FONOLOGIA- bada te właściwości dźwięków mowy, które stają się istotne nie ze względu na fakt, że w ogóle postrzegamy je w jakimś jednostkowym akcie mowy, lecz dlatego, że pełnią określoną funkcję w systemie językowym, np. służą rozróżnianiu znaczeń wypowiadanych wyrażeń. Przedmiotem badań fonologicznych są jedynie te zjawiska znamienne dla tekstów mówionych, które decydują o sensie i sposobie rozumienia tekstów.
| FONETYKA | FONOLOGIA | |
|---|---|---|
| Przedmiot opisu | Postrzegane zmysłowo cechy Konkretnych tekstów mówionych |
Cechy dźwięków istotne Z funkcjonalnego punktu widzenia, bo wykorzystywane na mocy systemowych reguł do przekazywania informacji |
| Cel opisu | Zarejestrowanie wszystkich zaobserwowanych cech konkretnych dźwięków mowy | Badanie funkcji dźwięków mowy w systemie komunikacji językowej |
| Ma charakter fizykalny i niesystemowy | Ma charakter abstrakcyjny i systemowy |
Fonologia ma charakter abstrakcyjny i funkcjonalny. W fonologii bierze się pod uwagę te cechy, które są istotne nie tylko ze względu na wolę nadawcy, lecz przede wszystkim na mocy określonych reguł systemowych w procesie komunikacji- pełnią one rolę DIAKRYTU.
Typy funkcjonalnie zróżnicowanych diak rytów:
Cechy dystynktywne (odróżniające) – takie właściwości dźwięków, które służą rozróżnianiu znaczeń wyrazów
- +
[tama] : [dama] cechą dystynktywną jest w tym przypadku dźwięczność (nad głoską posiadającą jakąś cechę zaznaczamy znak +)
Cechy konfiguracyjne:
Delimitacyjne (rozgraniczające) – takie właściwości tekstów mówionych, które sygnalizują liczbę jednostek występujących w tekście i jednocześnie wskazują granicę między tymi jednostkami (niektórzy badacze przyjmują, że taką funkcję pełni akcent w j.polskim)
Kulminacyjne (kulminatywne) – są to takie właściwości, które sygnalizują jedynie liczbę jednostek tekstu, nie wskazują granic między tymi jednostkami. (przykładem może być swobodny akcent wyrazowy w j. rosyjskim)
Cechy ekspresywne (emfatyczne) – są to właściwości dźwięków wykorzystywane do sygnalizowania emocjonalnej postawy mówiącego (np. w j. polskim wydłużenie samogłosek lub wzmocnienie spółgłosek)
Głoska [z]
Jej cechą dystynktywną jest niewątpliwie dźwięczność ponieważ służy ona rozróżnianiu znaczeń wyrazów typu [koza] : [kosa]
Obserwacja wyrazów typu [koza] :[kona] prowadzi do wniosku, że [z] wchodzi w opozycję pod względem nosowości z głoską [n]. ustność [z] jest więc cechą dystynktywną
Cechą dystynktywną [z] jest również szczelinowość i przedniojęzykowość : [gaza] : [gada]- opozycja pod względem szczelinowości, [koza]: [koźa] – opozycja przedniojęzykowo- zębowości [z] wobec środkowojęzykowości [ź]
Cechy relewantne to cechy istotne z systemowego - funkcjonalnego punktu widzenia
Cechy nierelewantne (redundantne) to cechy nieistotne
FONEM A GŁOSKA
| FONEM | GŁOSKA |
|---|---|
| Ma charakter abstrakcyjny | Ma charakter fizykalny |
| Zbiór cech dystynktywnych zawartych w głosce, pęczek cech dystynktywnych | Zbiór wszystkich cech charakterystycznych dla konkretnego dźwięku mowy postrzeganego zmysłowo w procesie językowej komunikacji |
| Charakteryzowany tylko w zestawieniu z innym wyrażeniem tworzącym parę opozycyjną | Może być charakteryzowana w izolacji bez analizowania relacji w jakich pozostaje ona względem innych dźwięków |
| Węższy zakres – zbiór tylko cech dystynktywnych | Ma szerszy zakres będąc zbiorem wszystkich cech danego dźwięku |
ZASADY SEGMENTACJI TEKSTÓW NA ODCINKI ODPOWIADAJĄCE FONEMOM
Tekstu nie można dzielić na fonemy, można jedynie posegmentować go na odcinki odpowiadające fonemom. Służy temu proces substytucji czyli podstawiania: