Sadownictwo i sądy
Art. 175 ust. 1 Konstytucji:
Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawuje Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.
Sąd Najwyższy
Sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych (Art. 183 ust. 1)
Rozpatruje środki odwoławcze od orzeczeń sądowych. Podejmuje uchwały mające na celu wyjaśnienie wątpliwości prawnych.
SN nie może samodzielnie orzekać o konstytucyjności ustaw. (Trybunał Konstytucyjny)
Wykonuje także inne czynności określone w Konstytucji i ustawach (Art. 183 ust. 2), np. orzekanie o ważności wyborów i referendów.
SN nie jest w żadnym stopniu powiązany z Ministerstwem Sprawiedliwości.
Struktura SN
Na czele SN stoi Pierwszy Prezes powoływany przez Prezydenta na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów SN (Art. 183 ust. 3). Jest on jednocześnie przewodniczącym Trybunału Stanu (Art. 199 ust. 2) oraz członkiem Krajowej Rady Sądownictwa (Art. 187 ust. 1 pkt. 1).
Organami samorządu sędziowskiego są Zgromadzenie Ogólne oraz wybierane przez Zgromadzenie - Kolegium Sądu Najwyższego.
4 izby:
Cywilna
Karna
Wojskowa
Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych
Na czele każdej izby stoi Prezes powoływany przez Prezydenta RP
Sądy powszechne
Sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów (Art.177).
Konstytucja nie określa ich struktury, ale wprowadza wymóg dwuinstancyjności.
Na czele sądów powszechnych stoją prezesi powoływani i odwoływani przez Ministra Sprawiedliwości. Kierują oni danym sądem, reprezentują go na zewnątrz, pełnią funkcje administracji rządowej i sprawują nadzór administracyjny nad sądami niższymi.
Sąd rejonowy - jest sądem pierwszej instancji, obejmuje - na zasadzie domniemania kompetencji – sprawy karne i cywilne. W jego ramach mogą być utworzone m.in. sąd rodzinny, sąd pracy, sąd gospodarczy.
Sąd okręgowy – jest sądem wyższego stopnia, istnieje 45 sądów okręgowych. Jest to sąd odwoławczy w sprawach rozstrzyganych w pierwszej instancji przez sądy rejonowe, a ponadto sąd pierwszej instancji w sprawach bardziej skomplikowanych, określonych przez ustawę. Podzielony jest na wydziały: cywilny, karny i penitencjarny .
Sąd apelacyjny – jest sądem drugiej instancji, rozpatruje apelacje od orzeczeń sądów okręgowych działających jako pierwsza instancja. Tworzy się w nim odrębne jednostki organizacyjne: sądy pracy i ubezpieczeń społecznych.
Sądy administracyjne
Naczelny Sąd Administracyjny
Wojewódzkie sądy administracyjne (16)
Zadania:
Kontrola działalności administracji publicznej rządowej oraz samorządowej (Art. 184)
Orzekanie w trzech podstawowych typach spraw:
skargi na decyzje administracyjne i inne akty i czynności z zakresu administracji publicznej, a także na bezczynność organów we wskazanych sprawach,
skargi na akty prawa miejscowego stanowionego przez organy samorządu terytorialnego oraz przez terenowe organy administracji rządowej,
spory o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego i między samorządowymi kolegiami odwoławczymi, a także spory kompetencyjne między organami jednostek samorządu terytorialnego a organami administracji rządowej.
Naczelny Sąd Administracyjny – sprawuje nadzór nad działalnością sądów administracyjnych, jest całkowicie oddzielony od systemu organizacyjnego Ministerstwa Sprawiedliwości.
Na czele NSA stoi prezes (sześcioletnia kadencja, powoływany przez Prezydenta), a organami samorządu sędziowskiego są: Zgromadzenie Ogólne Sędziów NSA oraz Kolegium NSA.
NSA dzieli się na trzy izby:
Finansowa
Gospodarcza
Ogólnoadministracyjna
Na czele każdej izby stoi wiceprezes NSA.
