Wydział Nauk Społecznych

Gr 33 GC – A – 2

Metody aktywne i ich rola w procesie dydaktycznym

Już wiele wieków temu Konfucjusz powiedział: Powiedz mi, a zapomnę. Pokaż mi, a zapamiętam. Pozwól mi zrobić, a zrozumiem. Niestety przez lata jego słowa w systemach oświatowych były zapomniane. Metody aktywne lub inaczej aktywizujące są przecież tak bardzo ważne w pracy współczesnego nauczyciela, zwłaszcza w nauczaniu wczesnoszkolnym. I wreszcie zaznacza się tendencję odchodzenia od tradycyjnych metod nauczania, gdzie dzieci nastawione są tylko na słuchanie i zapamiętywanie określonych treści. Wielu spośród uczniów najlepiej przyswaja wiedzę właśnie przez działanie, często działanie w zabawie. Należy więc stworzyć uczniom możliwie jak najwięcej sytuacji na zajęciach, aby mogły wyrazić swoje emocje, uczucia, przeżycia, w najlepszy dla nich sposób.

A czym są w ogóle metody aktywizujące? Najczęściej rozumiane są jako wskazówki, sposoby działania, które pomagają uczniom pogłębić zainteresowanie wspólną sprawą, przyswoić bez trudu wiedzę, rozwinąć własne pomysły i idee, komunikować się, dyskutować i spierać się na różne tematy oraz podjąć działania na rzecz własnej szkoły.¹  Główna zaleta tych metod polega na doskonaleniu umiejętności przydatnych nie tylko podczas lekcji, ale również w codziennym życiu.

Obraz nauczyciela w metodach aktywizujących

Stosowanie na lekcji aktywizujących metod nauczania i uczenia się pomaga nie tylko uczniom, lecz także ułatwia pracę nauczycielowi. Wprawdzie nauczyciel, który decyduje się na pracę według wybranej metody musi przygotować wcześniej materiały, zaaranżować miejsce nauki, pokonać własną niepewność przed eksperymentowaniem i doskonalić swoje umiejętności metodyczno-dydaktyczne, co w początkowej fazie nie jest łatwe i wymaga dodatkowej pracy. To wszystko są jednak obciążenia przejściowe, które procentują w przyszłości na wielu płaszczyznach.²

Nauczyciel pracujący metodami aktywizującymi w dość krótkim czasie odchodzi od swojej dotychczasowej roli eksperta, a staje się doradcą, który jest do dyspozycji, gdy uczniowie mają problem z rozwiązaniem trudnego zadania, lub gdy go nie rozumieją, a także wtedy, gdy są niepewni. Niejednokrotnie zajmuje się też inicjowaniem metod i objaśnianiem ich znaczenia dla procesu nauczenia się. Przedstawia również cele uczenia się i przygotowuje materiał do pracy. W przypadku metod aktywizujących nauczyciel ma też charakter obserwatora i słuchacza, który obserwuje uczniów przy pracy i dzieli się z nimi tymi obserwacjami. Nauczyciel nie jest już osobą uchodzącą za wszechwiedzącą i ma prawo do błędu. Staje się uczestnikiem procesu dydaktycznego, który wie, że nie musi być doskonały i jest przykładem osoby, która uczy się przez całe życie, dzięki czemu młodzież również chętnie doskonali swoją wiedzę. A przede wszystkim jest on dla dziecka partnerem. To nowość w procesie edukacyjnym. Człowiek, który jest gotowy modyfikować przygotowaną wcześniej lekcję w zależności od sytuacji w klasie i jest w stanie stanąć na równi z dzieckiem jest bezwzględnie lepszym motywatorem do uczenia się, niż znany z dawniejszych czasów surowy i autorytarny belfer.³

Obraz ucznia w metodach aktywizujących

Uczniowie zaczynają być samodzielni, rozwijają własne strategie uczenia się, wyzwalają w sobie motywację i ciekawość uczenia się. Nauczyciel ma przez to coraz rzadziej do czynienia z niesfornymi, znudzonymi i niechętnymi uczniami, a coraz bardziej obserwuje zaangażowanie, zainteresowanie i aktywność. Uczeń pracujący metodami aktywizującymi zmienia się z biernego odbiorcy w aktywnego uczestnika planowania, organizowania oraz oceniania własnej nauki. Może też pogłębić zainteresowanie wspólnymi sprawami i uczy się komunikacji.⁴ Po pewnym czasie młody człowiek zaczyna być samodzielny, rozwija własne strategie uczenia się, a wreszcie wyzwala w sobie autentyczną motywację. Dziecko dzięki metodom aktywnym buduje swoją autonomię w pracy i w nauce i podejmuje działania z własnej inicjatywy na rzecz swojej klasy, szkoły oraz środowiska w ogóle.

