PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA PROCESU NAUCZANIA I UCZENIA SIĘ

1. Proces kształcenia albo inaczej proces nauczania- uczenia się rozumiany jest jako systematyczny, planowy i długotrwały zbiór ściśle ze sobą powiązanych czynności nauczyciela i bezpośrednio od nich zależnych czynności uczniów. Poglądy na istotę i przebieg nauczania- uczenia się wykazują daleko idącą zależność od założeń teoriopoznawczych. Przedmiotami ludzkiego poznania są rzeczy, zjawiska i procesy. Właściwości rzeczy i zdarzeń poznajemy dwojako: bezpośrednio- za pomocą naszych zmysłów lub pośrednio- korzystając z gotowych informacji.

2. Poznanie zmysłowe- gwarantuje spostrzeganie zewnętrznych cech pojedynczych przedmiotów i zjawisk, dostarcza nam określonych wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń. Poznanie istoty rzeczy i zjawisk leży już poza granicami poznania zmysłowego i odbywa się dopiero na szczeblach myślenia.

3. Myślenie- to czynność wytwarzania informacji . dzięki myśleniu człowiek odkrywa nowe związki i zależności między rzeczami i zjawiskami, wykrywa ich wspólne właściwości. Myślenie zmierza do wyjaśniania istoty poznanych faktów i procesów, uchwycenia tego co jest w nich ogólne, wykrycia wewnętrznych związków i zależności oraz ustalenia systemu pojęć. Proces dochodzenia do uogólnień związanych jest z mową. Słowa, sygnalizując nam różne rzeczy, zjawisko czynności, jak gdyby je zastępują, w nich też zamyka się uogólnienie dzięki pracy naszego myślenia. Dzięki mowie, która służy wyrażaniu ludzkich myśli, możliwe jest uczenie się tzw. gotowych, treści. Polega ona na przyswajaniu przez uczniów odpowiednio uporządkowanych przez innych treści, które przekazuje nauczyciel lub zawarte są w podręcznikach i książkach

4. Rola praktyki- praktyka pełni funkcję weryfikacyjną ludzkiego poznania, jest równocześnie ważnym źródłem poznania, jak również służy przekształcaniu rzeczywistości. Z powyższych rozważań wynikają istotne wnioski dla procesu kształcenia. Najważniejsza jest konieczność uwzględniania w procesie nauczania- uczenia się i obserwacji i myślenia i praktyki. Każde z wymienionych źródeł poznania dostarcza tego, czego inne dostarczyć nie mogą. Proces kształcenia musi więc obejmować wszystkie składniki łącznie. Brak któregoś z nich utrudnia uczniom prawidłowe poznawanie. Pomijanie obserwacji powoduje werbalizm (słowny opis zamiast postrzegania). Brak przejścia od spostrzeżeń do pojęć ogólnych pozbawia uczniów samodzielnego wysiłku myślowego. Brak konfrontacji wiedzy z praktyką uniemożliwia uczniom nabywanie umiejętności praktycznych.

Druga ważna jest potrzeba zachowania harmonii między poznaniem bezpośrednim i pośrednim.

1. Bezpośrednie poznanie dokonuje się w drodze samodzielnego dostrzegania, formułowania i rozwiązywania różnorodnych problemów, poprzez obserwacje, doświadczenie i praktykę. Wiedza zdobyta bezpośrednio wymaga więcej czasu i wysiłku, lecz jest bardziej trwała oraz ma większe walory kształcące.

2. Przy pośrednim poznawaniu rzeczywistości korzysta się z nagromadzonej przez ludzkość wiedzy, którą uczeń przyswaja sobie za pomocą słowa drukowanego lub mówionego. Ten sposób poznawania dominuje w pracy szkolnej, gdyż pozwala uczniom zdobyć w krótszym czasie większy zasób wiedzy, umiejętności i sprawności, które umożliwiają racjonalne poznawanie bezpośrednie.

Poznawanie bezpośrednie i pośrednie nawzajem się przeplatają i uzupełniają. Poznanie pośrednie pozwala na samodzielne zdobywanie coraz szerszego doświadczenia bezpośredniego, które następnie ułatwia rozumienie istoty pośredniego doświadczenia. Błędem byłoby sprowadzenie całego nauczania do poznawania bezpośredniego lub pośredniego. Mając na uwadze wzajemne powiązanie tych obu rodzajów poznania, należy szczególnie w niższych klasach szkoły podstawowej stwarzać możliwości poznawania bezpośredniego (wycieczki, obserwacje itp.)