Zadania:
rozpatruje skargi kasacyjne od orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych,
rozpatruje zażalenia na postanowienia wojewódzkich sądów administracyjnych,
podejmuje uchwały mające na celu wyjaśnienie wątpliwości prawnych (są one podejmowane przez skład siedmiu sędziów NSA, dane zagadnienie może zostać przekazane do rozstrzygnięcia pełnemu składowi danej Izby, a następnie Zgromadzeniu Ogólnemu NSA).
Sądy wojskowe
Wojskowe sądy garnizonowe – orzekają w pierwszej instancji.
Wojskowe sądy okręgowe – sądy odwoławcze lub pierwszoinstancyjne w sprawach najpoważniejszych (jako druga instancja występuje wówczas Izba Wojskowa Sądu Najwyższego).
Są to sądy karne, orzekają w sprawach o przestępstwa popełnione przez: żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, cywilnych pracowników wojska i żołnierzy sił zbrojnych państw obcych. Organem samorządu sędziowskiego jest Zgromadzenie Sędziów Sądów Wojskowych obejmujące wszystkich sędziów tych sądów.
Sędziowie
Art. 178 ust. 1:
Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.
Art. 179:
Sędziowie są powoływani przez Prezydenta Rzeczypospolitej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieoznaczony.
Na stanowisko sędziego może zostać powołana osoba, która:
posiada obywatelstwo polskie,
korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
ma nieskazitelny charakter,
ukończyła wyższe studia prawnicze i uzyskała tytuł magistra,
odbyła aplikację sądową lub prokuratorską i złożyła odpowiedni egzamin,
pracowała przez okres przynajmniej jednego roku jako asesor sądowy lub prokuratorski lub jako referendarz sądowy,
ukończyła 29 lat.
Procedura powoływania na stanowisko sędziego:
Kandydat musi zostać zaaprobowany przez zgromadzenie ogólne danego sądu w tajnym głosowaniu.
Zgromadzenie ocenia kandydatów i przekazuje prezesowi sądu informacje o wynikach głosowania.
Kandydaci są przedstawiani KRS ( Minister Sprawiedliwości może wyrazić swoją opinię o kandydatach na sędziów sądów powszechnych)
KRS podejmuje uchwałę o przedstawieniu kandydatur Prezydentowi.
Akt powołania sędziego nie wymaga kontrasygnaty (Art. 144 ust. 3 pkt 17).
Prawa i obowiązki:
stabilizacja urzędu sędziowskiego (powoływanie na stałe),
nieusuwalność,
nieprzenaszalność,
niepołączalność,
apolityczność,
immunitet sędziowski,
odpowiedzialność dyscyplinarna,
Krajowa Rada Sądownictwa
Jest organem kolegialnym. W jej skład wchodzą przedstawiciele wszystkich trzech władz, a jej zadaniem jest pośredniczenie w podejmowaniu przez egzekutywę i legislatywę najważniejszych decyzji dotyczących sądownictwa, reprezentowanie interesów władzy sądowniczej oraz ochrona niezawisłości sędziów i niezależności sądów (Art. 186 ust. 1). KRS obraduje na posiedzeniach, a jej uchwały zapadają bezwzględną większością głosów w głosowaniu jawnym.
Skład:
czterech posłów i dwóch senatorów, wybieranych przez izby na okres czterech lat,
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego i Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego,
piętnastu członków wybranych spośród sędziów: SN (2), sądów apelacyjnych (2), sądów okręgowych (8), sądów wojskowych (1)
i sądów administracyjnych(2),
Minister Sprawiedliwości,
osoba powołana przez Prezydenta RP.
Kompetencje:
przedstawia Prezydentowi wnioski w sprawie powołania sędziów,
rozstrzyga o przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe,
wyraża opinie co do propozycji zmian ustroju sądów oraz wynagrodzeń sędziowskich,
wypowiada się w sprawach etyki zawodowej sędziów,
wysłuchuje i omawia różne informacje o działalności sądów i problemach sądownictwa,
może wystąpić do TK z wnioskiem w sprawie zgodności z Konstytucją aktów dotyczących niezależności sądów i niezawisłości sędziów,
wybiera rzecznika dyscyplinarnego sędziów sądów powszechnych,
opiniuje programy szkolenia aplikantów sądowych, zakres oraz sposób prowadzenie egzaminów sędziowskich i ustalania ich wyników
Konstytucyjne zasady działania sądów
1. Zasada niezawisłości – łączy w sobie dwa pojęcia: niezależność sądów (oznacza zarówno odrębność przedmiotu wykonywanej przez nie działalności, jak też samodzielność struktur sądownictwa) i niezawisłość sędziów ( jest ich osobistą niezawisłością, ściśle uzależnioną od statusu prawnego i społecznego samego sędziego)
Art. 178 ust. 1
2. Zasada dwuinstancyjności – w każdej sprawie musi istnieć możliwość zwrócenia się do sądu wyższej instancji o zbadanie prawidłowości orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji. Dwuinstancyjność jest wymaganiem minimalnym, istnieje możliwość tworzenia dalszych etapów procedury, np. kasacji (nie jest to jednak nakazane w Konstytucji).
