Niekonwencjonalne metody aktywizujące w nauczaniu i uczeniu się Metody kształcenia stanowią szczególnie ważny element pracy nauczyciela z uczniami. Są one wyznacznikiem atrakcyjności i efektywności nauczania i uczenia się. Co rozumiemy przez metodę nauczania? Otóż "methodos" to po grecku droga, sposób postępowania. Pod pojęciem "metoda kształcenia", "metoda nauczania" lub "metody dydaktyczne" rozumie się najczęściej systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiąganie celów kształcenia, bądź układ czynności nauczyciela i uczniów wypróbowany i systematycznie stosowany w celu spowodowania określonych zmian w osobowości uczniów. Przy czym "stosowany systematycznie" oznacza stosowany przy powtórzeniu się zadania.
Dlaczego warto stosować niekonwencjonalne metody uczenia się i nauczania? Ludzie generalnie pamiętają 10% tego co czytają, 10% tego co słyszą, 30% tego co widzą, 50% tego co widzą i słyszą, 70% tego co mówią i piszą, 90% tego co mówią podczas wykonywania. Z tego wynika, że najmniej efektywne jest czytanie i słuchanie, kolejno oglądanie nieruchomych obrazków, 50% oglądanie obrazków ruchomych i demonstracja, w 70% aktywne "zwiedzanie" i w 90% gry z podziałem na role i symulacje. Można więc stwierdzić, iż kreatywny styl poznawczy sprzyja twórczości, natomiast styl bierny-wykonawczy raczej jej przeszkadza. A jaka jest szkoła? Zdaniem polskich psychologów i pedagogów kryzys szkoły polega m.in. na tym, że: - szkoła rozwija jedynie ich wiedzę, a nie procesy myślowe uczniów - kształtuje zachowawczy system wartości - widzi w uczniach jedynie obiekt przyswajania wiedzy - produkuje w nadmiarze nudę i lęk - próby modernizacji mają charakter działań pozorowanych - rewolucja naukowo techniczna w znikomym stopniu objęła szkołę, nadal podstawowym środkiem dydaktycznym jest tablica i kreda.
Kryzys szkoły, to w dużym stopniu kryzys tradycyjnej dydaktyki szkolnej określanej jako dydaktyka odtwórczości lub dydaktyka produkująca wiedzę jałową. Ostatnio, często pojawiały się na łamach prasy, w programach telewizyjnych czy na stronach internetowych wypowiedzi krytyczne wobec szkoły, nauczycieli. Spotęgowane one zostały wydarzeniami w szkołach (Toruń). Jestem daleki od idealizowania polskiej szkoły i z niektórymi uwagami trudno się nie zgodzić. Ale obarczanie winą tylko szkoły za postawę części młodzieży wydaje się wielkim nieporozumieniem, żeby nie powiedzieć manipulacją opinii publicznej. A gdzie rodzina? Gdzie środowisko w którym młody człowiek bytuje wraz ze wszystkimi negatywnymi zjawiskami: patologia rodziny, bezrobocie, afery korupcyjne... Proszę wierzyć, oni wszystko to widzą. Powodem, że nie są głusi i ślepi niech będzie ostatnio bardzo popularna wśród młodzieży muzyka hip-hopowa. Treści ich piosenek wyraźnie pokazują, że młodzi ludzie doskonale czują realia w których żyją. Według mnie szkoła ma w znaczącym stopniu wspomagać proces wychowawczy kształtujący psychikę młodego człowieka, a nie zastępować domu rodzinnego.
