Globalizacja a nowe wyzwania w zarządzaniu

Agnieszka Knap-Stefaniuk

Kierownik zakładu w Instytucie Zarządzania Zasobami Ludzkimi POU, wykładowca w Instytucie Ekonomii i Zarządzania POU

 

Echa zdarzeń i działań toczących się w odległych miejscach świa­ta docierają do nas coraz szybciej i częściej, stopniowo wywierają też coraz większy wpływ na nasze życie. Niekiedy wiemy o nich dużo więcej niż o tym, co dzieje się w naszym bliskim otoczeniu. Dzięki nowoczesnej technice i swobodzie wymiany mamy obfitość aktualnych informacji, czujemy bliskość świata i szybkość wyda­rzeń, przyswajamy odmienne wzorce zachowań, widzimy znane na świecie produkty i firmy na naszym rynku, uświadamiamy so­bie rosnące znaczenie i siłę różnego rodzaju powiązań z między­narodowym otoczeniem. Na nasze decyzje coraz silniej wpływają efekty działań ludzi, firm, instytucji funkcjonujących gdzieś daleko, na świecie [1].

Globalizacja jest bardzo szerokim i złożonym zjawiskiem dokonującym się w sferze ekonomicznej i społecznej. Zdaniem wielu badaczy globa­lizacja to najbardziej fundamentalny proces zmian dokonujących się obecnie na świecie [2].

Otoczenie, w jakim funkcjonują współczesne organizacje, uległo dra­ma tycznej zmianie w ciągu ostatnich kilku lat, a mianowicie [3]:

• Narasta konkurencja na rynkach światowych.

• Mamy do czynienia ze zmianami w technologii, zachodzącymi w bardzo szybkim tempie.

• Oczekuje się coraz to nowych produktów i usług.

• Coraz bardziej asertywni klienci wymagają najwyższej jakości, nawet w przypadku tradycyjnych produktów i usług.

Konkurencyjne i stale zmieniające się otoczenie może stanowić wzbudzające grozę wyzwania dla menedżerów różnych firm. Nie można liczyć na to, że jest to chwilowa sytuacja. Wraz ze wzros­tem oczekiwań klientów i globalną konkurencją, staje się oczywis­te, że nie możemy liczyć na chwilę odpoczynku i stabilności. Jedy­ną niezmienną rzeczą będzie zmiana [4].

Tendencje, jakie spróbujemy opisać w tym artykule, wskazują na konieczność przypisywania większego znaczenia przedsiębiorczym i innowacyjnym firmom, w których działalności będzie coraz więcej oryginalnych i twórczych decyzji.

Wrodzona skłonność do działań przedsiębiorczych, wyobraźnia, zdol­ności twórcze i gotowość do podejmowania ryzyka staną się dla kieru­jących „firmą przyszłości” praktycznie niezbędnymi cechami i kompe­tencjami. Przedsiębiorstwa będą musiały zaakceptować chaos jako podstawowy proces, dzielić się wiedzą jako pierwszoplanową siłą instytucji.

Niezbędne jest zapoznawanie się z tendencjami światowymi w zarzą­dzaniu. Ich znajomość ułatwia zro­zumienie otoczenia, w którym fun­kcjonuje firma i włączanie „w krwio­obieg organizacji” nowych procedur działania, które mogą sprawić, że zarządzanie okaże się skuteczniej­sze i zwiększy konkurencyjność w świecie globalnego biznesu.

Z dyskusji nad nowymi rozwiązaniami w zarządzaniu przedsiębior­stwem w XXI wieku wynika klika refleksji. Otóż konkurencja sprawia, że współczesny menedżer ciągle testuje nowe koncepcje: totalnej jakości, przebudowy przedsiębiorstwa z funkcji na procesy, kreowania kluczo­wych kompetencji, zarządzania wiedzą, zarządzania czasem, nieu­stannego uczenia się, itd. – wszystko po to, aby przedsiębiorstwo było lepsze od konkurentów, aby było sprawniejsze, żeby osiągnęło przewagę.

