Sztuka baroku

koniec XVI w. – poł. XVII w.

Barok powstał we Włoszech, nastąpiła wówczas odnowa sztuki sakralnej po reformacji Marcina Lutra. W latach 1545 – 1663 odbył się Sobór Trydencki, po którym kościół znów stał się liczącą się w Europie potęgą. Przeprowadzono liczne reformy. We Włoszech, Hiszpanii i Francji działała inkwizycja. Powołano zakon jezuitów (Towarzystwo Jezusowe), którego założycielem był Ignacy Joloja. Pierwszym kościołem nowego zakonu był kościół Il Gesu w Rzymie (barok kontrreformacyjny).

Epoka baroku wyraża czas pełen zamętu i sprzeczności: wojny religijne, podział Europy na kraje katolickie i protestanckie (cześć Niemiec i Holandii). W krajach protestanckich mecenat sprawowali bogaci mieszczanie a w katolickich (Włochy, Belgia, Hiszpania, Francja, Polska) kościół i dwór.

Sztuka religijna pokazuje kościół triumfujący, unaocznia wiernym jego wielkość przez bogatą i monumentalną architekturę, olśniewający przepych wystroju wnętrza, nabożeństw, procesji. Sztuka była wzniosła, reprezentacyjna i teatralna. W baroku istniały ścisłe powiązania między śpiewem, muzyką, teatrem i sztuką. Barok był, więc opozycją do renesansu. Na miejscu spokojnego rytmu, prostoty, umiaru i harmonii dzieł renesansowych stawia bogactwo i obfitość form, ich zawiłość i dynamikę. Linie poziome ustąpiły miejsca łukom i liniom krzywym, falującym. Złożona malownicza dekoracja zaciemnia konstrukcję. Zamiast równowagi występuje kontrast. Na miejscu idealnych proporcji znalazły się zagadnienia światła i ruchu. Jest to sztuka uczucia, gwałtownych kontrastów, prymatu wyobraźni i fantazji.

Barok zapowiadała już twórczość Michała Anioła i Tintoretta, w której pojawiły się elementy dynamicznego ruchu, malowniczość, różnorodność, kontrasty.

Architektura sakralna

Kościoły maja różnorodne plany. W baroku kontrreformacyjnym przeważają podłużne plany (krzyż łaciński), oparte na typie jezuickiego kościoła w Rzymie, Il Gesu. W okresie dojrzałym (XVII w.) - plany centralne. Nowością są plany eliptyczne (ołtarz dobrze widocznych jest z każdego miejsca w kościele). Regułą jest kopuła na pendentywach, która jest dominantą architektoniczną. Czasem bywa ona wsparta n ogromnym bębnie (tambur). Fasady bywają dwukondygnacyjne z wolutowym przejściem między wysokościami naw. Elewacja frontowa podzielona jest silnie kierowanymi gzymsami (przełomami), multiplikowanymi (mnożenie, rozmnożenie) pilastrami, tympanonami w kształcie klasycznego trójkąta lub nowego w kształcie półkola ( czasem tympanon półkolisty wpisany jest w trójkątny). W fasadach pojawiając się też półkoliste nisze z posagami. Bryła kościoła jest zwarta, monumentalna. Wielkość i zawiłość form sprawia wrażenie ruchu i przestrzenności. Dużo jest łuków, więc kształtów napiętych. Całość uderza reprezentacyjnością, oszałamia bogactwem form. Wnętrz kościołów są bogatsze od fasad. Również tutaj dominuje monumentalna kopuła. Obraz ołtarzowy zostaje umieszczony w olbrzymiej architektonicznej nastawie sięgającej sklepienia, zdobionej rzeźbą i promienistą glorią. Dodatkowe ołtarze postają przy filarach międzynawowych. Przy ostatnim filarze przed prezbiterium zawiesza się mównicę – ambonę. Każdą cześć kościoła, obfita dekoracja rzeźbiarska, również detale architektoniczne ukształtowane są jak rzeźby.

W baroku bezpośredni związek z architekturą ma malarstwo iluzjonistyczne (prekursorem był Andrea Mantegna), zdobiące głównie sklepienia. We wnętrzach dominuje kolor złoty (reprezentacyjność odbicie światła).W baroku dominować będzie kolumna o skręconym trzonie w porządku korynckim.

Architektura świecka

W baroku pojawiają się pałace, rozwinięte głównie we Francji – na pierwszy plan wychodzą cechy reprezentacyjne nie obronne. Pałace zakładane są na planie literki U – Entre cour et jardnin ( między dziedzińcem a ogrodem). Architektura otwarta na przyrodę. We Francji rozpowszechniają się ogrody francuskie, charakteryzujące się symetrią dwuboczną względem alejki głównej, biegnącą wzdłuż ogrodu. Drzewa i krzewy są równo przystrzyżone i uformowane. Często umieszczano w nim elementy dekoracyjne, rzeźby, fontanny czy ozdobne ławki. Usypywano także sztuczne pagórki.

Piano nobile znajdowało się na drugim piętrze. Prowadzą na nie monumentalne, rozbudowane, reprezentacyjne klatki schodowe – bardzo ważne w baroku – znajdujące się w centrum ogromnego holu. Sale są jasne, bogato zdobione (ornamenty, rzeźba, malarstwo iluzjonistyczne, złocenia), oświetlone przez Forte – fenetre (okno sięgające podłogi), kinkiety, lampy, świeczniki przyścienne. Naprzeciwko okien często wieszano duże lustro odbijające dodatkowo przestrzeń i światło (iluzja).

Ornamenty barokowe

Kartusz – ozdobne obramowanie herbu, monogramu, napisu lub malowidła. Kartusz przybierał różne kształty (owalny, prostokątny, nieregularny). Był flankowany lub podtrzymywane przez putta (aniołki, dzieci ze skrzydełkami), zwierzęta itp. Był szeroko stosowany w dekoracji architektonicznej. Umieszczany w elewacjach, nagrobkach, w malarstwie.

Róg obfitości – zwany również rogiem Amaltei, wyrażenie to ma związek z powstaniem świata według Greków. Podczas gdy Kronos, który był bogiem świata Hellenów, mały Zeus jego syn, który nie został przez niego zjedzony wychowywał się pod okiem kozy Amaltei. Pewnego razu kiedy zwierze ułamało róg, mały bóg wziął go do ręki i pobłogosławił. Tak powstał róg obfitości, dzisiaj jest to symbol dostatku.