Podział metod i technik aktywnego uczenia się

Wśród metod aktywizujących wyróżnia się:

• metody projektów;

• metody przypadków;

• metody sytuacyjne;

• metody integracyjne;

• metody definiowania pojęć;

• metody hierarchizacji;

• metody twórczego rozwiązywania problemów;

• metody pracy we współpracy;

• metody diagnostyczne;

• metody dyskusyjne;

• metody rozwijające twórcze myślenie;

• metody grupowego podejmowania decyzji;

• metody planowania;

• gry dydaktyczne;

• metody przyspieszonego uczenia się;

• metody ewaluacyjne.

Jako pierwsze zostały wymienione metody projektów. Korzystając z nich uczniowie sami, w wyniku rozmowy z nauczycielem, ustalają temat, zakres oraz cele wykonywanych projektów, podejmują decyzje o sposobie ich realizacji. Projekty wykonywane są najczęściej zespołowo, co sprzyja tworzeniu się prawidłowych relacji między uczniami. Uczniowie piszą sprawozdania, ucząc się precyzyjnego i logicznego wypowiadania się na dany temat, doboru i selekcji zebranego materiału oraz analizowania i wyciągania wniosków.

Dalej wymienia się metody przypadków. Jej istota sprowadza się do analizy, a następnie do dyskusji nad przedstawionym przez nauczyciela na piśmie, płycie CD lub innym nośniku danych opisie zdarzenia (przypadku) odnoszącego się np. do stosunków międzyludzkich czy jakiegoś doświadczenia fizycznego. Stosując te metody, nie podaje się nowego materiału nauczania, lecz przedstawia słuchaczowi sytuację problemową, tkwiącą w życiu praktycznym, w taki sposób, aby zdobytą wiedzę i doświadczenie umiał wykorzystywać twórczo w nowych warunkach.

Z kolei metody sytuacyjne polegają na opisie kilku powiązanych ze sobą zdarzeń, złożonej sytuacji. Opis sytuacji uczniowie muszą otrzymać z odpowiednim wyprzedzeniem, przynajmniej na kilka dni przed planowanymi zajęciami, aby mogli dokładnie zapoznać się z jego treścią. Metoda ta jest bardziej skomplikowana i stosowana jest w dłuższych cyklach kształcenia. ⁵

Następne, metody integracyjne służą temu, aby dzieci czuły się dobrze i bezpiecznie w grupie, bez lęku rozwijały swoje najlepsze strony, potrafiły myśleć twórczo, akceptowały siebie i swoich kolegów, dzieliły się swoimi doświadczeniami, były aktywne i chętne do pracy, potrafiły negocjować i współpracować. Jako przykłady takich metod podaje się tzw. kłębek czy wyrzuć strach do kapelusza. Dzieci za pomocą kłębka mogą poznawać swoje imiona, mówić sobie coś dobrego, ale też mogą uczyć się dodawać, odejmować, mnożyć, dzielić, tworzyć opowiadania. Wyrzucanie strachu do kapelusza to doskonała metoda przy rozpoczynaniu pracy z nową grupą.  Każdy uczeń dostaje kartkę, na której pisze czego się obawia w danej grupie. Następnie wkłada kartkę do kapelusza. Potem każdy uczeń losuje dowolną kartkę, odczytuje wszystkim jej treść i próbuje przekazać, co czuł autor wskazując swoje obawy.⁶

W metodzie definiowania pojęć celem jest nauka analizowania i definiowania pojęć, ale też negocjacji i przyjmowania różnego stanowiska. Najpopularniejsze to burza mózgów i mapy pojęciowe. Burza mózgów jest to jedna z odmian dyskusji polegająca na umożliwieniu uczniom szybkiego zgromadzenia wiele rozwiązań problemu, któremu jest poświęcona dana jednostka metodyczna lub jej fragment. Metodę burzy mózgów stosuje się wtedy, gdy mamy w krótkim czasie rozwiązać problem o dużym stopniu trudności. Z kolei mapa pojęciowa polega na opracowaniu problemu przy pomocy plakatów, rysunków, obrazków, symboli, haseł. Pracując tą metodą kształtujemy u uczniów umiejętności twórczego myślenia, wyrażania własnych poglądów, ale też współpracy w grupie.⁷