Niestety, nie zawsze zastosowanie określonej koncepcji daje spodzie­wane efekty. Nowe koncepcje zarządzania mają dużą siłę przyciąga­nia, ponieważ w znacznej mierze porządkują i upraszczają rzeczy­wistość, a tego właśnie oczekują menedżerowie. Niezbędna jest jednak ostrożność w wyborze nowych rozwiązań, a także umiejętność wdrażania zmian i cierpliwość, gdy nie osiąga się natychmiastowych rezultatów.

Powstaje pytanie, co dalej? Prognozuje się, że w nadchodzącym wieku kluczem do sukcesu nadal będzie jakaś nowa metoda lub koncepcja zarządzania. Każda z nich oferuje pewne możliwości, tworzy wyz­wania, ale ma również jakieś niedoskonałości. Warto zdawać sobie sprawę z tego, że za pomocą nowych metod i koncepcji nie da się prze zwyciężyć wszystkich problemów. Dla egzystencji i rozwoju przedsiębiorstwa ważne jest, aby współczesny menedżer posiadał wiedzę o różnych nowych i najnowszych koncepcjach zarządzania, ale także, by potrafił wybrać z nich te, które są możliwe do zastosowania w praktyce, uwzględniając specyfikę danej firmy.

W XXI wieku w nowych rozwiązaniach w zakresie zarządzania widzi się nowe możliwości dla organizacji. Myśl przewodnia oznaczająca wychodzenie poza dotychczasowe ramy wyznacza główny kierunek wszelkich podejmowanych w przedsiębiorstwie działań.

Aby proces wychwytywania i wdrażania zmian działał z powodzeniem, musi być on osadzony w kulturze i strukturze, która go wspiera. Jeśli wprowadza się nawet najdoskonalsze na świecie metody zmian w za­cofanej firmie, nadal będzie ona podchodzić do zmian z ignorancją [5].

Warto pamiętać, że w czasach ciągłych przemian dawne sukcesy nie mają znaczenia. Przedsiębiorstwo powinno szczycić się swo­imi osiągnięciami, ale musi pamiętać, że wyniki z przeszłości nie gwarantują przyszłych sukcesów.

Przyjazna zmianom i nowym rozwiązaniom w zarządzaniu firma ceni ambicję, skromność, ciekawość, wnikliwość, gotowość do podejmo­wania ryzyka, odwagę i ukierunkowanie na przyszłość. Firma, która przyswaja sobie te wartości i posiada zinstytucjonalizowane procesy wyłapywania i wdrażania zmian oraz nowych rozwiązań w zarzą­dzaniu, jest gotowa na przyszłość – choćby najbardziej mglistą. Już dzisiaj jest gotowa na jutro i na realizację programu dostosowawczego, który nigdy nie dobiega końca [6].

 

Globalizacja a kierunki rozwoju zarządzania

Żyjemy w czasach, kiedy wiele z obowiązujących przez dziesięciolecia prawd w zakresie gospodarki, zarządzania i organizacji społeczeństwa uległo lub ulega istotnym zmianom. Zarządzanie w owych „burzliwych czasach” identyfikujemy z globalizacją, rozumianą jako proces zmia­ny perspektywy postrzegania zasad i reguł postępowania, zda­rzeń, zachowań, działań, uznawanych wartości – z perspektywy narodowej na ogólnoświatową [7].

Nie ma prawdopodobnie poza globalizacją innego fenomenu, który wycisnąłby takie piętno na wszystkich podstawowych sferach bytu społecznego we współczesnych czasach. Globalizacja zmieniła rady­kalnie sposoby i modele funkcjonowania przedsiębiorstw. Nie ulega żadnej wątpliwości, że żyjemy obecnie w okresie olbrzymich zmian w życiu społeczno-gospodarczym.

Zarządzanie w XXI wieku przyjęło nową orientację. W coraz więk­szym stopniu jest ono oparte na zdolności radzenia sobie z ciągłą zmianą, a nie na stabilności, jest organizowane wokół sieci, a nie na hierarchii, budowane na zmiennych kooperantach, partnerach i aliansach, a nie na samowystarczalności, kreowane na przewa­dze technologicznej. Nowe organizacje to sieci ściśle utkanych paję­czyn, które są oparte raczej na wirtualnej aniżeli na pionowej (werty­kalnej) integracji, raczej na współzależności aniżeli na niezależności, raczej na masowej trosce o klienta aniżeli na masowej produkcji [8].