Art. 176 ust.1
3. Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości – Konstytucja nie precyzuje form tego udziału. W Polsce nie stosuje się systemu ławy przysięgłych, ale istnieje system sądu ławniczego, tzn. sądu o mieszanym składzie
(zawodowy sędzia oraz ławnicy). Wydają oni orzeczenie większością głosów. Ławnicy występują w sądach powszechnych i wojskowych.
Art. 182
Kandydat na ławnika musi:
posiadać obywatelstwo polskie,
mieć ukończone 30 lat,
pracować lub mieszkać w miejscu kandydowania co najmniej przez rok,
wykazać nieskazitelny charakter.
Ławnikami nie mogą być:
osoby zatrudnione w sądach i prokuraturach,
policjanci,
adwokaci,
duchowni,
funkcjonariusze Służby Więziennej,
radcy prawni.
Kadencja ławników trwa cztery lata. Są oni wyznaczani przez prezesa sądu do udziału w rozprawach ( średnio 12 dni w roku).
4. Zasada jawności rozprawy – odnosi się do wszystkich rozpraw prowadzonych w ramach postępowań sądowych. Oznacza umożliwienie dostępu do sali sądowej i spokojnego obserwowawania przebiegu rozprawy. Ogłoszenie wyroku musi nastąpić publicznie. Ustawa może wprowadzić ograniczenia ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny.
Art. 45 ust. 2
5. Zasada jednolitości – wszystkie wyroki wydawane są w imieniu RP. Ponadto na obszarze całego państwa struktura sądów jest jednolita. Nie istnieją żadne regiony czy dzielnice, które miałyby odrębny system sądów.
Art. 174
Konstytucyjne prawa obywateli
1. Prawo do sądu – każdy ma prawo do rozpatrzenia jego sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd, możliwość rzeczywistego dochodzenia swoich praw oraz uzyskania wyroku sądowego. Prawo do sądu nie zawsze oznacza prawo do postępowania instancyjnego. Art. 78 Konstytucji pozwala na ustawowe wprowadzenie odstępstw od zasady dwuinstancyjności w postępowaniach pozasądowych.
Art. 45 ust. 1
2. Prawo do obrony – odnosi się tylko do postępowania karnego, ale dotyczy wszystkich jego stadiów – wykracza poza sądową fazę tego postępowania. W znaczeniu formalnym oznacza prawo do posiadania obrońcy z wyboru lub przydzielonego z urzędu. W znaczeniu materialnym to stworzenie oskarżonemu możliwości występowania w procesie jako pełnoprawny uczestnik.
Art. 42 ust. 2
Zasady praworządnego procesu
Prawo do obrony – umożliwia ono oskarżonemu, podejrzanemu oraz skazanemu prowadzenie osobistej obrony (obrona materialna), a także korzystanie z pomocy fachowego obrońcy, którym jest adwokat (obrona formalna),
jawność rozprawy,
zasada domniemania niewinności - konieczność udowodnienia podejrzanemu winy, stosowanie wobec niego tylko takich ograniczeń swobody, które są niezbędne dla zabezpieczenia prawidłowego przebiegu postępowania karnego,
ochrona wolności i nietykalności osobistej,
zakaz tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania, w tym zakaz kar cielesnych.
nie ma przestępstwa i kary bez ustawy – każde przestępstwo i każda kara powinny być przewidziane w ustawie, która weszła w życie przed popełnieniem danego przestępstwa.