Teoria nowoczesna i kulturowa

- XX wiek jako wiek teorii literatury – to właśnie w ubiegłym stuleciu teoria zyskała status osobnej dyscypliny.

Na rozwój teorii w 20 wieku w największym stopniu wpłynęły dwa potężne przełomy:

- antypozytywistyczny, który przyniósł jej naukowa autonomię i skierował jej zainteresowania w stronę języka dzieła literackiego ( tak zwany zwrot lingwistyczny)

- poststrukturalistyczny, który z kolei tę naukową autonomię podważył, powodując kolejne ważne zwroty teorii: zwrot pragmatystyczny, etyczno-polityczny, narratywistyczny, a w konsekwencji – zwrot kulturowy.

1. Przełom antypozytywistyczny

Pierwsze pytania teoretyczne miały charakter epistemologiczny i metodologiczny. Pytań ontologicznych, a przede wszystkim pytania: czym jest literatura? Nie zadawano sobie wprost, uznając, że jest ona takim samym przedmiotem badań jak wszystko co nas otacza.

Pierwszym wyraźnym stanowiskiem, jakie pojawiło się w metodologii pozytywizmu, był genetyzm, zgodnie z nazwą bardziej nastawiony na pytanie o to, skąd wzięła się literatura, niż czym jest.

Genetyzm

Pojawiły się rozmaite odmiany metod badania literatury: historyczne, socjologiczne, przyrodnicze, psychologiczne itp. Próbowano w ten sposób wyjaśnić genezę dzieła literackiego – albo przez odwołania do kontekstu historycznego czy społecznego, albo do psychiki autora, lub też na drodze szukania analogii z teoriami przyrodniczymi.

Pytania o istotę teorii literatury pojawiły się w skutek debaty ( nazywamy ją przełomem antypozytywistycznym) nauki humanistyczne usamodzielniły się i odłączyły od nauk przyrodniczych, powołując do życia własną, odrębna metodologię.

Nauki nomotetyczne i idiograficzne

Nauki przyrodnicze o charakterze nomotetycznym ( nomos – prawo i thetos- ustanowiony) - zajmowały się wyjaśnianiem rozmaitych zjawisk i procesów świata zewnętrznego, główną uwagę skupiając na prawach rządzących owymi zjawiskami i procesami.

Nauki humanistyczne o charakterze idiograficznym ( idios – szczególny i graphein – pisać) – dla których podstawową operacją poznawczą miało być rozumienie zjawisk życia duchowego, nastawiły się przede wszystkim na opis tego, co jednostkowe i niepowtarzalne.

Pytania ontologiczne

Teoria w pełnym tego słowa znaczeniu (taka, która rozpoczęła od prób precyzyjnego określenia właściwości swojego przedmiotu, a zarazem od uczynienia z niego fundamentu literaturoznawstwa) pojawiła się po przełomie antypozytywistycznym. W związku z tym na początku wieku spotykamy tak dużo kierunków i orientacji, dla których najważniejsze stały się odpowiedzi na pytania natury ontologicznej: czym jest literatura? jakie są jej szczególne właściwości? Czym różni się od innych tworów językowych? Co to jest język poetycki?

Cechy systemowej teorii literatury

- autonomia (niezależność od etyki i polityki oraz wpływów ideologicznych)

- obiektywność (niezależność od podmiotu, kontekstu itp.)

- uniwersalność i ponadhistoryczność (uznanie powszechnej ważności i obowiązywalności tez teoretycznych, praw czy reguł interpretacji, bez względu na zmiany historyczne i kulturowe, a także etniczne, rasowe, płciowe, seksualne itp.)

- całościowość

- neutralność językowa (wypracowanie specjalnego systemu twierdzeń-metajęzyka)

Rysiu Nycz najlepiej sformułował definicję teorii nowoczesnej:

Usystematyzowany zespół ogólnych twierdzeń (o istocie, odmianach oraz strukturalnych i ewolucyjnych prawidłowościach literatury) stanowiących próbę całościowego i naukowo obiektywnego opisu, klasyfikacji i wyjaśniania o uniwersalnie ważnym wobec całej dziedziny zjawisk literackich zastosowaniu.

Teoria nowoczesna weszła w fazę potężnego kryzysu wraz z poststrukturalizmem, a współcześnie coraz częściej uznaje się, że należy już ona do przeszłości.

2. Przełom poststrukturalistyczny

W późnych latach 60. i 70. Teoretycy literatury zaczęli się zastanawiać czy nadal uprawiać teorię literatury, a jeśli tak, to jak właściwie rozumieć jej zadania? Robert Young użył terminu „koniec Teorii” – ‘koniec’ w tym wypadku oznaczał zakwestionowanie modelu nowoczesnej teorii i dyskwalifikację ideału ‘mocnej’ nauki w humanistyce. W toku wielu dyskusji i polemik podważone zostały właściwie niemal wszystkie założenia teorii literatury spod znaku strukturalizmu, a przede wszystkim wspomniana już autonomiczność, obiektywność, uniwersalność oraz idea metajęzyka.

Poststrukturalizm okazał się więc nurtem o charakterze przede wszystkim metateoretycznym - głównym problemem zaprzątającym uwagę teoretyków literatury stał się bowiem status poznawczy i ontologiczny teorii literatury, jej możliwości i cele, a przede wszystkim perspektywy jej dalszego funkcjonowania.

Trzy fundamentalne pytania poststrukturalizmu

- jakie są możliwości i ograniczenia poznawcze teorii, cze tezy teoretyczne obowiązują zawsze i wszędzie?

- jakim językiem pisać teorię – przy założeniu, że sposób pisania nie jest neutralny, bo wywierają nań istotny wpływ retoryka, ideologia czy pożądanie; czy można pisać rozprawy teoretyczne językiem literackim?

- jak przedstawia się relacja między teorią a interpretacją, czy teoria pomaga w praktyce interpretacyjnej, czy też ją ogranicza?

Teoria ponowoczesna

Traktowana obecnie jako etap przejściowy w dziejach o dwudziestowiecznej wiedzy o literaturze, zwrócona w stronę tradycji i nastawiona na jej rewizję – przygotowała pole do obecnej fazy rozwojowej teorii literatury, określanej mianem teorii kulturowej.

3. Kulturowy zwrot teorii

Zwrot pragmatystyczny – przyczynili się do niego R. Rorty i S. Fish – przyniósł przede wszystkim osłabienie esencjalistycznych i fundamentalistycznych aspiracji teorii. Pytania o istotę literatury ustąpiły pytaniom o sposoby jej działania.

Zwrot narratywistyczny – spowodował zmiany w dyskursie teoretycznym, podważając zwłaszcza przekonanie o teorii jako o ‘czystym języku pojęć’, a więc – o niezależności języka teoretycznego od retoryki, strategii narracyjnej itp.

Zwrot etyczno-polityczny – wynikał z coraz częściej manifestowanych przez badaczy literatury przekonań o niemożliwości oddzielenia zarówno tekstu literackiego, jak i praktyk interpretacji oraz wreszcie – samej teorii od uwikłań moralnych i ideologicznych.

Wszystkie te zjawiska złożyły się na aktualną postać teorii literatury, którą najogólniej możemy określić mianem teorii kulturowej . Jest to teoria, w ramach której, niejako wbrew jej nazwie, na plan pierwszy wychodzi nie tyle teoretyzowanie, ile rozmaite praktyki interpretacji uruchamiające zróżnicowane konteksty kulturowe, w jakich uczestniczy tekst literacki.