Podstawy programów wspierających twórczość dzieci i młodzieży W obecnych czasach szczególnie ważne wydaje się rozbudzenie własnej, oryginalnej twórczości danej grupy społecznej, wciągnięcie do udziału w procesie twórczym możliwie dużej liczby indywidualnych członków grupy. Tego wymaga się od pracowników oświaty. Nie chodzi tylko o szerzenie wartości kulturalnych, o ułatwienie dostępu do nich jednostkom i grupom - linią przewodnią staje się pomoc w tworzeniu. We współczesnym świecie pola twórczości nie wolno ograniczać do działalności naukowej lub artystycznej. Pola twórczości to również działalność gospodarcza i społeczna. Postawa kreatywna i twórcza człowieka przejawiać się może nawet w drobnych, codziennych sprawach i w jego stosunku do samego siebie. Cechą każdego twórcy jest rozbudzona wyobraźnia, jest on w pewnym stopniu marzycielem. Jednakże nie każdy marzyciel jest twórcą. Twórcą jest tylko ten, kto swój pomysł czy marzenie potrafi oblec w kształty, formy dostępne innym ludziom. A na to trzeba odpowiednich warunków zewnętrznych, a przede wszystkim warsztatu pracy. Brak takiego warsztatu może przytłumić istniejące uzdolnienia i osłabić wolę działania. Można więc stwierdzić, że twórczość jest cechą wszystkich ludzi, szczególnie dzieci i młodzieży, mogłaby się ujawniać spontanicznie, gdyby nie była hamowana przez liczne przeszkody. Według Arthur J. Cropley wśród celów wspierania potencjału twórczego dzieci i młodzieży wymienia pobudzenie i rozwijanie: - wiedzy ogólnej - wiedzy specjalistycznej z jednej lub kilku dziedzin - aktywnej wyobraźni - zdolności do rozpoznawania i odkrywania problemów - zdolności do dostrzegania związków, podobieństw i logicznych implikacji - zdolności do wymyślania wielu sposobów rozwiązywania problemów - preferencji do akomodacji niż do asymilacji - zdolności i chęci do ewaluacji własnej pracy
zdolności do komunikowania własnych rezultatów innym ludziom
Treningi kreatywnego i twórczego myślenia Mamy szczęście prowadzić treningi kreatywnego i twórczego myślenia (http://republika.pl/dormat) Są one oparte na kontrakcie grupowym. Normy tam zawarte zostały ustalone w czasie dyskusji z uczestnikami. treningu. Szczegółowe cele, które pragnęliśmy osiągnąć: - ćwiczenie efektywnej komunikacji (nawiązywanie kontaktów, sztuka negocjacji, wypracowywanie kompromisu) - ćwiczenie asertywności (opieranie się presji grupy, konstruktywna krytyka) - rozwijanie umiejętności stawiania i osiągania celów
- uczenie odpowiedzialności za realizację podjętego zadania (praca grupowa-odpowiedzialność za efekt końcowy nie tylko własnej pracy ale i kolegów) - stymulowanie do świadomego podejmowania wyborów (wybór drogi myślenia, aby efekt końcowy był najlepszy) - odkrywanie własnych twórczych możliwości - doskonalenie umiejętności publicznego występowania - stwarzanie pozytywnego twórczego klimatu Nasze spostrzeżenia z prowadzonych zajęć: - przestrzeganie zasad współpracy było wielkim problemem niemal dla wszystkich uczniów - ciągłe oczekiwanie na ocenianie odpowiedzi, wykonania zadania - szkolne przyzwyczajenie do natychmiastowego oceniania prowadziło do ściągania - im młodsi uczniowie tym więcej odpowiedzi na ten sam zadany problem. W większości uczniowie po wymyśleniu jednej odpowiedzi, szukali następnych. - silny wpływ środków masowego przekazu (reklamy, niektóre artykuły w pismach młodzieżowych, pewne programy telewizyjne) na psychikę i światopogląd - ciągły bój o to, aby w czasie prezentacji umieli wysłuchać i obejrzeć rozwiązań innych kolegów i koleżanek - tworzenie się stałych grup, w których uczniom łatwiej było współpracować - brak oporów w prezentowaniu swoich rozwiązań u większości dzieci - wraz z trwaniem treningu, grupa coraz bardziej się jednoczyła, nasze spotkania traktowane były jako zabawa.
Czy warto stosować niekonwencjonalne metody aktywizujące? Odpowiedź jest tylko jedna: tak Dlaczego? Ponieważ: - Motywują do uczenia się (nie jest nudno, łatwiej "coś wchodzi do głowy"); - Szybciej przyswaja się materiał; - Rozwijają kreatywne myślenie na co dzień.
