Instrumenty polityki gospodarczej - każda zmienna, która może być kontrolowana przez polityków, ma wpływ na zmienne uprzednio uznane za cele tej polityki oraz cechuje się odrębnością od innych narzędzi. Trzema warunkami uznania zmiennej za instrument polityki gospodarczej są więc: możliwość kontrolowania, skuteczność i niezależność [1]. Instrumenty ogólnoekonomiczne, które są stosowane przez wszystkie podmioty, nazywamy instrumentami adresowanymi. Te, które są używane w ramach określonej dziedziny polityki gospodarczej, określamy mianem instrumentów wyspecjalizowanych. Do grupy narzędzi polityki gospodarczej zaliczamy nie tylko instrumenty mające charakter makroekonomiczny, ale również instrumenty mikroekonomiczne, stanowiące aparat regionalnej polityki państwa np. finansowe wspieranie regionów, akcje informacyjne w regionach.

Przyjmując kryterium charakter (rodzaj) narzędzia, instrumenty polityki gospodarczej można podzielić na:

Narzędzia ekonomiczne (parametryczne):

• Ceny rynkowe, urzędowe, regulowane

• Stawki taryfowe, celne, ubezpieczeniowe

• Premie

• Subwencje, dotacje

• Ulgi podatkowe

Narzędzia pozaekonomiczne (nieparametryczne):

• Administracyjne – zarządzenia i uchwały organów władzy o charakterze imperatywnym (nakazy, zakazy), koncesje i limity, licencje, zezwolenia, narzędzia polityki kadrowej (kształcenie, przeszkolenie), koordynowanie, etatyzacja i deetatyzacja, przydziały (lokali, terenów), rozdzielnictwo, reglamentacja, zalecenia (bhp, przeciwpożarowe)

• Prawne – akty normatywne, normatywy techniczne dotyczące konstrukcji i eksploatacji środków trwałych

• Informacyjne – informacje o sytuacji popytowo-podażowej, prognozy demograficzne, informacje o spodziewanych zmianach strukturalnych, funkcjonalnych, przestrzennego zagospodarowania, bilansach materiałowo-surowcowych w gospodarce narodowej i na świecie, informacje o spodziewanych bilansach pieniężnych dochodów i wydatków ludności

• Moralne – odznaczenia, wyróżnienia, apele nakłaniające do określonych postaw

Stosując kryterium sposobu oddziaływania organów władzy można wyróżnić:

Oddziaływanie bodźcowe (pośrednie) - realizowane za pomocą narzędzi ekonomicznych i części pozaekonomicznych (przede wszystkim moralnych i niektórych informacyjnych), są również dzielone na: politykę fiskalną, politykę pieniężną i politykę kursową,

Oddziaływanie imperatywne (bezpośrednie)- realizowane za pomocą narzędzi administracyjno-prawnych (nakazów, zakazów i decyzji – np. racjonowanie konsumpcji, kwoty importowe, czy kontrola płac i cen).

Instrumenty polityki gospodarczej można podzielić również na:

Instrumenty dyskrecjonalne (środki uznaniowe) – użycie takiego instrumentu wymaga każdorazowo podjęcia decyzji politycznej, co często wydłuża okres ich wprowadzania oraz może prowadzić do reagowania w sposób krótkowzroczny; pozwalają jednak wybrać rozwiązanie optymalne,

Instrumenty automatyczne (automatyczne reguły) – instrument działa samoczynnie po wystąpieniu określonych zdarzeń; zaliczamy do nich automatyczne stabilizatory koniunktury, które nie podlegają bieżącej polityce, choć zarzuca się im usztywnianie polityki gospodarczej.

GŁÓWNE CELE POLITYKI GOSPODARCZEJ:

1. Stanowienie prawa i porządku

2. Dostarczanie dóbr publicznych

3. Nakładanie podatków

4. Funkcje opiekuńcze – rozwiązywanie problemów społecznych np: osłona socjalna, zasiłki dla bezrobotnych, szkolnictwo, mieszkania

5. Działania stabilizacyjne – państwo próbuje zapewnić równowagę w gospodarce:

- zapewnienie wzrostu gospodarczego

- stabilność cen (brak inflacji)

- pełne zatrudnienie

- równowaga budżetu państwa i bilansu płatniczego czyli transakcji danego kraju z zagranicą.

