Cele i zadania psychologii praktycznej
Rola zawodowa psychologa w służbie zdrowia (psychologa klinicznego) koncentruje się na:
- osobie pacjenta,
- lekarza,
- i relacji między nimi,
- a także jest związana z placówką zatrudniającą tego psychologa.
1. Praca z pacjentem jest jednak najważniejszą dziedziną aktywności psychologa. W medycynie pozapsychiatrycznej koncentruje się ona wokół problemów wynikających z jedności psychosomatycznej człowieka.
Jedność ta jest empirycznie uchwytna poprzez dające się stwierdzić związki psychosomatyczne i somatopsychiczne. Lekarze kwestionujący niekiedy polietiologiczną koncepcję chorób, nie podważają jednak faktu istnienia chorób psychosomatycznych, których przyczynę stanowią problemy psychiczne. Wtedy to niezbędną staje się diagnoza psychologiczna oraz podjęcie terapii.
Niemniej ważna jest także praca psychologa w tzw. somatopsychologii, obejmującej wpływ choroby na psychiczne funkcjonowanie człowieka. Sama choroba i jej następstwa, jak też i leczenie wywołują określone reakcje emocjonalne, niekiedy mogące prowadzić nawet do zmian osobowości człowieka chorego.
2. Zadania koncentrujące się na osobie lekarza lub innych pracowników lecznictwa
Wykonywanie czynności zawodowych przez pracowników lecznictwa wiąże się ze znacznym obciążeniem psychicznym i może prowadzić do problemów natury psychologicznej. Dane z różnych krajów dowodzą, że jest to grupa o największej liczbie samobójstw, nadużyciach środków odurzających i chorobach psychosomatycznych. Praca personelu medycznego obfituje w sytuacje trudne, nierzadko dramatyczne, a dane empiryczne wskazują na niekorzystne zmiany osobowości lekarzy. Można zatem wysnuć wniosek, iż sami lekarze nierzadko potrzebują fachowej pomocy psychologicznej.
3. Ważna zdaje się też być praca szkoleniowo-organizacyjna z lekarzami i pielęgniarkami, ze względu na brak wiedzy dotyczącej psychicznych i psychologicznych wymiarów człowieka, częste lekceważenie psychicznych przyczyn i konsekwencji chorób, a także niewielkie zrozumienie relacji pacjent-lekarz. Szansą na przekazanie rzetelnej wiedzy psychologicznej, dotyczącej nie tylko stanu pacjenta, ale także jego potrzeb jako człowieka mogą być codzienne kontakty z lekarzem np. z racji wspólnej opieki nad pacjentem. Ważkim jest oddziaływanie na postawy lekarzy i pielęgniarek wobec pacjenta i kształtowanie odpowiedniej atmosfery w postępującej ostatnio biurokratyzacji, technicyzacji, a bardzo często też dehumanizacji ośrodków lecznictwa. Ostatni z wymienionych problemów ujawnia się szczególnie w relacji między lekarzem a pacjentem, naznaczonej ostatnio brakiem wzajemnego zrozumienia i zaufania, a także niestety lekceważeniem i nieposzanowaniem godności człowieka przez pracowników lecznictwa.
Rola psychologa w pediatrii
1. Rola psychologa w tej dziedzinie medycyny zaczyna się właściwie w momencie narodzin nowego człowieka. Niestety nie zawsze to przyjście na świat wiąże się z wielką radością rodziców. Zdarza się bowiem, że dziecko rodzi z głębokimi wadami, bądź umiera w okresie okołoporodowym (praca z rodzicami)
2. Pomoc w długotrwałym pobycie w szpitalu. Wyrządza to dziecku więcej szkód niż człowiekowi dorosłemu ze względu na proces rozwoju emocjonalnego, w trakcie którego znajduje się dziecko. Trwający długo proces leczenia, związana z nim diagnostyka, terapia, a także znużenie chorobą, unieruchomieniem i bólem może rodzić lęk, poczucie własnej niewydolności, odrębności w stosunku do innych dzieci, niezaradności, a także niską samoocenę i brak samoakceptacji.
3. Istotnym momentem pracy psychologa jest współpraca z lekarzem pediatrą w ramach psychoprofilaktyki. Ważnym jest kształtowanie prawidłowego nastawienia do styczności z lekarzem, do badań diagnostycznych i szpitala. Istnieje potrzeba przeciwdziałania postawom jatrogenizującym wśród rodziców (przenoszonym np. z matki na dziecko), tłumieniu samodzielności u dzieci przez rodziców, ignorowaniu potrzeby uzyskania prawdziwych informacji o swojej chorobie przez dzieci starsze.
Rola psychologa w ginekologii i położnictwie
- ocenę udziału czynników emocjonalnych w genezie bądź podtrzymywaniu dolegliwości,
- określenie wtórnych problemów emocjonalych, jej stosunek do choroby i leczenia, a niekiedy ocena tzw. zysków z choroby.