1. Teoria rozwoju poznawczego

Jean Piaget szwajcarski psycholog, scharakteryzował i podzielił okresy poznawcze dziecka. Jego teoria rozwoju poznawczego zrewolucjonizowała sposób myślenia o dziecięcym umyśle.

Okres	Przybliżone granice wieku	Charakterystyka
Sensoryczno-motoryczny	0-2 lata	Zaczyna naśladować, pamiętać i myśleć. Zaczyna rozumieć ,że schowane przedmioty nie przestają istnieć. Przechodzi od pojedynczych reakcji odruchowych do celowej aktywności.
Przedoperacyjny	2-7 lat	Stopniowy rozwój języka i zdolności do myślenia symbolicznego. Zdolność do myślenia za pomocą operacji logicznych wykonywanych tylko w jednym kierunku, np. 3 x 7 = 21, ale już nie 7 x 3 = 21. Myślenie i język są egocentryczne.
Operacji konkretnych	7-11 lat	Zdolność do logicznego rozwiązywania problemów konkretnych. Rozumienie zasad stałości(opanowanie pojęcia stałości). Zdolność do klasyfikowania i szeregowania. Opanowanie pojęcia odwracalności, np. 3 x 7 = 7 x 3.
Operacji formalnych	11-15 lat	Zdolność do logicznego rozwiązywania problemów abstrakcyjnych. Myślenie zyskuje bardziej naukowy charakter. Zdolność do rozwiązywania złożonych problemów werbalnych i weryfikowanych hipotez.

1. Czynniki wpływające na proces uczenia się

Na proces uczenia się wpływa wiele różnych czynników, od których zależą efekty tego procesu. Czynniki te można najogólniej podzielić na dwie grupy :

• Pierwsza to właściwości ucznia czyli inteligencja, zdolności specjalne, zainteresowania, nastawienia, poziom aspiracji i motywy uczenia się.

• Druga to sytuacja uczenia się czyli stan organizmu, transfer, powtórzenia, wzmocnienia, nagrody i kary, informacja o wynikach oraz aktywność.

Teraz omówimy poszczególne czynniki :

• inteligencja ma wyraźny wpływ na postępy uczenia się, poprzez indywidualizowanie należy stwarzać każdemu uczniowi warunki odpowiadające jego możliwością

• zdolności specjalne – zdolności specjalne można podzielić na trzy kategorie : zdolności percepcyjne (które odpowiadają za odbieranie informacji z otaczającego nas świata, możemy wyróżnić tu percepcję wzrokową , słuchową itd. (najogólniej mówiąc zmysły)) , zdolności intelektualne (odnoszą się do uzyskiwania i wykorzystywania wiedzy) oraz zdolności psychomotoryczne ( dotyczą one sprawności wykonawczych)

• zainteresowania –odgrywają istotną rolę w procesie uczenia się. Wywołanie odpowiednio silnego zainteresowania w uczniu może stać się kluczem do sukcesu

• nastawienie- nastawienie powoduje ,że uczeń koncentruje swoją uwagę na określonych treściach i to sprawia ,że zapamiętuje dokładniej i trwalej niż w sytuacji, w której brak tego nastawienia

• poziom aspiracji (inaczej oczekiwanie) – zbyt niski lub zbyt wysoki, w stosunku do możliwości, może wywrzeć niekorzystny wpływ na efekt uczenia się

• motywy uczenia się - to czynniki pobudzające do aktywności poznawczej, motorycznej itd. Motywy uczenia wiążą się z zainteresowaniami, potrzebami czy poziomem aspiracji. W dużym stopniu decydująca, o motywacji uczenia się, jest atmosfera w szkole i w domu

• stan organizmu – wpływa zarówno na przebieg uczenia się jak i na efekt końcowy ( dziecko które jest znużone, zmęczone nie będzie miało ani ochoty ani siły na przyswojenie wiedzy)

• transfer - w uczeniu się innych treści pomaga transfer pozytywny, który polega na przenoszeniu zasad, sposobów uczenia się pewnych wiadomości i umiejętności na inne treści, np. nabycie wprawy w utrwalaniu materiału ułatwia opanowanie następnych zadań

• powtarzanie materiału– w uczeniu się trwałość efektów osiąga się dzięki powtarzaniu materiału

• wzmocnienia- aby powtórzenia spełniły pozytywną rolę w uczeniu się konieczne są wzmocnienia, które mogą mieć różną postać, np. pochwały lub nagany

• informacja o wynikach- jest kolejnym sposobem wzmocnienia. Sprzężenie zwrotne jest niezbędnym warunkiem uczenia się. Nauczyciel powinien informować ucznia czy zrealizował cele końcowe, ponieważ dobra znajomość osiągnięć lub braków może wzmagać w uczniu motywację do uczenia się

• aktywność- Ostatnim zagadnieniem dotyczącym efektywności uczenia się jest aktywność osoby uczącej się. Nowoczesne nauczanie powinno aktywizować czynności poznawcze uczniów.