Metoda hierarchizacji uczą klasyfikowania i porządkowania wiadomości w relacjach niższości i wyższości. Najczęściej stosuje się ją w formie diamentowego uszeregowania, czyli układu priorytetów przypominającego diament. Struktura tejże propozycji zmusza grupę do współtworzenia, zachęca do podejmowania decyzji oraz osiągania porozumienia drogą negocjacji i kompromisu. Lista priorytetów może być podana przez nauczyciela, albo też wypracowana przez grupę.

Z kolei metody twórczego rozwiązywania problemów uczą krytycznego i twórczego myślenia i łączenia wiedzy z doświadczeniem. Najpopularniejsza z tych metod to mapa pojęciowa. Polega na opracowaniu problemu przy pomocy plakatów, rysunków, obrazków, symboli, haseł.

Kolejna metoda to praca we współpracy. Uczy współpracy w parach, akceptacji indywidualnych różnic i pracy w grupie.

Metody diagnostyczne to takie, które polegają na zbieraniu informacji o przebiegu i wynikach określonego stanu rzeczy. Szczególną uwagę warto tu poświęcić metodzie metaplanu. Można tą metodą pracować z całą klasą, ale lepsze efekty uzyskuje się w zespołach 5 – 6 osobowych. Jej istota sprowadza się do tworzenia podczas rozmowy o problemie plakatu. Metaplan jest szczególnie polecany jako wprowadzenie do zajęć, w celu określenia dotychczasowej wiedzy uczniów na dany temat lub jako wstępna faza planowania projektu dydaktycznego.

Jako kolejne wymienia się metody dyskusyjne. Te z kolei jak sama nazwa wskazuje uczą dyskusji, prezentowania własnego stanowiska i umiejętności bronienia swoich racji. Najczęściej stosuje się tu dyskusję dydaktyczną. Jej istota polega na zorganizowanej wymianie myśli i poglądów uczestników grupy na określony temat. Wprowadzenie dyskusji zwiększa efektywność i skuteczność nauczania, umożliwia kształtowanie takich umiejętności, jakich nie da się uzyskać innymi metodami.

Dalej można wymienić metody rozwijające twórcze myślenie. Uczą odkrywania swoich predyspozycji, swoich zdolności oraz ich wykorzystywania w różnych dziedzinach. Taka metoda to np. słowo przypadkowe, czyli wyszukiwanie zupełnie przypadkowych wyrazów, czyli bodźców do pomysłów i łączeniu ich z konkretną sprawą czy zagadnieniem. Technika ta wykorzystywana jest najczęściej przez osoby, które zajmują się wprowadzaniem innowacji.⁸

Całkiem odmienną grupą metod są metody grupowego podejmowania decyzji. Preferują one efektywne uczestnictwo w dyskusji o i uczą odpowiedzialności za swoje i grupowe decyzje oraz podejmowania decyzji na podstawie faktów. Często stosuje się tu drzewko decyzyjne. Metoda ta pozwala uświadomić uczniom wyraziście, że każda decyzja powoduje określone skutki pozytywne lub negatywne. Uczy więc przewidywania konsekwencji postępowania i ponoszenia odpowiedzialności za nie. Forma graficzna drzewka zmusza do logicznego myślenia i precyzyjnego formułowania sądów.

Istnieje także metoda planowania. Pozwala ona uczniom planować rzeczywistość, fantazjować, marzyć i planować urzeczywistnianie tych marzeń. Najczęściej stosuje się tu po prostu pytania o planowaną przyszłość uczniów.

Niezmiernie popularne stają się obecnie gry dydaktyczne. Pozwalają one poznawać rzeczywistość poprzez odpowiednio zaplanowaną i zorganizowaną zabawę. Do gier dydaktycznych należą krzyżówki, rebusy, gry planszowe, multimedialne programy komputerowe. Mają one znaczenie rozluźniające, uwalniają od stresu. Pozwalają też oddziaływać na emocje i jednocześnie sprzyjają przyswajaniu nowych wiadomości i ich utrwalaniu. Gry dydaktyczne łączą zabawę z nauką, przez co uatrakcyjniają szkolne zajęcia i zwiększają motywację do nauki.