- Wśród zadań psychoterapeutycznych można wymienić psychoterapię podtrzymującą oraz tworzenie warunków na odreagowanie w rozmowie negatywnych emocji związanych z chorobą i leczeniem.
- Istotną rolę spełniają także działania nastawione na uwrażliwienie zespołu leczącego na psychologiczne problemy pacjentek i kształtowanie prawidłowej sytuacji diagnostyczno-terapeutycznej.
Warto nadmienić, iż istnieją elementy osobowościowe współwarunkujące czynnościowe zaburzenia biologiczne organizmu kobiety, najczęściej wymieniane są: niedojrzałość emocjonalna, niepełna akceptacja roli kobiecej i nieuświadomione konflikty dotyczące tej sfery. Przyjmuje się też wpływ czynników psychicznych na powstanie zespołu napięcia przedmiesiączkowego i bolesnego miesiączkowania. Wszystkie wymienione wyżej problemy wymagają interwencji psychoterapeutycznej, która sama w dużym stopniu może znieść objawy choroby.
Kolejną grupę problemów rodzi chirurgia ginekologiczna zawierająca w sobie zabiegi korygujące albo poprawiające funkcje narządu, zabiegi wymagające usunięcia narządu i wreszcie zabiegi usuwania ciąży. Pierwsze z nich stwarzają korzystną perspektywę poprawy stanu zdrowia, funkcjonowania psychoseksualnego, możliwości zajścia w ciążę i usunięcia wielu dolegliwości oraz związanych z nimi obaw. Z kolei w przypadku zabiegów radykalnych operacja przeżywana jest jako nieszczęście, gdyż wiąże się z utratą możliwości rodzenia, często budzi strach przed utratą fizycznych cech kobiecości, a co za tym idzie utracie atrakcyjności.
Odrębną specyfikę psychologiczną niosą ze sobą zabiegi przerywania ciąży, będące wydarzeniem dramatycznym zarówno dla kobiety i jej rodziny, jak i dla personelu medycznego. Zabicie nienarodzonego dziecka wywołuje tzw. syndrom poaborcyjny składający się z poczucia żałoby, winy i odrzucenia. Większość kobiet dotykają nerwice i ciężkie zaburzenia emocjonalne, pojawia się agresja i lęk. Uczucie nienawiści często zostaje kierowane na męża odpowiedzialnego za poczęcie dziecka. Może zrodzić się uzasadniona pretensja o brak akceptacji ciąży i oczekiwanego wsparcia, następuje bardzo poważne zachwianie relacji małżeńskiej. Również relacja do dzieci naznaczona jest śmiercią. Często zachowania w stosunku do nich są agresywne, bywają łączone z nadopiekuńczością, odbieraniem dziecku wolności. Należy zaznaczyć, że syndrom ten nie dotyka jedynie rodziny, w której zabito nienarodzone dziecko, obserwuje się go również wśród lekarzy i pielęgniarek, którzy po pewnym czasie wpadają w alkoholizm, narkomanię, nadużycia seksualne, zaniedbują swoje obowiązki. Następują u nich poważne zaburzenia osobowości.
Pomoc psychologiczna może być udzielana pacjentce i jej rodzinie na etapie podejmowania decyzji, celem spokojnego przeanalizowania przyczyn dla których aktualna ciąża stała się niepożądana, oraz związanych z tym uczuć, a następnie poszukania innych możliwości rozwiązania zaistniałej sytuacji. Psycholog powinien za wszelką cenę pomóc pacjentce w jej trudnej sytuacji, aby nie zdecydowała się na przerwanie ciąży. Natomiast gdy doszło już do zabicia dziecka, postępowanie psychoterapeutyczne powinno objąć całą rodzinę i zmierzać ku poznaniu i zaakceptowaniu przeżywanych uczuć, zaakceptowaniu prawdy o przerwanej ciąży, a także ku próbie odbudowania zerwanej relacji. Ważne jest też aby oddziaływaniem psychoterapeutycznym objąć personel szpitali i klinik, w których zabiegi przerywania ciąży są dokonywane.
Zadania psychologa na oddziale chorób wewnętrznych
skupiają się głównie na diagnozie i terapii zaburzeń psychosomatycznych, czynnościowych
Jednym z zaburzeń jest zespół hiperwentylacji. Polega on na bardzo szybkim i zazwyczaj głębokim oddechu. Takiemu atakowi towarzyszą: odczucie duszności i kołatanie serca. Chory w takim momencie skarży się na zawroty głowy, czuje niepokój, często pojawia się u niego lęk przed zbliżającą się śmiercią. Stan taki, u którego podłoża leżą stany lękowe, przypomina objawami dusznicę bolesną i dychawicę oskrzelową, stąd ważne jest tu prawidłowe rozwiązanie. Najlepszym wyjściem z tej sytuacji, po wykluczeniu podłoża organicznego, jest stopniowe uspokojenie pacjenta.