Cele polityki gospodarczej mają strukturę hierarchiczną i nie da się ich realizować oddzielnie. Wzrost gospodarczy nastąpi gdy spadnie bezrobocie i inflacja. Cele niższego rzędu to: ochrona środowiska naturalnego, popieranie innowacyjności i przedsiębiorczości.

Wzrost gospodarczy – powiększanie się rozmiarów produktu narodowego. Nie można go dość precyzyjnie zmierzyć.

Rozwój gospodarczy – dotyczy zmian strukturalnych i jakościowych np: bogatszy asortyment produktów, lepsze rozmieszczenie produkcji, doskonalsze techniki produkcji, organizacji pracy. Trudno jest to zmierzyć np: wzrost liczby lekarzy na 1 osobę, spadek umieralności noworodków.

Miernikiem wzrostu gospodarczego jest tempo lub stopa wzrostu PKB:

W Polsce załamanie się tempa wzrostu gospodarczego było w latach 1979-82. Ponad 20% spadek dobrobytu ludności. Był to ewenement w skali gospodarek socjalistycznych, gdyż wszystkie inne kraje socjalistyczne notowały wzrost gospodarczy, spadek zanotowały około roku 1990.

W latach 1989-92 ponownie nastąpił spadek PKB rzędu 25-30%.

W latach 1995-96 notowano wzrost gospodarczy rzędu 7%.

Polityka gospodarcza – to subdyscyplina ekonomii opisująca i wyjaśniająca sposoby świadomego oddziaływania państwa na gospodarkę, za pomocą określonych narzędzi (instrumentów) i środków, dla osiągnięcia celów założonych przez podmioty polityki gospodarczej (tj. władze), w otoczeniu uwarunkowań doktrynalnych (tj. w oparciu o daną teorię ekonomiczną), wewnętrznych (związanych z danym krajem) i zewnętrznych (poza nim).

Polityka gospodarcza jest nauką stosowaną ekonomii i formą praktyki gospodarczej państwa. Dzieli się ją zatem na teorię i praktykę. Nie opiera się ona wyłącznie na wiedzy z zakresu ekonomii pozytywnej, przyjmując często formę odpowiednią do przekonań politycznych na gospodarkę rządzącej większości parlamentarnej. W przeciwieństwie do teorii ekonomii, polityka gospodarcza wymaga uwzględnienia wiedzy z zakresu socjologii, politologii, czy nawet dziennikarstwa (media również oddziałują na kształt polityki gospodarczej). Polityka gospodarcza stanowi często narzędzie realizacji programu społecznego partii politycznej.

Polityka gospodarcza jest jedną z kilku głównych polityk państwa, takich jak: polityka zagraniczna, polityka społeczna, polityka obronności, polityka ekologiczna.

Polityka gospodarcza dzieli się na: a) politykę makroekonomiczną b) politykę mikroekonomiczną

W zakres polityki makroekonomicznej wchodzą m.in.:

polityka pieniężna, polityka finansowa, polityka fiskalna

polityka budżetowa, której częścią jest polityka fiskalna (finanse publiczne)

polityka handlowa (handel zagraniczny), w tym m.in. polityka celna

Do polityk mikroekonomicznych najczęściej zalicza się:

politykę przemysłową,

politykę rolną.

Polityka gospodarcza operuje szeroką gamą ekonomicznych instrumentów. Taką rolę pełnią m.in. cła, podatki, subwencje, czy zmiana podaży pieniądza.

Podejścia metodologiczne polityki gospodarczej:

podejście normatywne

podejście pozytywne

Polityka gospodarcza wyznacza sobie pewne cele, które zamierza osiągnąć. Ogólne:

zapewnienie suwerenności państwa

sprawiedliwość

postęp społeczny

prawa człowieka

Ustrojowo-systemowe i polityczne:

umacnianie istniejącego ustroju społeczno-gospodarczego

Ekonomiczne:

pomnażanie bogactwa kraju

powiększanie dobrobytu

efektywne wykorzystanie zasobów oraz wzrost gospodarczy

przemiany strukturalne

równowaga gospodarcza

wzrost przedsiębiorczości

wzrost udziału w międzynarodowym podziale pracy

Społeczne:

sprawiedliwy podział dochodu

gwarancje zatrudnienia

wyrównane szanse awansu

dostęp do dóbr kulturalnych i oświaty

zapewnienie ochrony zdrowia

zabezpieczenie społeczne

ekologiczne:

ochrona środowiska naturalnego

rekultywacja

obronno-militarne:

powiększanie potencjału gałęzi o znaczeniu obronnym

zapewnienie niezbędnych rezerw mocy produkcyjnych i środków produkcji

Aby osiągnąć dane cele rząd używa różnych narzędzi, które pozostają przez cały czas pod jego kontrolą. Do tych narzędzi zaliczamy stopy procentowe, wydatki rządowe i podatki, zmiany kursu i wiele innych.