 

Wybrane definicje pojęcia „globalizacja”

Na temat globalizacji, jej znaczenia, rozmiarów i konsekwencji powsta­ło już bardzo dużo opracowań. Poglądy na temat globalizacji, jak i jej definicje są bardzo różne, często rozbieżne, głównie z tego powodu, że jest to proces wielowymiarowy i wielopoziomowy, który można ana­lizować z różnych punktów widzenia.

Zamieszanie z terminem globalizacja może zostać zilustrowane przez przywołanie dwóch jego krańcowych znaczeń. Na jednym końcu skali termin „globalny” używany jest tylko do opisu tych firm, które realizują standardowe strategie na wszystkich rynkach świata. Z drugiej strony termin „globalny” jest używany do opisu każdej firmy podejmującej ekspansję poza swój rynek wewnętrzny. W pierwszym wypadku termin ten jest używany w zbyt wąskim znaczeniu, w drugim jest on po prostu mylony z pojęciem „stający się międzynarodowym” [9].

Według raportu ONZ [10] o rozwoju społecznym „globalizacja to proces stopniowego kurczenia się czasoprzestrzeni, w której poruszamy się i w której działamy”. Jest to definicja bardzo ogólna, jednakże akcepto­wana przez większość piszących na tematy związane z globalizacją. Z kolei według Komisji Europejskiej [11] „globalizację można zdefiniować jako proces, w którym rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału i technologii”.

A. Zorska [12] pisze, że: „Globalizacja działalności gospodarczej jest to dokonujący się na świecie długofalowy proces integrowania coraz większej liczby krajowych gospodarek ponad ich granicami, dzięki rozszerzeniu oraz intensyfikowaniu wzajemnych powiązań (inwesty­cyjnych, produkcyjnych, handlowych, kooperacyjnych), w wyniku czego powstaje ogólnoświatowy system ekonomiczny o dużej współzależ­ności i znaczących reperkusjach działań podejmowanych nawet w odległych krajach”.

Międzynarodowa integracja gospodarcza, miedzy innymi z Unią Europejską, jest elementem globalizacji. B. Liberska [13] uważa, że „glo­balizacja gospodarki światowej jest procesem pogłębionej integracji międzynarodowej, w którym następuje scalanie rynków w taki sposób, że zacierają się granice między rynkami krajowymi i globalnymi”.

Jeszcze inni autorzy definiują globalizację gospodarczą w odniesieniu do przedsiębiorstw jako proces umiędzynarodowienia działalności gospodarczej przebiegający w obszarze przedsiębiorstwa, jego oto­czenia (bliższego i dalszego) oraz całej gospodarki światowej, co wzmacnia siłę ich powiązań i wzajemnego przenikania. Istotny więc jest tutaj rodzaj występujących współzależności oraz zakres dokonu­jącej się między nimi wymiany w sensie ekonomicznym, organizacyj­nym, informacyjnym i społecznym.

Termin globalizacja jest używany także do określania procesów gospo­darczych, polegających na scalaniu przedsiębiorstw w korporacje i gru­py kapitałowe o zasięgu międzynarodowym.

 

Globalizacja rynków

Globalizacja rynków oznacza łączenie się różnych, początkowo nieza­leżnych rynków w odmiennych państwach w ponadnarodowe rynki światowe. Dzięki rozwojowi transportu i telekomunikacji oraz postę­pującej liberalizacji handlu międzynarodowego granice poszczególnych krajów stają się coraz bardziej otwarte dla działalności gospodarczej podmiotów zagranicznych [14].

Globalizację rynków definiujemy miarą, według której rynek charaktery­zuje się ogólnie podobnymi potrzebami klientów, klientami globalnymi i globalnymi segmentami [15].

Rynki określają konsumenci i ich potrzeby. Zakres, w jakim rynek jest globalny, zależeć będzie od tego, czy potrzeby konsumentów w odnie­sieniu do danego produktu lub danej usługi są podobne na całym świecie. Służąc, wydawałoby się, globalnym rynkom, firma musi być jednak wrażliwa zarówno na podobieństwa, jak i różnice w potrzebach konsumentów oraz zwiększającą się złożoność wymagań swych klientów [16].