1. Pojęcie uczenia się

Według Okonia uczenie się jest procesem, w toku którego na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom form wcześniej nabyte.

Pojęcie nauczania- planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami, polegająca na wywoływaniu i utrwalaniu zmian w ich wiedzy, dyspozycjach , postępowaniu i całej osobowości pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i własnej działalności praktycznej.

1. Atmosfera w klasie- rodzaje atmosfer

Atmosfera klasy szkolnej jest bardziej czymś, co się wyczuwa niż definiuje. Chodzi tu w szczególności o stosunki zachodzące między uczniami z jednej strony i między uczniami, a nauczycielem z drugiej strony. W dużej mierze zależy również od psychicznego nastawienia uczniów i nauczyciela. Tak więc atmosfera jest wynikiem współdziałania czynnika społecznego i psychologicznego.

Rodzaje atmosfer:

• Atmosfera autokrytyczna wprowadza ją nauczyciel, który nie jest dostatecznie przygotowany ani pedagogicznie ani psychologicznie Jest ona najczęściej wynikiem postawy nauczyciela nie znoszącego żadnego sprzeciwu uczniów i kroczącego na ogół po linii najmniejszego oporu Postawa taka jest nierzadko wyrazem pośpiechu nauczyciela, który za wszelką cenę pragnie osiągnąć cele, jakie sobie postawił i to niezależnie od realnych możliwości uczniów.

• Atmosfera demokratyczna cechuje nauczyciela, który troszczy się o dobro poszczególnych uczniów i całej klasy ze szczególnym uwzględnieniem ich własnych możliwości. Postawa taka jest wyrazem rozwoju nauczyciela jego wiedzy i doświadczenia pedagogicznego.

1. Style kierowania klasą szkolną

• autokratyczna- wymagający, surowy nauczyciel, stosuje zakazy i nakazy, nie wnosi sprzeciwu, nie potrafi przyznawać się do błędów, nie potrafi rozmawiać, uczniowie boją się nauczyciela. Kierujący sam ustala cele grupy i metody działania, sam dokonuje podziału pracy. Oddziałuje przez polecenia i kary. Motywuje strachem i sankcjami jego stosunek do podwładnych zależy od nastoju

• demokratyczny- równość między nauczycielem a uczniami, stwarza możliwość, aby każdy mógł się wypowiedzieć, uczniowie mogą wskazywać swoje opinie, sprzeciwy, uczniowie czują się doceniani, są zainteresowani danym przedmiotem, uczą się, bo chcą- nie z przymusu. zachęca członków grupy do wspólnego dyskutowania i decydowaniu o celach, przedmiocie i zakresie aktywności jej członków a przy ocenie działalności zabiega o przedstawienie obiektywnych postaw i ocen

• liberalny- nie przywiązuje uwagi do dyscypliny, ma niskie wymagania, cechuje go niekonsekwencja, błędy, jakie popełnia nauczyciel to: wyręczanie dzieci, dzieci nie uczą się, wiedzą, że mogą manipulować nauczycielem. nauczyciel unika interwencji, daje pełna swobodę, na pytanie dostajemy odpowiedz zgodną z naszymi oczekiwaniami, kierujący nie przedstawia na ogół własnych koncepcji zależy mu tylko na wykonaniu zadania. Unika ocen ludzi i nie pobudza do działania. Takie kierowanie prowadzi do chaosu, ważniejsza staje się struktura nieformalna w grupie a po pewnym czasie wyłania się nowy przywódca.

1. Styl poznawczy
   Styl poznawczy to sposób odbierania informacji i ich przetwarzania w obrębie kory mózgowej.
   3 style poznawcze:

• NIEZALEŻNOŚĆ – niezależność od pola i zależność od pola.
  Zależność od pola to tendencja do spostrzegania globalnego, całościowego. A niezależność od pola to skłonność do wyodrębniania. Ten wymiar jest ściśle związany z płcią. Kobiety postrzegają całościowo.

• ABSTARKCYJNOŚĆ – konkretność. To tendencja do posługiwania się bardziej lub mniej ogólnymi kategoriami poznawczymi. Ten wymiar zależy od stylu wychowania. Abstrakcyjność ujawni się, gdy dziecko otrzymuje różne informacje. Sprzyja podejmowaniu decyzji.