Polityka rządu determinuje jakich narzędzi rząd używa oraz zakłada, że uda się osiągnąć wyznaczone cele.

Wybór narzędzi i celów Istnieją oczywiście ograniczenia w liczbie celów jakie rząd i bank centralny mogą osiągnąć w krótkim czasie. Na przykład może istnieć presja aby rząd obniżył inflację, bezrobocie oraz stopy procentowe a także panował nad stabilnością waluty krajowej. Osiągnięcie tych wszystkich celów w jednym czasie może wydać sie chaotyczne i jest niemożliwe gdyż cele te są niekompatybilne. Normalną konsekwencją redukcji inflacji oraz utrzymania stabilności waluty krajowej jest wzrost bezrobocia oraz wzrost poziomu stóp procentowych.

Uwarunkowania polityki gospodarczej mogą być w danym momencie traktowane jako zmienne niezależne, determinujące bieżące możliwości świadomego oddziaływania przez państwo na gospodarkę. Jednak w długim okresie każdy z czynników może być kształtowany przez odpowiednią politykę państwa, zmierzającą do zapewnienia lepszych warunków do realizowania swojej działalności. W tym zakresie do najważniejszych sfer działalności państwa zaliczyć należy politykę zagraniczną, kształtującą uwarunkowania zewnętrzne, politykę edukacyjną, naukową i inwestycyjną, które wpływają na uwarunkowania dotyczące zasobów, a także działania systemowe i administracyjne, mające na celu zdeterminowanie ustroju państwa. Wyróżniamy uwarunkowania:

Ustrojowo-systemowe:

Ustrój polityczno-społeczny

Struktury państwowo-administracyjne i społeczne

Rozwiązania instytucjonalno-systemowe w gospodarce

Uwarunkowania zewnętrzne:

Otoczenie międzynarodowe – ma ogromny wpływ na możliwości i ograniczenia polityki ekonomicznej. Położenie geograficzne wpływa na sytuację geopolityczną, a tym samym na możliwości współpracy z innymi krajami.

Przynależność do określonych ugrupowań militarnych – wiąże się to z przyjęciem określonych zobowiązań.

Międzynarodowa sytuacja gospodarcza

Restrykcje importowo-eksportowe

Warunki wymiany (terms of trade)

Zadłużenie wobec zagranicy oraz wynikające z nich warunki regulowania tychże zobowiązań

Stan i struktura zagospodarowania regionów przygranicznych krajów sąsiednich

Uwarunkowania wewnętrzne:

Stan i struktura zasobów:

A. naturalne – jego znaczenie stale wzrasta, co wiąże się z podejmowaniem działań w kierunku jego ochroną

B. ludzkie – w tej grupie podstawowe znaczenie ma liczba i struktura ludności kraju

C. materialne – wyposażenie kraju w majątek trwały

zagospodarowanie przestrzenne kraju i regionów

stosunki narodowościowe

układ sił politycznych w kraju

stosunek społeczeństwa do władzy

Wg modelu interwencjonistycznego (państwo opiekuńcze), państwo w gospodarce pełni szereg różnych funkcji. Pierwszą z tych funkcji jest funkcja stabilizacyjna. Mamy tu na myśli przeciwdziałanie zjawiskom bezrobocia i inflacji. Drugą funkcją jest funkcja alokacyjna. Wykorzystywana jest ona zgodnie z zasadami gospodarki rynkowej i ma na celu ochronę gospodarki przed zjawiskami monopolistycznymi. Kolejną funkcją jest funkcja adaptacyjna, której zadaniem jest dostarczenie środków odpowiednich do uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych. Ostatnią funkcją jest funkcja redystrybucyjna, którą wykorzystujemy do korygowania podziału z zapewnieniem minimum egzystencji obywatelom.