Jako swoistą grupę metod aktywizujących można podać metody przyspieszonego uczenia się. Nastawione są one na szybkie przyswajanie wiedzy i wspieranie koncentracji ucznia. Stosuje się tu przede wszystkim techniki szybkiego czytania i łańcuchowe metody skojarzeń.

Metody ewaluacyjne

Aby mówić o metodach ewaluacyjnych należy wyjaśnić przede wszystkim czym jest ewaluacja. Idąc za definicją Wincentego Okonia można krótko wyjaśnić, że ewaluacja to po prostu ocena (ang. eveluation). Dawniej, kiedy jeszcze nie używało się terminu ewaluacja mówiło się o ocenie szkolnej. Ewaluacja nie jest jednostkowym zdarzeniem, ale procesem opisującym i podsumowującym system edukacji szkolnej i wszystkie jego części składowe. Ma on cztery podstawowe cele: rozpoznać umiejętności ucznia, wykryć jego braki, nadrobić je i stale czuwać nad wspólną pracą uczniów i nauczycieli.⁹

Aby spełnić te cele konieczne jest stosowanie właśnie metod ewaluacyjnych. Metody te pozwalają uczniom radzić sobie z oceną siebie i innych, a także sytuacji w jakich się znaleźli. Takie spojrzenie na siebie pozwala uzmysłowić sobie własne słabości i zacząć pracę nad ich eliminacją. Dzięki świadomości swoich wad człowiek uczy się przyjmować krytykę, ponieważ wie, że nie jest ona bezpodstawna. Nie należy jednak zamykać się na sprawach negatywnych. Metody ewaluacyjne sprzyjają również odkrywaniu własnych talentów, a tylko takie można później rozwijać. Dziecko w okresie wczesnoszkolnym często nie zdaje sobie sprawy z własnych zainteresowań, „podąża za tłumem”, chce upodobnić się do rówieśników. Ewaluacja sprawia, że dziecko może się ze spokojem przyjrzeć sobie i odkryć, że każdy jest w pewnym stopniu odmienny, ale należy to docenić i z pasją realizować swoje potrzeby i marzenia. Dużą zaletą metod ewaluacyjnych jest również nabywanie przez ucznia umiejętności wyrażania pochwały i konstruktywnej krytyki. Dziecko uczy się uzasadniać swoje zdanie, analizować fakty i tworzyć na ich podstawie opinie.¹⁰

Metod ewaluacyjnych istnieje wiele, często samemu nauczycielowi udaje się stworzyć jakiś sposób na kreowanie oceny danej osoby czy zjawiska przez ucznia. Najpopularniejsze jednak są metody sprawdzone, dające pewne wyniki. Należą do nich metoda SWOT i jej wersje uproszczone dla uczniów niższych klas i przedszkoli, rybi szkielet i tarcza strzelecka. Popularna obecnie analiza SWOT, skrót od angielskich słów: strengths – mocne strony, weaknesses – słabe strony, opportunities – szanse i threats – zagrożenia, pozwala na analizę i porządkowanie informacji. W przypadku uczniów chodzi oczywiście o informacje o nich samych. U uczniów klas 1 – 3 polecane jest stosowanie tzw. kosza i walizeczki. Na kartce uczeń ma narysowany kosz i walizkę, do których musi po wpisywać cechy bohatera lub własne. Odpowiednio do kosza wpisuje się negatywy, to co chce się wyrzucić, a do walizki pozytywy, czyli te cechy, które chce się zostawić. Następną technika jest rybi szkielet. Na rozrysowanym rybim szkielecie w głowie wpisuje się jakiś problem i jego przyczyny. Dzieci ustalają główne czynniki, które mogą stanowić powód takiego skutku i wpisują je w tzw. ości duże. Następnie dzieli się klasę na tyle grup, ile jest dużych ości. Każda z grup otrzymuje jedną ość i próbuje odnaleźć przyczyny, które mają wpływ na dany czynnik główny. Przedstawiciele poszczególnych grup wpisują czynniki szczegółowe w ości małe. Z zebranej listy danych, dzieci wybierają te, które ich zdaniem są najistotniejsze, a więc mają największy wpływ na problem. Potem wyciągają wnioski. Tarcza strzelecka z kolei służy sprawdzeniu wiedzy i umiejętności strzelca. Strzelcem może być uczeń, ale i nauczyciel. Za pomocą tarczy możemy ocenić lekcje, fakty, wydarzenia. Strzał w dziesiątkę oznacza pełną perfekcję, a strzał poza tarczę - brak. Na tablicy lub szarym papierze rysuje się tarczę strzelecką, uwzględniając wybrane aspekty lekcji. Należy rozdać uczniom po cztery strzały i opuścić na moment salę zajęć, pozwalając uczniom na strzelanie. Wynik powyższej ewaluacji informuje, jak uczniowie ocenili atmosferę zajęć i zastosowane pomoce. Za pomocą tarczy strzeleckiej możemy ocenić prawie wszystko.¹¹

