Wprowadzenie
Władza to zjawisko jakie przenika życie społeczne we wszystkich jego obszarach. Obecna jest we wszystkich społeczeństwach, zarówno historycznych jak i współczesnych. Raz jest ona centralnym aspektem politycznych stosunków międzynarodowych, a także relacji gospodarczych pomiędzy krajami czy też ogromnymi korporacjami o zasięgu wielonarodowym. Innym razem zachodzi ona w najprostszych międzyludzkich kontaktach. Występuje jako władza państwa nad jego obywatelami, przełożonych nad podwładnymi, nauczycieli nad uczniami czy rodziców nad dziećmi. Widzimy więc, iż władza jest naprawdę wszędzie i występuje w wielu postaciach.
Prześledzenie historii władzy i panowania sprawia pewne problemy. Historia teorii politycznej i socjologii jest po części historią niekończących się sporów, które dotyczących wzajemnych stosunków tych dwóch pojęć. Pojęcia te jednak nie są jedynie nazwami odrębnych zjawisk: ogrywają wyraźne role w społecznej i politycznej teorii oraz społecznym i politycznym życiu. Istnieje naprawdę wiele teorii i punktów widzenia jakie dostarczają wiele różnorodnych sposobów rozumienia władzy i panowania oraz stosunków pomiędzy nimi.
Dlatego też adekwatna historia władzy i panowania musiałaby zawierać zestawienie tych wszystkich teorii. W związku z tym mamy zamiar wytłumaczyć pobieżnie, odpowiedzieć czym jest władza i panowanie, kto ją posiada i w jakich celach ją wykorzystuje, jaka jest różnica między władzą, a panowaniem oraz wiele innych.
Pojęcie władzy
Władza to możliwość wywierania przez jednostkę bądź grupę rzeczywistego wpływu na istotne okoliczności życia przez ukierunkowywanie własnego postępowania (władza nad sobą - indywidualna) lub postępowania innych osób (władza nad innymi - społeczna). Władza wykraczająca poza panowanie jednostki nad sobą - czyli władza społeczna - jest zdolnością ukierunkowywania zachowań innych ludzi niezależnie od tego, czy jest to zgodne z ich interesem i wolą. Gdzie przeważa zgodność interesów i woli współzależnych osobników - tam zbędne stosunki władcze.
Typy definicji władzy
1). Definicja behawioralna- władza jako możliwość modyfikowania zachowania innych ludzi,
2). Definicja teleologiczna (celowościowa) – władza jako spełnianie celów, wytwarzanie zamierzonych skutków,
3). Definicja instrumentalna - władza jako możliwość stosowania szczególnych środków w celu osiągnięcia zamierzonego celu,
4). Definicja strukturalna – władza jako specyficzny rodzaj stosunku między rządzącymi a rządzonymi,
5). Definicja władzy jako wpływu - władza to możliwość wywierania wpływu, wpływ pojawia się wtedy, kiedy pojawia się autorytet,
6). Definicja konfliktowa - władza jako źródło konfliktu, władza to również sposób rozwiązywania tego konfliktu,
Charakterystyka władzy
Władzę możemy charakteryzować na dwóch płaszczyznach stosunków społecznych.
1). Płaszczyzna przedmiotowa - mówi o tym, iż „władza należy do kogoś” bądź też, „że ktoś ma władzę”.
2). Płaszczyzna podmiotowa mówi o tym, iż „władza coś postanawia, realizuje, pozwala, daje”.
Władza może być zarówno celem rywalizacji lub współpracy (walczyć o władzę, sprawować władzę), jak i środkiem do osiągnięcia czegoś (za pomocą władzy...).Terminu władza używa się również w znaczeniu instytucji, np.: władza kościelna, władza partyjna, władza związkowa, władza samorządowa, władza państwowa, (te właśnie pojęcia na ogół uważa się za potoczne definicje władzy).
