Stosunki Unia Europejska-Rosja zostały po raz pierwszy sformalizowane 24 czerwca 1994 r., gdy podpisano układ o partnerstwie i współpracy, który wszedł w życie 1 grudnia 1997 r. i obowiązywał przez 10 lat. Regulował on sprawy gospodarcze i handlowe, liberalizując przepływ kapitału, towaru i usług, rozszerzał współpracę naukowo-techniczną, dotyczącą ochrony środowiska i korzystania z przestrzeni kosmicznej, regulował sprawy związane z wymiarem sprawiedliwości i walką z przestępczością oraz ustalił formę dialogu politycznego. W jego wyniku zaczęto odbywać spotkania na szczycie, a od 1998 r. także spotkania ministerialne Rady Współpracy UE-Rosja, której zadanie to coroczne opracowywanie planów współpracy. Utworzono również Parlamentarny Komitet Współpracy, obradujący w składzie przedstawicieli parlamentów.
Na szczycie UE w Kolonii 4 czerwca 1999 r. ustalono pierwszą w historii wspólną strategię. Została ona przyjęta na 4 lata, a w czerwcu 2003 r. przedłużona na następny rok, wygasła 24 czerwca 2004 r. Precyzowała ona cele unijnej polityki wobec Rosji:
29 maja 2000 r. odbył się szczyt UE-Rosja, którego tematem były najistotniejsze aspekty wzajemnej współpracy ze szczególnym uwzględnieniem spraw bezpieczeństwa europejskiego i światowego. Na tym spotkaniu pełniący od 1 stycznia tego roku funkcję prezydenta Władimir Putin pozytywnie ustosunkował się tworzonej wówczas Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony.
30 października 2000 r. ustanowiono tzw. dialog energetyczny, który miał na celu regulację stosunków w sprawie dostaw do Unii surowców energetycznych. Rosja jest obecnie największym partnerem Unii w tej dziedzinie i pokrywa ponad 40% jej konsumpcji, w szczególności gazu ziemnego i ropy naftowej
Dyskutuje się również na temat handlu paliwem do elektrowni atomowych i zapewnieniem bezpieczeństwa rosyjskich reaktorów. Unia prowadzi ponadto starania o to, by Rosja podpisała Protokół Tranzytowy i ratyfikowała Europejską kartę energetyczną, podpisaną 17 grudnia 1991 r. w Hadze przez 46 krajów.
10 kwietnia 2001 r. podpisano układ o współpracy naukowej i technologicznej, a pod koniec maja rozpoczęto prace nad ustanowieniem wspólnej europejskiej przestrzeni gospodarczej. 3 października tego samego roku w Brukseli odbył się szczyt, którego rezultatem było poszerzenie dialogu o problematykę współpracy politycznej i w zakresie bezpieczeństwa.
29 maja 2002 r. na szczycie w Moskwie wydano Wspólną deklarację o praktycznych krokach w rozwijaniu dialogu politycznego i w sprawach reagowania kryzysowego i bezpieczeństwa. Rosja wówczas wyszła z inicjatywą planu wspólnego działania w dziedzinie EPBiO i ustanowiła przedstawiciela do spraw kontaktów ze Sztabem Wojskowym UE. Niedługo później, w czerwcu tamtego roku, na posiedzeniu w Sewilli Rada Europejska zaprosiła Rosję do dialogu dotyczącego misji petersberskich.
Przed rozszerzeniem UE w roku 2004, Rosja dość niejednoznacznie oceniała możliwe jego skutki dla rosyjsko – unijnego wymiaru handlowego. Z jednej strony liczyła na polepszenie klimatu i warunków handlowych – dotyczyło to przede wszystkim perspektywy dostępu towarów rosyjskich na rynki nowych członków Unii, jako konsekwencji rozciągnięcia na te kraje Porozumienia o partnerstwie i współpracy między Rosją a UE. Oczekiwano również, że rozszerzenie UE zwiększy stabilność europejskich rynków towarowych, taryfy celne ulegną obniżeniu, a jakość produktów sprowadzanych do Rosji wzrośnie.
Jednakże zdecydowanie większy nacisk Rosja kładła na spodziewane niekorzystne następstwa rozszerzenia – głównie obawiano się dużych strat w obrocie handlowym z krajami kandydującymi. Było to o tyle ważne, że w 2000 roku Rosja kierowała ok. 14% eksportu właśnie do państw Europy Środkowo Wschodniej. Już od połowy lat 90. udział tych krajów w eksporcie rosyjskim wzrastał z 11,8% w 1994 roku do 17,4% w roku 2000. Malał natomiast import – z 12,2% do 7,2%.
Największe straty przewidywano w Rosji odnośnie eksportu surowców energetycznych, na skutek wprowadzenia norm o dywersyfikacji dostaw. Obawiano się także ustanowienia ceł na import gazu, ilościowych ograniczeń towarów sprowadzanych z Rosji, jak również podwyżek kosztów tranzytu – bardzo niekorzystnych dla rosyjskich korporacji handlowych. Powyższe obawy strona rosyjska przedstawiała na szczytach UE – Rosja. Najpełniejszego komentarza w tej kwestii Unia Europejska udzieliła w maju 2000 roku, podczas szczytu przedstawicieli Komisji Europejskiej. Zapewniono wówczas, że celem rozszerzenia na wschód nie jest izolacja Rosji – w sensie gospodarczym, czy też handlowym. Dojdzie natomiast do uporządkowania wzajemnych kontaktów poprzez ujednolicenie przepisów oraz zniesienie ograniczeń na towary importowane z Rosji. Jako priorytetowe zadanie wskazano również obniżenie stawek celnych na towary przemysłowe.
Eksperci Komisji Europejskiej przewidywali bowiem, że Rosja zarobi aż 300 mln euro w wyniku obniżki ceł (średnio z 9% do 4%) w handlu z nowymi państwami członkowskimi. Dlatego też rosyjskie żądania odszkodowań z powodu rozszerzenia Unii uznano w Brukseli za całkowicie bezpodstawne.
proces rozszerzeniowy zwiększył udział UE w obrotach handlu zagranicznego Rosji z 35% do 50%. W wymianie handlowej Rosji z krajami Europy Środkowo – Wschodniej, podobnie jak w handlu z pozostałymi państwami UE, dominują surowce energetyczne. Stanowią one ok. 80% rosyjskiego eksportu do nowych członków UE, który pokrywa ich zapotrzebowanie na gaz w blisko 90%, zaś na ropę naftową – w 50%. W interesie obu stron pozostaje wypracowanie kompromisu odnośnie wielkości dostaw i sposobu ich transportu. Z kolei eksport maszyn i urządzeń z Rosji do krajów Europy Środkowo – Wschodniej ma znaczenie wyraźnie marginalne. O ile jeszcze na początku lat 90. wynosił ok. 20%, to w pierwszych latach XXI wieku spadł do zaledwie 4%. Taka tendencja wynika z braku zainteresowania niskimi technologicznie produktami rosyjskimi, zastępowanymi wysokiej jakości wyrobami, które sprowadzane są z rynków zachodnich.
Od 2000 roku wartość wymiany handlowej UE-Rosja wzrosła ponad trzykrotnie, zwiększyło się także ujemne saldo tej wymiany po stronie UE. W pierwszej połowie br. unijny eksport przekroczył 50 mld euro, import zaś wyniósł prawie 88 mld. Deficyt handlowy wzrósł do niemal 37,5 mld euro.
Częściowym wytłumaczeniem jest fakt, że Rosja pozostaje głównym dostawcą surowców energetycznych dla UE - z tego kraju pochodzi 40 proc. całego importowanego do UE gazu oraz 25 proc. ropy naftowej.
Głównymi partnerami handlowymi Rosji są w UE Niemcy (na które przypada 31 proc. całego unijnego eksportu do Rosji i 19 proc. importu), Holandia i Włochy.
Podsumowując, warto zauważyć, że dobre relacje handlowe na linii Federacja Rosyjska – państwa Europy Środkowo – Wschodniej, są ważne dla obu stron. Rosja zabiega o utrzymanie się na rynkach nowych państw unijnych, gdyż przypada na nie dziesiąta część jej handlu, co należy traktować jako istotną wartość. Nie bez znaczenia pozostaje również korzystne położenie tych rynków. Z kolei kraje środkowoeuropejskie zainteresowane są obustronną współpracą z dwóch ważnych względów. Pierwszym jest potrzeba importu surowców energetycznych z Rosji, drugim – perspektywa zwiększenia eksportu produktów na duży rynek rosyjski.