Kierunki oddziaływania polityki gospodarczej w zależności od systemu gospodarczego państwa

Kierunki oddziaływania polityki gospodarczej państwa zależą od rodzaju gospodarki. W gospodarce mieszanej (rynkowej) polityka gospodarcza dba o zapewnienie stałego dopływu środków, które są niezbędne do wykonywania przez państwo funkcji wewnętrznych i zewnętrznych. Państwo musi wspierać rozwój gospodarki narodowej gdyż siła państwa zależy właśnie od potencjału gospodarki narodowej. W niektórych krajach polityka gospodarcza wspiera funkcjonowanie i rozwój sektorów gospodarki, które nie cieszą się zbyt dużym zainteresowaniem ze strony prywatnych przedsiębiorstw (kolej, poczta, szkoły). Stara się też zapewnić bezpieczeństwo działalności gospodarczej obywateli chroniąc ich przed konkurencją zagraniczną. Co więcej polityka gospodarcza chroni konkurencję przed organizacjami monopolistycznymi. Próbuje też usuwać zagrożenia rozwoju gospodarczego. W tym celu przeciwdziała czynnikom, które wywołują kryzysy i stara się pobudzać koniunkturę. Podejmuje problemy ochrony środowiska naturalnego i ładu przestrzennego w zagospodarowaniu kraju. Utrzymuje także ład społeczny, chroni warstwy niższe, reguluje warunki pracy, płace itd.

System realnego socjalizmu został zapoczątkowany przez rewolucję bolszewicką w 1917 r. w Rosji. Jest to koncepcja, która mówi o bezpośrednim kierowaniu gospodarką przez aparat partyjny i państwowy. W wyniku tej koncepcji zostały upaństwowione przedsiębiorstwa i inne formy działalności gospodarczej. Aparat państwowy całkowicie przejął czynności regulacyjne dotyczące organizacji gospodarki, tworzenia i zmieniania struktury gospodarki. Państwo planuje działania gospodarcze, ustala rozmiary i kierunki produkcji a także inwestycji, kontroluje czy wydawane polecenia są realizowane we właściwy sposób oraz zapewnia realizację wyznaczonych celów. Państwo także rozdziela czynniki produkcji i wytworzone produkty.

W okresie transformacji ustrojowej następuje odbudowa ustroju opartego na zasadach demokracji, własności prywatnej i rynkowej regulacji procesów ekonomicznych. Do funkcji polityki gospodarczej w okresie transformacji można zaliczyć likwidację instytucji i struktur systemu nakazowo-rozdzielczego, kreowanie warunków, które umożliwią uruchomienie i prawidłowe działanie mechanizmów gospodarki rynkowej oraz przekształcanie struktury własnościowej gospodarki – prywatyzacja.

Istnieje kilka kryteriów oceny polityki gospodarczej. Są to:

kryterium skuteczności w rozumieniu stopnia osiągania założonych celów.

kryterium efektywności jako pobudzanie do oszczędnego gospodarowania zasobami wytwórczymi. Dobrze sprawdza się przy porównaniach polityki gospodarczej różnych państw, szczególnie dobrze działa przy konfrontacji dwóch systemów polityczno-gospodarczych, wykazując marnotrawsto środków produkcji w systemie scentralizowanym. Możliwe jest wnioskowanie o efektywności na podstawie konkurencyjności danej gospodarki na rynku światowym.

kryterium społecznej adekwatności jako realizacji celów społeczeństwa państwa, w którym jest realizowana. Cele te można podzielić na konsumpcyjne (zapotrzebowanie zgłaszane przez społeczeństwo na dobra i usługi konsumpcyjne), ekologiczne (zapotrzebowanie na satysfakcjonujący społeczeństwo stan środowiska naturalnego) i instytucjonalne (zapotrzebowanie na instytucje gwarantujące takie sfery życia jak m.in. bezpieczeństwo zewnętrzne, zapewnienie równości wobec prawa i przestrzegania prawa).

Cele polityki gospodarczej – stan do jakiego dąży polityka gospodarcza.

Można podzielić je na dwie grupy:

Cele makroekonomiczne – obejmujące wszystkie podstawowe podmioty lub zasadniczą część podmiotów systemu gospodarczego i dotyczą gospodarki jako całości. Do celów makroekonomicznych należą:

cele systemowe

cele strukturalne

cele redystrybucyjne

cele stabilizacyjne.

Cele mikroekonomiczne – ograniczające się do wybranych dziedzin gospodarki i adresowane do selektywnie wybranych grup podmiotów systemu gospodarczego. Przejawiają się w dążeniu państwa do hamowania lub pobudzania rozwoju pewnego rodzaju działalności lub w przedsięwzięciach państwa podejmowanych w sferach edukacyjnej, zdrowotnej, ekologicznej, mieszkaniowej, kulturalnej i socjalnej.