To jak ludzie postrzegają władzę
Władza – to zjawisko uniwersalne właściwe zarówno przyrodzie, jak i ludziom oraz bytom idealnym, polega ona na naturalnej zasadzie panowania jednych i podporządkowywania się im drugich [Arystoteles]
Władza – to fakt przyrodniczy i ma podstawy oraz źródła w biologicznej strukturze wspólnej ludziom i zwierzętom. (Pisze się o niej jako o relacji człowiek-przyroda, gdzie ludzie raz poddają swojej woli zachowania zwierząt, ujarzmiają siły przyrody a kiedy indziej od niej zależą)
Władza – czasami postrzegana jest również jako pewna idea rządząca światem, zapewnia mu niezbędną harmonię, istniejącą niezależnie od konkretnych przejawów.
Władza – to również wrodzona człowiekowi potrzeba bycia kierowanym oraz siłą działającą na ciało, duszę i umysł, pchającą go do podporządkowywania innych swojej woli.
Źródła władzy
Tradycja - zbiorowa mądrość powstająca na podstawie więzi dziedzictwa, przekazywana z pokolenia na pokolenie, charakteryzująca się przejmowaniem określonych poglądów, treści kultury (takie jak: obyczaje, poglądy, wierzenia, sposoby myślenia i zachowania, normy postępowania), ze względu na ich uznawanie od dawna, we wspólnocie do której się należy , które dana zbiorowość wyróżnia jako szczególnie ważne i warte zachowania obecnie i w przyszłości. Uznawanie tradycji wiąże się z zachowaniem tego, co charakterystyczne i wartościowane dodatnio we własnej przeszłości. Wywiera ona widoczny wpływ na współczesną kulturę. Jednakże przywiązanie do własnej tradycji pozbawione krytycyzmu i nie poddawane problematyzacji, może prowadzić do tradycjonalizmu
Autorytet - postrzegany jest jako czynnik stabilizujący więzi społeczne i ma wydźwięk pozytywny. Istnieje niestety niebezpieczeństwo, iż nadmierne zaufanie do autorytetów grozi skostnieniem poglądów a czasem nawet ich zwyrodnieniem. Brak autorytetów w danej społeczności grozi jej rozpadem lub anarchią. Istnienie w społeczności jednego, dominującego, autorytetu grozi jej faszyzacją. Zbyt wielka ich liczba zagraża atomizacją
Przemoc - wywieranie wpływu na proces myślowy, zachowanie lub stan fizyczny osoby bez jej przyzwolenia
Przymus
Funkcje władzy
• integracyjna
• dystrybucyjna
• ochronna
• strukturotwórcza
Trójpodział władzy
Trójpodział władzy to najprościej mówiąc podział funkcjonowania państwa na poszczególne sfery. Został on stworzony przez Monteskiusza. Monteskiusz dokonał podziału władzy na:
- władzę ustawodawczą
- władzę sądowniczą
- władzę wykonawczą
WŁADZA USTAWODAWCZA- polega przede wszystkim na stanowieniu obowiązującego prawa. We współczesnych państwach demokratycznych tworzenie prawa jest podstawowym zadaniem parlamentu, ale to nie jedyny organ władzy do tego upoważniony. Parlament jest jedynym organem upoważnionym do tworzenia najwyższych aktów prawnych – ustaw, na podstawie których ustala się inne akty prawne. W ten sposób parlament wpływa na zasady działania państwa i na życie obywateli.
WŁADZA SĄDOWNICZA - Sąd we współczesnych demokratycznych systemach prawnych to niezawisły organ państwowy powołany do stosowania prawa w zakresie rozstrzygania sporów między podmiotami pozostającymi w sporze, a także decydowania o przysługujących uprawnieniach oraz dokonywania innych czynności określonych w ustawach lub umowach międzynarodowych.
WŁADZA WYKONAWCZA - (egzekutywa) jest władzą bezpośrednio zarządzającą sprawami państwa. W Polsce organami egzekutywy są Prezydent Rzeczypospolitej, Rada Ministrów, zwana popularnie rządem, Premier (Prezes Rady Ministrów) oraz organy administracji rządowej. Władza ustawodawcza, sądownicza oraz wykonawcza są od siebie zupełnie niezależne co wyklucza w pewnym stopniu alienacje władzy oraz despotyzm i autorytaryzm ktoregokolwiek z organów.