• REFLEKSYJNOŚĆ – impulsywność. Ujawnia się w sytuacjach, gdy rozwiązujemy problemy. Impulsywność – tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniania przy tym wielu błędów. Refleksyjność – tendencje do długiego namyślania się, ale jest mniejsze prawdopodobieństwo do popełniania błędów. Różnice w tym zakresie są już widoczne w wieku przedszkolnym. Często dzieci przejmują ten styl od nauczycielek. Refleksyjność jest korzystniejsza w nauce czytania i matematyki.

Style poznawcze nie należy wartościować na zasadzie „dobry- zły”, „korzystny- nie korzystny. Należy preferować wyższy rozwojowo sposób funkcjonowania poznawczego, ponieważ stymuluje dalszy rozwój i nie wyklucza funkcjonowania na niższych poziomach. Style poznawcze nie są dobre czy złe same z siebie, są neutralne wobec wartości, pełnią ważne funkcje przystosowawcze i regulacyjne, stanowiąc o ludzkiej indywidualności i niepowtarzalności.

1. Potrzeby poznawcze

Ważną potrzebą w rozwoju jest potrzeba poznawcza. Małe dziecko eksploruje otoczenie - pragnie zobaczyć, dotknąć, sprawdzić co jest w środku. Niekiedy naraża się na przykre, bolesne przeżycia: kaleczy się, parzy, przewraca. Nieprzyjemne doświadczenia jedynie na krótko powstrzymują jego aktywność poznawczą, co wymaga od opiekunów wzmożenia opieki. Zadaniem dorosłego jest umożliwienie dziecku zaspokojenia potrzeby poznawczej, ułatwienia poznawania otaczającej rzeczywistości np. przez dostarczanie mu odpowiednich materiałów, zabawek edukacyjnych, podejmowanie aktywności, które stymulują rozwój poznawczy. Nie wszyscy zdają sobie w pełni sprawę z tego, jakie konsekwencje dla rozwoju małego dziecka pociąga za sobą nie dostarczenie mu dostatecznej ilości bodźców. W skrajnych przypadkach prowadzić to może do opóźnień rozwoju umysłowego.

Warunkiem zaspokojenia potrzeby poznawczej małego dziecka jest nie tylko liczba bodźców pobudzających jego aktywność poznawczą, lecz także obecność w jego życiu osób dorosłych, które pomagają mu, pośredniczą w poznawaniu świata. Dziecko rozwija, wzbogaca swoją wiedzę o rzeczywistości głównie dzięki temu, co dorośli mu powiedzą, wyjaśnią, pokażą.

W wieku przedszkolnym rozwija się wiele potrzeb poznawczych. Do tych szczegółowych można zaliczyć: potrzebę eksploracyjną, etykietowania, świeżości, znanego, pytania, obrazu świata. To one wyznaczają stosunek dziecka do otaczającego świata.

Rodzaje potrzeb poznawczych:

• Potrzeba eksploracyjna – uruchamiają ją nowe bodźce i sytuacje. W zachowaniu dziecka przejawia się jako zbliżanie do obiektu, manipulowanie nim, stawianie wobec niego pytań i hipotez. Przejawy tej potrzeby można obserwować już pod koniec 1 roku życia, kiedy to dziecko stosuje wiele schematów czynnościowych do jednego przedmiotu, oraz stara się go przekształcać w celu wykrycia jego ukrytych cech.

• Potrzeba etykietowania - dziecko dąży do wyodrębnienia poznawanych obiektów do zaznaczania, że już z nim zetknęło się, że je zna. Celowi temu służą nazwy. O istnieniu potrzeby przydawania każdego wykrytemu obiektowi nazwy, świadczą chociażby pytania "co to?", zadawane już od 1,6 roku życia. Dziecko zadaje wiele takich pytań, i chodzi mu raczej o przekonanie się, że każdy obiekt ma swoją nazwę, niż o poznanie tych nazw.

• Potrzeba świeżości - dzieci przejawiają wobec przedmiotów takie zachowania, które służą wykryciu nowości. Dziecko nie tyle chce poznać przedmiot, co stwierdzić w czym on jest inny, nowy. Dąży do wykrycia np. jak spada ten przedmiot, a nie czy w ogóle spada. Podtrzymaniem potrzeby świeżości służą działania dorosłego ukazujące rozmaite sposoby działania, a także pytania wyzwalające tego rodzaju aktywność - do czego jest potrzebny, do czego może służyć, w czym różni się od czegoś itp.