 

Globalizacja sektorów

Globalizacja sektorów jest wprawdzie powiązana z globalizacją rynków, jednak jednocześnie jest odmienna w swej naturze. Podczas gdy glo­balizacja rynków koncentruje się na potrzebach konsumentów, globalizacja sektorów skupia się na zdolności firm do konfiguro­wania i koordynowania swoich działań produkcyjnych i działań zmierzających do powiększenia wartości dodanej w sposób glo­balny, ponad granicami państw. Sektor globalny potrafi obsłużyć rozdrobnione rynki poprzez oferowanie produktów i usług dostoso­wanych do wymagań lokalnych. Jednakże w większości wypadków sektory globalne służą rynkom, które same stają się coraz bardziej globalne [17].

Warunkiem globalizacji są procesy: liberalizacji gospodarki, zwłaszcza przepływów kapitałowych; prywatyzacji, zapewniającej efektywniejszą produkcję oraz deregulacji, czyli ograniczenia roli państwa w gospo­darce. Natomiast hamują globalizację przede wszystkim takie czynniki, jak protekcjonizm państwowy, ekonomiczne zróżnicowanie świata oraz napięcia społeczne (wywołane np. ograniczeniem opieki socjalnej i wydatków publicznych państwa oraz systemem sprawo­wania władzy w państwie).

Działalność firm globalnych można scharakteryzować w następujący sposób: trwa wśród nich stałe poszu­kiwanie najbardziej rentownych nisz nie tylko w obrębie produkcji, lecz także innych sektorów gospodarki, coraz częściej są to usługi (np. finan­sowe). Nieustannie dokonują transakcji kupna-sprzedaży firm mniejszych, dochodzi pomiędzy nimi do częstych fuzji. Z jednej strony następuje dywer­syfikacja działalności, z drugiej strony zaś pogłębiona specjalizacja wśród grup wyrobów. Najważniejszą sprawą dla zarządzających firmami globalnymi jest uzyskanie jak największego zysku dla udziałowców (akcjonariuszy). W coraz krótszym czasie firmy dokonują zmian swoich strategii rozwoju. Tempo wzrostu zysku wśród tych firm jest szybsze niż tempo wzrostu produkcji, zaś tempo ich wzrostu jest wyższe niż przeciętne tempo wzrostu gospodarki światowej. Firmy te szybciej reagują na zmiany zachodzące w otoczeniu niż pozostałe, bardzo często dokonują się zmiany w ich strukturach organizacyjnych.

 

Korzyści i zagrożenia wynikające z globalizacji

Jak praktycznie każde zjawisko społeczno-ekonomiczne, również globalizacja związana jest z nowymi szansami i wyzwaniami, ale także z nowymi ryzykami i zagrożeniami – należy ona wszak do najważniej­szych, najbardziej widowiskowych, a także najbardziej interesujących, wręcz fascynujących fenomenów we współczesnym świecie [18].

Korzyści i zagrożenia wynikające z globalizacji przedstawiono w tabe­lach.

 

Korzyści wynikające z globalizacji

hamowanie tendencji inflacyjnych, wyrównywanie cen światowych, obniżenie stóp oprocentowania i wyrównanie różnic pomiędzy kredytami zaciąganymi w bankach krajowych i zagranicznych, wzrost płac w krajach o niższym koszcie płac, upowszechnienie postępu technicznego i nowych technologii produkcji, wzrost jakości wyrobów, aktywizacja gospodarki – zmuszenie do konkurencyjności (firmy zmieniają sposoby zarządzania i organizację, zmniejszają koszty, maksymalizują zyski).

Tab. 1. Korzyści

Źródło: Opracowanie własne.

 

Zagrożenia wynikające z globalizacji

nadmierny napływ kapitału spekulacyjnego może spowodować kryzys gospodarki kraju rozwijającego się, wyroby krajów o niższym poziomie rozwoju z reguły spychane są do roli wyrobów lokalnych, następuje wykup największych i najlepszych (najrentowniejszych) przedsiębiorstw przez kapitał zagraniczny, a to z kolei powoduje dominację na rynku wyrobów światowych marek, pozostałe w branży przedsiębiorstwa krajowe są sprowadzane do roli podwykonawców; odpływa zysk z kraju, „drenaż mózgów”, czyli przenoszenie się najzdolniejszych ludzi do światowych centrów badawczych zlokalizowanych z reguły w najbogatszych krajach świata, co pociąga za sobą likwidację własnych krajowych ośrodków badawczych, uzależnienie technologiczne i techniczne, w dłuższym okresie wzrostu importochłonności w krajach biedniejszych, co zagraża utrzymaniu równowagi bilansowej państwa, ograniczenie suwerenności kraju poprzez wymuszenie przystąpienia do różnego rodzaju międzynarodowych układów i struktur organizacyjnych, lokalizacja produkcji wyrobów o mniejszym stopniu przetworzenia i większej szkodliwości dla środowiska naturalnego w krajach mniej rozwiniętych.