Podział władzy
Władza państwowa
Władza jaka obejmuje ludzi zamieszkujących dane terytorium i która jest sprawowana przez specjalny, wyodrębniony aparat. Władza państwowa posiada możliwość zastosowania pewnych sankcji, na przykład użycie siły fizycznej w określonych sytuacjach. Każda władza państwowa opiera się po części na mocy, po części na autorytecie instytucjonalnym organów władzy państwowej. W systemie demokratycznym podmiotami władzy państwowej są: bezpośredni podmiot władzy i społeczny podmiot władzy zwany także ostatecznym. Podmiotem bezpośrednim w tym przypadku jest personel polityczny państwa oraz funkcjonariusze administracji państwowej, natomiast podmiot społeczny to naród czyli obywatele, którzy wybierają przedstawicieli politycznych. Można więc stwierdzić, iż łącznie podmiotem władzy państwowej jest elita władzy + naród. Żaden z tych podmiotów nie posiada władzy suwerennej i nie może decydować samoistnie o uprawnieniach władczych.
Władza polityczna
Jest sprawowana przez klasę panującą, stanowiącą państwowo-prawną gwarancję określonego układu stosunków społeczno-ekonomicznych, która wyraża się w rządzeniu, tzn. w podejmowaniu decyzji przez rząd oraz egzekwowaniu ich wykonania przez wyspecjalizowane organy.
Władza ekonomiczna
Rodzaj stosunków społecznych, polegających na tym, że jedni mają możliwość narzucania swej woli, zmuszania do określonych zachowań i kontrolowania drugich poprzez czynniki ekonomiczne. Podmiotami władzy ekonomicznej mogą być instytucje, państwo, organizacje międzynarodowe, a także poszczególni ludzie np. właściciele fabryk, przedsiębiorstw, zakładów.
Władzę można też podzielić na:
Władzę prawomocną – to władza znajdująca się w rękach osób postrzeganych jako uprawnione do jej sprawowania. W demokracji osobą wyposażoną w prawomocną władzę jest wybieralny urzędnik państwowy, w monarchii król lub królowa. Jakkolwiek poszczególne działania prawomocnej władzy mogą być poddawane wątpliwość, samo prawo do sprawowania takiej władzy zasadniczo nie jest kwestionowane. Prawomocna władza jest akceptowana zarówno przez tych, którzy ją sprawują jak i przez tych, którzy jej podlegają. Tę formę sprawowania władzy określa się często jako panowanie.
Władzę nieprawomocną - władza, która opiera się na przymusie, na stosowaniu lub groźbie użycia siły w celu wymuszenia uległości. Sprawujący władze nieprawomocną nie są wyposażeni w prawo do stosowania przymusu przez tych, wobec których go używają. Władzę nieprawomocna sprawują np. pracodawcy szantażujący zwolnieniem w celu osiągnięcia korzyści seksualnych.
Władza jako odmiana nierówności
Władza jest odmianą pewnych nierówności społecznych. Może być efektem lub też źródłem przywilejów majątkowych, daje dostęp do szans edukacyjnych. Pewną formę władzy daje natomiast wiedza, a inną z kolei może dać sprawność fizyczna.
Władza stanowi tez bardzo istotny czynnik podziałów dychotomicznych. Jest ona kluczowym aspektem relacji pomiędzy klasami społecznymi, a także rodzajami ze względu na płeć czy też pomiędzy zbiorowościami i mniejszościami etnicznymi czy rasowymi.
Amerykański socjolog Peter Blau twierdzi, iż władza rodzi się zawsze z nierównych, niezrównoważonych relacji międzyludzkich. Uważa on, że wszelkie interakcje międzyludzkie sprowadzają się do dość prostego schematu wymiany pewnych dóbr czy wartości.
Według Blaua poddajemy się władzy partnera czyli dajemy mu nad sobą władzę gdy:
- nie jesteśmy w stanie zrewanżować się bądź zapłacić za otrzymywane od partnera dobra
- nie potrafimy obejść się bez tych dóbr
- nie posiadamy możliwości wymuszenia tych dóbr w jakikolwiek inny sposób
Bardzo prostym przykładem jest sytuacja chłopa pańszczyźnianego. Potrzebuje on dostępu do ziemi jednak nie stać go na zakup własnej i nie ma możliwości wejścia w posiadanie ziemi przy użyciu siły więc jedynym co mu pozostaje jest poddanie się władzy pana feudalnego.