Metody aktywizujące proces uczenia się można podzielić je na kilka grup. Podział ten związany jest z podstawowymi megaumiejętnościami, takimi jak - mówienie, czytanie i pisanie: 1. metody, które modelują sprawne mówienie - umiejętność podstawową dla sprawnej komunikacji, najbardziej istotnego procesu, jaki zachodzi między ludźmi to: - wykład - żeby uczeń poznał określony kontekst, dla wprowadzenia i podsumowania większej partii materiału, - pytania i odpowiedzi - żeby wzbudzić w uczniu ciekawość i chęć dociekania, - dyskusja - żeby być otwartym na poglądy innych i wyrażać własne myśli, - czytanie (traktowane jako sztuka komunikowania się) - żeby czytać ze zrozumieniem, rozumieć cudze myśli i różne konteksty, - pisanie - żeby uczeń umiał właściwie i w różny sposób wyrażać swoje myśli. 2. metody oparte na obserwacji to: - pokaz, demonstracje - żeby zobaczyć na własne oczy pewien wycinek opowiadanej rzeczywistości 3. metody niekonwencjonalne to: - gry dydaktyczne - żeby poznawać różne strategie para-życiowe, - metody kreatywne - twórcze rozwiązywanie problemów - drama - żeby poczuć, przeżyć na własnej skórze, - symulacja - trenowanie określonych umiejętności w bezpiecznym kontekście - "burza mózgów" - wybranie najlepszego pomysłu - plakat grupowy - scamper - akronim oznaczający serię procesów myślowych - pantomima - umiejętność przedstawienia myśli za pomocą ruchu Metody powyższe rozumiane są jako strategie przekazywania wiedzy o świecie, zakładają określoną formę kontaktu z uczniem. Wydają się tu ważne działania integrujące grupę, które powinny poprzedzać wszelki proces edukacyjny. Temu celowi służą również określone metody wywodzące się z pedagogiki zabawy.
Pedagogika zabawy Jest to symboliczna nazwa poszukiwań metodycznych ułatwiających proces uczenia. Jej celem jest dostarczenie rozmaitych pomysłów umożliwiających świadomą, kreatywną, pobudzającą do twórczych rozwiązań pracę w grupie. Nazwa "zabawa" nasuwa cenne skojarzenia: "coś, co jest przyjemne", "coś, co wyzwala spontaniczne zachowania", "coś, co daje radość". Dlatego pedagogika zabawy wybiera z repertuaru zabaw tradycyjnych i terapeutycznych te, które spełniają określone zasady: - zapewniają dobrowolność uczestnictwa - uwzględniają wszystkie poziomy komunikowania - uznają pozytywne przeżycia jako wartość i unikają rywalizacji - posługują się różnymi środkami wyrazu - Dobrowolność zakłada, że uczestnik sam decyduje o swoim udziale w ćwiczeniu. Rolą animatora jest zachęcenie, zaproszenie i zainteresowanie zabawą, ale nie zmuszanie do wzięcia w nim udziału. - Poziomy komunikacji: rzeczowy i emocjonalny, na które zwraca uwagę pedagogika zabawy, ułatwiają akceptację różnych postaw i odczuć uczestników grupy. Pierwszy dotyczy obiektywnych, logicznych informacji wymienianych między ludźmi. Drugi wskazuje na różnice indywidualne w dotychczasowych doświadczeniach i emocjach towarzyszących uczeniu się i byciu w grupie. Należy pamiętać, że każdy ma inne nastawienie do podejmowanych zadań, inaczej też odczuwa swoje miejsce w grupie, inne towarzyszą mu obawy i lęki. - Pozytywne przeżycia implikują zdobycie pozytywnego doświadczenia, doznania czegoś przyjemnego. Zabawy uczą współdziałania, współpracy, dostrzegania różnych mocnych stron wśród uczestników grupy. Dzięki temu łagodzą niepokój przed oceną, lęk przed przegraną i wzmacniają motywację do wysiłku. - Różnorodność środków wyrazu umożliwia przekazanie treści i emocji poprzez oddziaływanie na różne zmysły. Jest to zasada, która włącza do pracy w grupie wszystkie media. Ruch, gest, dotyk, taniec, dźwięk, malowanie, gra ról, pantomima wzbogacają tradycyjnie dominujące słowo mówione i pisane. Realizacja zasad stosowanych w pedagogice zabawy ma służyć wzmocnieniu motywacji do uczenia się, do pracy w grupie składającej się z różnie ukształtowanych osobowości, ludzi mających różne doświadczenia.
PRZYKŁADY ĆWICZEŃ
Technika zastępowania słów języka obcego Dla fonetycznej postaci słówka znajdujemy polski zamiennik Następnie tłumaczymy słówko na język polski i tworzymy w wyobraźni scenkę łącząc polski zamiennik ze znaczeniem słówka po polsku np.: die Tonne (wym. tone) znaczy "beczka". Polskim zamiennikiem dla tego słówka może być wołanie o pomoc - "tonę, tonę". Wyobrażamy sobie scenkę w której rzucamy tonącemu beczkę na ratunek Technika zastępowania słów trudnych Szukamy słowa podobnie brzmiącego (może się rymować) do tego, którego znaczenie chcemy pamiętać. Następnie tworzymy w wyobraźni scenkę łącząc nasze słówko-skojarzenie ze znaczeniem trudnego słowa np.: bentos - skojarzenie: mentos (bentos-zespół organizmów żywych żyjących na dnie wód). Można sobie wyobrazić małe żyjątka "zasuwające" po dnie morza i "pałaszujące" ze smakiem cukierki "mentosy". Łańcuszek Łańcuszek jest bardzo przydatny przy zapamiętywaniu ciągu wyrazów. Ta technika polega na tworzeniu często bardzo śmiesznej i fantastycznej historyjki z podanych słów. W tym przypadku zapamiętanie i umiejętność późniejszego, bezbłędnego odtworzenia słów w danej kolejności jest skuteczniejsza, gdy będziemy przestrzegali zasady łączenia tylko dwóch kolejnych słów (1-2; 2-3; 3-4....itd.) np. planety: Merkury-kury, Wenus-piękna kobieta, Ziemia-ziemia, Mars-batonik, Jowisz-jojo, Saturn-turniej, Uran-rana, Neptun-dostojny starzec z siwą brodą, Pluton-pies Pluto Akronimy W celu zapamiętania treści układamy zdanie z pierwszych liter słów np. planety: Moją Wolę Znaj Matole, Jak Się Uprę, Nie Pozwolę Wierszyki, rymowanki liczba "pi" - wierszyk: Kuć i orać w dzień zawzięcie, bo plonów nie ma bez trudu. Złocisty szczęścia okręcie kołyszesz......itd. 3,141592632358979... - liczba liter w kolejnym słowie odpowiada kolejnej cyfrze liczby "pi" po przecinku Skojarzenia napisz słowa, które kojarzą ci się z kolorem białym - np.: kula śnieżna, fartuch lekarski, mgła....
PRZYKŁADY ZADAŃ
Test NASA: Rekwizyty: Kartki z opisaną historią i wymienionymi przedmiotami np.: Twój statek kosmiczny wylądował na Marsie. Mieliście się spotkać ze statkiem-bazą na oświetlonej stronie Marsa 300 km stąd. Awaria waszego statku i jego zniszczenie spowodowało, że musicie iść na piechotę te 300 km. Warunkiem przeżycia jest dotarcie do statku-bazy. Ze zniszczonego statku ocalało tylko 15 przedmiotów.. Uszereguj przedmioty w kolejności ich znaczenia dla przetrwania i podaj argumenty przemawiające za słusznością twojego wyboru: 1. pudełko zapałek 2. koncentrat jedzenia 3. 15 m nylonowej liny 4. jedwab ze spadochronu 5. dwa duże zbiorniki tlenu 6. mapa nieba widoczna z Marsa 7. tratwa ratunkowa 8. kompas magnetyczny 9. 20 litrów wody 10. lampy sygnałowe 11. apteczka 12. radionadajnik na baterie słoneczne Przygotowanie: Grupy 3-4 osobowe Opis: Każda grupa wypisuje przedmioty, które jej zdaniem należy zabrać. Następnie prezentacja i argumentacja, dlaczego taka kolejność wybranych przedmiotów? Cele: Współpraca w grupie, umiejętność hierarchizacji wyboru przedmiotów w zależności od kryterium, wiedza ogólna o Marsie i panujących tam warunkach, stosowanie wiedzy, nie boję się krytyki
Maszyna: Rekwizyty: Karteczki z nazwami różnych urządzeń np. pralka, rower, mikrofalówka... itd.