Tab. 2. Zagrożenia

Źródło: Opracowanie własne.

 

Charakterystyczną cechą współczesnego rozwoju gospodarki światowej jest wzrost znaczenia powiązań gospodarczych między poszczególnymi krajami, regionami oraz przedsiębiorstwami. Globali­zację można rozpatrywać zarówno z punktu widzenia całej gospodarki, jak i sektora (branży) lub przedsiębiorstwa. Globalizacja w ujęciu ma­kro ekonomicznym oznacza upodabnianie się gospodarek rynkowych poszczególnych państw [19].

Istotą globalizacji jest wykorzystanie praw rynku do zwiększania pro­duktywności gospodarki światowej, a nie tylko wybranych regionów czy krajów [20]. Globalizacja odzwierciedla rosnący stopień integracji go­spodarki światowej. Jest ona wynikiem, z jednej strony, niezwykle szyb­kiego postępu technologicznego, a zwłaszcza rozwoju technik informa­tycznych i łączności, a z drugiej – współdziałania państw w ramach różnych organizacji międzynarodowych (np. Światowej Organizacji Handlu).

Można przyjąć, że XXI wiek upłynie pod znakiem narastającej globali­zacji w skali światowej. Z powodu procesu globalizacji zdarzenia lub działania podejmowane w odległych miejscach mogą mieć wpływ na działalność podmiotów w innych miejscach.

Globalizację cechują dwa wymiary: zakres (zasięg) oraz intensywność (głębokość) [21]. Z jednej strony, omawiany proces tworzą zjawiska lub działania podejmowane w skali międzynarodowej, z drugiej strony, glo­balizacja polega również na intensyfikacji współdziałania, wzajemnych powiązań oraz współzależności między państwami i społeczeństwami. Dokonuje się stopniowe, jednoczesne rozszerzanie i pogłębianie róż­nego rodzaju relacji i powiązań w światowym systemie. Eliminowanie ograniczeń w zakresie przepływu towarów i usług, kapitału oraz siły roboczej stwarza nowe warunki dla funkcjonowania przedsiębiorstw i prowadzenia działalności gospodarczej. Narodowe granice nie stano­wią przeszkody w podejmowaniu działań na skalę globalną.

 

Podsumowując, główne wymiary globalizacji to przede wszystkim [22]:

• globalna konkurencja,

• megakoncentracja własności i kapitału,

• współpraca między przedsiębiorstwami w skali świata,

• nowa polityka innowacyjna,

• gospodarowanie opierające się na wiedzy i kapitale intelektualnym,

• rozwój zaawansowanych technologii w zakresie informacji i telekomunikacji, w tym Internet.

 

Zmiany zachodzące w otoczeniu przedsiębiorstwa, które są wynikiem globalizacji można scharakteryzować w kilku punktach:

• na rynkach większa jest podaż wyrobów wysokiej jakości niż popyt na nie,

• zwiększa się złożoność wyrobów, rosną wymagania w stosunku do ich jakości,

• zwiększa się częstość wprowadzania innowacji do produkcji,

• następują wyraźne zmiany w organizacji produkcji,

• następuje przestawienie się produkcji przemysłowej na mniej materiałochłonne i energochłonne produkty oraz procesy technologiczne,

• rośnie znaczenie informacji, która staje się często najważniejszym towarem eksportowym,

• rośnie znaczenie marketingu i zarządzania strategicznego w ujęciu globalnym,

• zmieniają się przepisy prawne i restrykcje zagraniczne.

Wymienione wyżej trendy, a w szczególności turbulencja otoczenia tworzą zasadnicze uwarunkowania strategii organizacji we współ czes­nym świecie.