Podsumowując, trzeba powiedzieć, że praca metodami aktywizującymi przynosi wiele korzyści. Na pewno zwiększa się z nimi atrakcyjność zajęć i zwiększa się zaufanie do nauczycieli, a zmniejsza się dystans między nauczycielami i uczniami. Można rozwijać różnorodne zainteresowania uczniów. Nauczyciela staje się bogatszy w wiedzę na temat indywidualnego rozwoju poszczególnych uczniów. Podnosi się też poziom efektywności procesu nauczania i uczenia się, a tym samym poziom jakości pracy szkoły. Co niezwykle istotne, to że ujawniają się indywidualne zdolności ucznia. Dzieje się to głównie dzięki metodom ewaluacyjnym. Skorzystać na tym może nie tylko szkoła i uczeń, ale cała rodzina, ponieważ wzbogaca się również wiedza rodziców o ich dzieciach.

Stosowanie metod aktywnych musi przebiegać w pewnych warunkach. W nauczaniu aktywnym dziecko staje się podmiotem procesu wychowawczo – dydaktycznego. Nauczyciel musi być ukierunkowany na jego potrzeby i mieć podejście indywidualne do każdego ucznia. Tu już nie program nauczania jest najważniejszy, ale osoba, która się uczy. Nauczyciel wspomaga ucznia w jego rozwoju, prowadzi go, ale nie wykonuje nic za niego i stara się go usamodzielnić. Taka forma nauczania ma lekki i prosty charakter, dziecko nigdy nie jest zmuszane do czegoś, czego nie chce, gdyż całe zadanie przyniosłoby wtedy skutek odwrotny do oczekiwanego. Główna zaleta tych metod polega na doskonaleniu umiejętności przydatnych nie tylko podczas lekcji, ale również w codziennym życiu, np. umiejętności wyciągania wniosków, myślenia analitycznego i krytycznego, łączenia zdarzeń i faktów w związki przyczynowo-skutkowe, umiejętności właściwego zachowania się w nowej sytuacji, komunikatywności, dyskutowania, kreatywności. Stosowanie metod aktywnych można obecnie nazwać podstawą procesu dydaktycznego w edukacji wczesnoszkolnej.

Bibliografia

Brudnik E., Moszyńska A., Owczarska B., Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Poradnik po metodach aktywizujących, Kielce, Zakład Wydawniczy SFS, 2000.

Krzyżewska J., Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej. Część I, Suwałki, AU Omega, 1998.

Krzyżewska J., Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej. Część II, Suwałki, AU Omega, 1998.

Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”, 2001.

Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa, PWN, 1998.

Sztuka nauczania – czynności nauczyciela. Red. K. Kruszewski. Warszawa, WSiP, 1995.

---

1. W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa, PWN, 1998, s. 105.↩

2. Sztuka nauczania – czynności nauczyciela. Red. K. Kruszewski. Warszawa, WSiP, 1995, s. 54.↩

3. E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Poradnik po metodach aktywizujących, Kielce, Zakład Wydawniczy SFS, 2000, s. 25 – 26.↩

4. Tamże, s. 28.↩

5. Krzyżewska J., Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej. Część I, Suwałki, AU Omega, 1998, s. 44 – 48.↩

6. Tamże, s. 53.↩

7. Tamże, s. 57.↩

8. Tamże, s. 67.↩

9. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”, 2001, s. 98.↩

10. J. Krzyżewska, Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej. Część II, Suwałki, AU Omega, 1998, s. 25 – 32.↩

11. Tamże, s. 34.↩