Przygotowanie: Grupy 4-6 osobowe. Opis: Każda grupa buduje z własnych ciał maszynę, której nazwa widnieje na kartce. Inni odgadują, o jakie urządzenie chodzi. Cele: Współpraca, dzielenie się pomysłami, twórcze wykorzystanie swojego ciała i gestu do przekazywania informacji Ja, członek Rady Nadzorczej Przygotowanie: Grupy 4-6 osobowe Opis: Wyobraź sobie, że jesteś członkiem rady nadzorczej firmy zabawkarskiej. Firma obecnie przeżywa kryzys. Trzeba zaproponować nowy produkt lub nową metodę sprzedaży. Pamiętaj, że tylko wprowadzenie zmian i innowacji umożliwi wyjście z kryzysu i jej rozwój. Przygotowanie jak najatrakcyjniejszej oferty, prezentacja, dyskusja Cele: Praca w zespole i synteza pomysłów, wypracowanie kompromisu, jak być przedsiębiorczym. Skutki braku kreatywności w życiu codziennym "Kura widząc ziarno za siatką będzie tak długo przeciskała łeb przez oczka siatki, aż opadnie z sił, nie zauważając, że metr dalej jest wygodne przejście na drugą stronę ogrodu. Człowiek pogrążony po uszy w działaniu staje się czasami ślepy na możliwość pójścia w całkiem innym kierunku niż to, które podpowiedziało mu pierwsze, błędne nastawienie. I staje się taką kurą" Wymienione niżej przykłady świadczą o tym, że coraz częściej jesteśmy postrzegani jako bierni odbiorcy, a nie twórcze i kreatywne istoty. Jest to szczególnie ważne, gdy osobą traktowaną przedmiotowo a nie podmiotowo staje się dziecko czy młody człowiek. A oto wspomniane przykłady: - zabawa kosztem dzieci - dzieci w sposób wyreżyserowany przez dorosłych naśladują znanych artystów. Nie ma tu miejsca na własny gest, własną mimikę. - dziecięce zespoły taneczne - dzieci ubrane w stroje dorosłych tancerzy tańczący tango według dorosłych reguł sztuki tanecznej. - rodzinne spacery hipermarketowe - wymiana poglądów sprowadza się do jednego tematu: towar. Od momentu wejścia do sklepu króluje on w naszych umysłach. Promocje, przeceny, okazje wszystko to powoduje, że często nie jesteśmy w stanie samodzielnie myśleć i kupujemy rzeczy praktycznie niepotrzebne. Niestety to nie umysł nam podpowiada, że już dość, ale ilość biletów N.B.P. w naszym portfelu. - wszystko jest towarem - we współczesnym świecie coraz trudniej znaleźć miejsce na własne indywidualne przeżycia i doznania. Coś co jest tylko moje i nikogo więcej. Niestety i na to pole psychiki ludzkiej wchodzą środki masowego przekazu. Człowiek, a co gorsze jego wnętrze staje się towarem. Można powiedzieć, i tu nasuwa się tytuł świetnego filmu A. Wajdy, "Wszystko na sprzedaż" - postawa zachowawcza - przekazywana przez większość rodziców swoim pociechom. "Nie wychylaj się", publikowanie swoich poglądów może być ryzykowne. Nie bądź twórczy, tak jest bezpieczniej. To, że później już w dorosłym życiu będziesz ciągle zmęczony wykonując czynności których nie lubisz, to nic. Najważniejsze, że wiedzę zdobyłeś na ocenę 5. Tylko po co Ci ona, skoro nie umiesz jej wykorzystać. W obecnych czasach myślenie kreatywne i twórcze powinno być szczególnie cenne. W życiu codziennym nie bądźmy wymienioną wyżej kurą. I w tym ma nam właśnie pomóc kreatywne i twórcze myślenie. Każdy z nas ma potrzebę twórczego działania, rozwijania w sobie ducha pomysłowości i przedsiębiorczości, poszukiwania możliwości działań innowacyjnych: w pracy, zabawie i w domu, działań oryginalnych, w których najważniejszymi celami są: tworzenie, wyobraźnia i odrzucenie schematu.
Posługując się metodami aktywizującymi mamy możliwość wspomóc ucznia w kształceniu potrzebnych mu dyspozycji tj. samodzielnego myślenia, rozwiązywania problemów, komunikowania się, korzystania z różnych źródeł informacji, umiejętności łączenia ich i wyciągania logicznych wniosków. W przededniu wejścia Polski do UE umiejętności te nabierają szczególnego znaczenia.
Opracowanie: inż. Jerzy Surmacz, mgr Beata Szylberg