• Potrzeba znanego - przejawem tej potrzeby jest tendencja do powtarzania danej czynności. Powtarzanie prowadzi do ponownego wywołania określonych zjawisk, a rozpoznawanie ich jako znanych sprawia dziecku przyjemności np. ssanie kciuka. W wieku przedszkolnym potrzeba ta jest nadal żywa. Przejawem jej są prośby o powtórzenie znanej bajki, powtórzenie zabawy, piosenki, wiersza. Również pewnie zachowania dorosłych mogą wpływać na podtrzymanie i rozwijanie tej potrzeby. Do zachowań tych należą: spełnianie próśb dziecka o powtórzenie jakiejś czynności, zachęcanie dziecka do powtórzenia czynności. Niemałe znaczenie ma także zachowanie stałego rytmu występowania pewnych zjawisk w życiu dziecka. Chodzi tu zarówno o rytm zajęć codziennych, np.: pora spaceru, snu, jedzenia, jak i rytm tradycji np.: Mikołajki, święta, imieniny. Powtarzane elementy stają się dla dziecka punktami odniesienia w zmieniającym się świecie.

• Potrzeba pytania - pierwszym przejawem nawiązywania werbalnego kontaktu z otoczeniem są pytania. Pojawiają się w drugim półroczu 2 roku życia, a w wieku przedszkolnym osiągają najwyższy rozwój. Najwięcej pytań dzieci jest związanych z obserwacją świata. Są to pytania o przebieg czynności, o wyjaśnienie spostrzeżeń dziecka. Wraz z wiekiem potrzeba pytania nie zanika, a jedynie częściej realizowana jest w formie wewnętrznej: jednostka stawia pytanie i sama poszukuje na nie odpowiedzi.

• Potrzeba obrazu świata – zdobywane przez dziecko doświadczenia nie gromadzą się w nim bezwiednie. Próbuje ono stworzyć z nich obraz świata. Jaki jest ten obraz, czym się cechuje. Dziecko samo tworzy obraz świata i z trudnością przyjmuje modyfikacje.

1. Aspiracje – Ambicje

Aspiracja (łac. aspirato –oddech), dążenie do osiągnięcia zamierzonych celów, do realizacji jakichś ideałów życiowych. Aspiracje to dążenia, cele, do których jednostka dąży długotrwale, np. założenie rodziny, zdobycie określonego stanowiska, zawodu.

Aspiracje są określone jako życzenia, pragnienia, zamierzenia dotyczące wyników własnego działania oraz osiąganych w przyszłości stanów związanych z wykonywaniem określonego zadania lub osiągnięciem jakiegoś celu.

Poziom aspiracji (inaczej oczekiwanie) w zakresie swoich osiągnięć ma niewątpliwie spory wpływ na rezultaty uczenia się. Zbyt niski lub zbyt wysoki, w stosunku do możliwości poziom aspiracji wywiera niekorzystny wpływ na efekty uczenia się.

Ambicja (łac. ambitno – żądza uznania), postawa człowieka oparta na silnym poczuciu godności osobistej, na stawianiu sobie trudnych celów życiowych i dążeniu do ich realizacji (człowiek ambitny); stała chęć osiągania sukcesów i uznania. We wczesnym dzieciństwie przejawia się jako silna tendencja do samodzielności („ja sam…”), jest też czynnikiem sprzyjającym rozwojowi woli.

Do pełnego rozwoju dochodzi w okresie dorastania, szczególną trudność wychowawczą stanowi wtedy takie kształtowanie ambicji, aby nie przerodziła się w przedwczesną dorosłość i przesadne mniemanie o własnych możliwościach, jak też aby nie pozostała niedorozwinięta, co może prowadzić do braku wiary we własne siły.

1. Podobieństwa nauczania i uczenia się :

- opanowanie wiedzy,

-zdobywania doświadczenia,

-kształtowanie osobowości,

1. Różnica pomiędzy nauczaniem a uczeniem się :

- uczenie się jest procesem samodzielnym a nauczanie to planowa praca nauczyciela z uczniem,

1. Co to jest poznanie bezpośrednie i poznanie pośrednie ?

Odp. Bezpośrednie poznanie to poznanie samodzielne, poprzez obserwację, doświadczenie itd.

Poznanie pośrednie to poznanie wiedzy nagromadzonej przez ludzkość (przez słowo mówione lub drukowane)

1. Co to jest styl poznawczy ?

Odp. Styl poznawczy to sposób odbierania informacji i ich przetwarzania w obrębie kory mózgowej.