Innym zaburzeniem czynnościowym o podłożu psychicznym jest zawał mięśnia sercowego. Czynniki emocjonalne powodując skurcz naczyń wieńcowych mogą wywołać zawał. Istnieje dodatnia korelacja pomiędzy taką cechą charakteru jak potrzeba osiągnięć a częstością występowania zawału. Podatne na tą chorobę są osoby ambitne, prowadzące życie pełne napięcia, pośpiechu, nastawione na współzawodnictwo i sukcesy. W przebiegu średnio ciężkiego zawału można wyróżnić trzy okresy:
Rola psychologa na oddziałach chirurgicznych
Operacja sama w sobie stanowi silny wstrząs psychiczny dla przeciętnego laika. Jest to forma leczenia przebiegająca w sposób dość dramatyczny. Polega na odsłonięciu wewnętrznych narządów pacjenta, kojarzyć się może z jakąś tajemniczą, niedostępną innym badaniom chorobę. Ogólne samopoczucie po operacji jest zazwyczaj gorsze od samopoczucia przed. Podobnie jak przy zawałach duża technicyzacja tej dziedziny medycyny daje mu świadomość jak bardzo jest w tym momencie zależny od maszyny odreagowanie napięć
Inną grupą przypadków stanowią pacjenci chirurgii plastycznej. Tu jeszcze bardziej wyraźnie jawi się potrzeba współpracy lekarza z psychologiem czy psychiatrą. W wielu przypadkach operację poprzedzić powinny badania
psychologiczne. Udział psychologa niezbędny jest też w postępowaniu terapeutycznym, zwłaszcza jeśli w związku z deformacją wyglądu u pacjenta wystąpiły trwałe i głębokie zmiany osobowości, które wymagają systematycznej psychoterapii. Zaburzenia przystosowania nie są same w sobie przeciwwskazaniem do operacji, ale jawią się jako takie jeżeli pacjent posiada nierealistyczne przekonania o efektach zabiegu.
Zadania psychologa na oddziałach neurologicznych i neurochirurgicznych
Przy diagnozie badanie psychologa jest niezbędne do oceny, jakie czynności wyższe zostały zaburzone lub zniesione. Ponieważ każdy taki przypadek jest indywidualny badania prowadzone są w znacznej mierze metodą eksperymentu a materiał dobierany jest bardzo elastycznie. Kiedy badamy chorego z uszkodzonym mózgiem musimy liczyć się z jego często ograniczoną świadomością dotyczącą jego stanu i tego co się wokół dzieje. Obowiązują tu opracowane przez psychologię kliniczną ogólne zasady postępowania w relacji klinicysta – pacjent diagnoza neuropsychologiczna:
- W pierwszym etapie chodzi o zebranie wszystkich ważnych informacji (wiek chorego, zawód, lateralizacja).
- W drugim etapie przechodzimy do badania chorego. W trzecim zebrane wyniki poddawane są analizie i kategoryzacji mając dać odpowiedź na pytanie czy stan osoby odbiega od normy.
- Dalej trzeba określić czynności wyższe, których dotyczą dane zmiany, nazwać zespół syndromów, miejsce uszkodzenia tkanki mózgowej.
Wnioski, jakie neuropsycholog może wyciągnąć z przeprowadzonego badania pozwalają ułożyć współpracę z lekarzem neurologiem i ułatwią określenie etiopatogenezy choroby.
Neuropsycholog, prowadząc badanie chorego w odpowiedni sposób i dysponując specjalistyczną wiedzą, może na ogół odpowiedzieć na pytanie gdzie znajduje się uszkodzenie i jaki ma charakter (ogniskowy, rozsiany, korowy czy podkorowy).
Jeżeli dany pacjent zostanie skierowany na operację chirurgiczną zawsze świadomość ingerencji skalpela w siedlisko psychiki jest przerażające. Strach dotyczy nie tylko śmierci, ale i ewentualnych skutków zabiegu. Pacjenci różnią się poziomem lęku i stopniem świadomości podejmowanych decyzji. Potrzebują bardzo opieki psychologicznej, tu wyjątkowo trudnej, bo wymagającej indywidualnego podejścia. Z jednej strony jest to terapia podtrzymująca (odnosząca się do emocji) a z drugiej informowanie chorego o celu operacji, skutkach, na czym ma ona polegać. Ważne są wskazówki dotyczące zachowania się po operacji.
- terapia neuropsychologiczna, rehabilitacja Ważne jest, aby pacjent miał możliwość wykonywania czynności społecznie użytecznych (pomoc w ogrodzie, rozdawanie jedzenia). Aby jednostka mogła normalnie funkcjonować musi ona przede wszystkim zaakceptować swoje upośledzenie. Ponieważ jednak obecny stan wiedzy medycznej nie zna dokładnie kompensacyjnych możliwości mózgu osobę taką należy nie tylko przystosować do obecnej mu sytuacji, ale także jak najdłużej rehabilitować.