedliwości społecznej a wymogami efektywności ekonomicznej. Nieprawidłowo skonstruowany oraz zbyt mocno rozbudowany system ubezpieczeń i świadczeń nie wpływa korzystnie na system motywacji do pracy i wywołuje problemy z jego dalszym finansowaniem. Państwo choć dokonuje transferów na masową skalę to jednak w praktyce okazuje się, że nie trafiają one zawsze do tych, którzy najbardziej ich potrzebują.
Współcześnie poglądy ekonomistów na rolę państwa w gospodarce można podzielić na dwie kategorie:
1. podstawowe funkcje państwa, co do których istnieje ogólny konsensus,
2. funkcje państwa jako zarządcy i regulatora, co do których nie wszyscy są zgodni.
Do pierwszej grupy (konsensus) można zaliczyć:
zapewnienie podaży dóbr tzw. publicznych, a wiec takich, których rynek nie dostarczyłby w należytej ilości,
zapewnienie ładu i porządku wewnętrznego,
organizacja systemu pieniężnego.
Alternatywne funkcje państwa:
stabilizacja gospodarki przy użyciu dostępnych narzędzi polityki fiskalnej i monetarnej,
stymulowanie wzrostu gospodarczego,
protekcjonizm socjalny i gospodarczy,
redystrybucja dochodu,
utrzymywanie sektora przedsiębiorstw państwowych w celu zapewnienia podaży niektórych dóbr prywatnych (np. w Polsce hutnictwo, górnictwo),
interwencje ingerujące w mechanizm rynkowy (np. w Polsce, ale również w UE władze często interweniują na rynku rolnym).
Współczesne funkcje państwa:
stabilizowanie gospodarki,
ochrona środowiska naturalnego w ujęciu krajowym i regionalnym,
zapewnienie racjonalnej gospodarki zasobami naturalnymi,
działania na rzecz ochrony konsumentów,
przeciwdziałanie nieuczciwej konkurencji,
regulowanie warunków pracy i ochrona pracowników,
kształtowanie systemu ochrony zdrowia,
kształtowanie systemu zabezpieczenia społecznego.
Źródła:
Bednarski A. 1998. Zarys teorii organizacji i zarządzania. Toruń. TNOiK. 470 ss.
Caban W. (red.) 2001. Ekonomia. Podręcznik dla studiów licencjackich. Warszawa. PWE. 548 ss.
http://www.amarot.pl/gospodarka-rynkowa