Definicja panowania
Panowaniem zgodnie z definicją nazywamy szanse posłuszeństwa danej grupy ludzi wobec danych rozkazów. A zatem nie jest to każda szansa sprawowania władzy nad ludźmi czy wywierania na nich wpływu. Panowanie może wynikać w konkretnym przypadku z najrozmaitszych motywów podporządkowania. Każdy prawdziwy stosunek panowania cechuje określone minimum woli posłuszeństwa, a więc interes w posłuszeństwie.
Panowanie i władza według Maxa Webera
Max Weber był niemieckim socjologiem, historykiem, ekonomistą, teoretykiem polityki. Odnośnie teorii polityki, według Webera tworzą ją takie kategorie jak: władza, panowanie, przemoc i przymus oraz państwa. Centralne miejsce zajmuje tu wspomniana władza co sprawia, że weberowską socjologię stosunków politycznych często określano jako „socjologię władzy”. Sam Max Weber uważał władzę za „centralny problem tego co społeczne”. Czyniąc władzę i panowanie „ogniskową” swojej teorii polityki spowodował, iż pojęcie władzy przybrało inne barwy w oczach wielu ludzi.
Max Weber
Max Weber wyróżniał trzy rodzaje panowania:
Charyzmatyczną
Tradycyjną
Legalną
Panowanie charyzmatyczne – charyzmą nazywamy uznawaną za niepowszednią cechę danej osoby, z racji której uważana jest ona za obdarzoną nadprzyrodzonymi, nadludzkimi siłami czy właściwościami . Podstawowym problemem panowania charyzmatycznego jest, jak twierdził Weber, problem następstwa, a więc problem, który w zasadzie nie istnieje w panowaniu tradycyjnym, chyba, że zasady prawowitego dziedziczenia korony nie są dostatecznie jasne i precyzyjne lub że ktoś pretenduje do tronu, kwestionując prawa innego następcy [na przykład - kwestionując jego pochodzenie, przypisując sobie starszeństwo itp.]. Z natury rzeczy charyzma jest cechą osoby i nie może być przekazywana tak łatwo jak tradycyjny tytuł do władzy.
Współczesne interpretacje weberowskiej teorii panowania nie są ani jednoznaczne ani jednokierunkowe. Niekiedy niektórzy ludzi komentujący Webera, interpretują panowanie jako „zinstytucjonalizowaną władzę polityczną” lub też „kontrolę imperatywną”. W teorii Webera definicja panowania jest znacznie szersza aniżeli zinstytucjonalizowana władza polityczna, chociaż zakłada ona pewien stopień trwałości i instytucjonalizacji.
Aspekt przemocy
W weberowskiej teorii władzy i panowania szczególną rolę odgrywa kategoria przemocy. Przemoc bowiem czy też przymus fizyczny i psychiczny, stosowany i potencjalny, dają władzy realny wymiar społeczny.
Przemoc staje się rozstrzygającym środkiem polityki, natomiast jej uprawianie i stosowanie – domeną polityki. Wszystkie związki, instytucje, wspólnoty polityczne są oparte na przemocy, a przymus fizyczny jak i psychiczny stanowią zdecydowanie podstawę wszelakich procesów uspołecznienia. Jest to związane z traktowaniem rozwoju społecznego jako nieuchronnych konfliktów i walki.
Weber podobnie jak Marks zdarł z przemocy i przymusu zasłonę i pokazał światu jaką rolę odgrywała zawsze i ogrywa przemoc.
Podobnie jak Marks istotę władzy politycznej rozpatrywał właśnie przez pryzmat przymusu i przemocy. Przemoc według Webera, podobnie zresztą jak i według Marksa, jest formą i środkiem polityki, bez którego ta nie może istnieć
Oboje uważali, iż strach przed przemocą „w walce ze starym” oznacza niebezpieczeństwo, gdyż nigdy nie osiągnie się dobrobytu, „nigdy nie ujrzy się swego królestwa na tym świecie”.