Geneza utworu
Dramat Nie-Boska komedia został napisany przez Krasińskiego w 1833 roku. Po raz pierwszy opublikowano go w Paryżu dwa lata później. Rodzima premiera sceniczna miała miejsce w Krakowie 29 XI 1902 roku. To jeden z dwu dramatów romantycznych Krasińskiego, w których zmaga się on z kwestią rewolucji. Drugim jest późniejszy Irydion (1836). Sam poeta za najważniejszy problem ideowy, podejmowany w Nie-Boskiej komedii, uznawał napiętą sytuację społeczno-polityczną ówczesnych mu czasów. W liście do Gaszyńskiego określił dzieło jako:
dramat dotyczący się rzeczy wielu naszego – walka w nim dwóch pryncypiów: arystokracji i demokracji.
Znaczenie tytułu
Tytuł dramatu jest znaczący. Wskazuje on na powiązanie z dziełem Dantego – Boską komedią. Oryginalna nazwa zostaje jednak zanegowana, poprzedzona partykułą „nie”. Można to odczytywać w różny sposób. Być może Krasiński chciał zaakcentować świat bez Boga – brakuje Go bowiem w sposobie postrzegania świata obydwu głównych bohaterów i obaj ponoszą klęskę. Charakterystyczna jest zwłaszcza postać Pankracego. Na końcu utworu poraża go wizja triumfującego Chrystusa-Mściciela, co zdaje się dowodzić, że historia dziejąca się bez Boga, a w dodatku będąca zaprzeczeniem jego odwiecznych praw (przeciw którym występują rewolucjoniści) nie prowadzi do stworzenia lepszej rzeczywistości, a skutkuje chaosem, klęską, zatraceniem. W Boskiej komedii Dante opisywał pewną ewolucję swojego bohatera. Wędrował on kolejno przez Piekło, Czyściec i Raj, by w końcu spotkać się z Bogiem. W Nie-Boskiej...rzeczywistość ukazana jest jedynie jako piekło, z którego nie sposób się wydostać. Nawiązaniem do Dantego jest również scena, w której Henryk zwiedza obóz rewolucjonistów oprowadzany po nim przez Przechrztę (aluzja do Wergiliusza). Pierwotnie tytuł dramatu miał brzmieć Mąż.Wieloznaczność tego słowa – mąż jako głowa rodziny (dramat rodzinny Henryka) oraz jako przywódca, mąż stanu (dramat społeczny, udział w rewolucji) zapowiada płaszczyzny działań, w których będzie usiłował spełnić się Henryk.
Problematyka utworu
Dramat rodzinny
Dzieło dzieli się tradycyjnie na dwa ogniwa. Pierwsze dwie części opisują życie prywatne bohatera i nazywa się je dramatem rodzinnym Henryka. Poeta przedstawia tu postać skrajnego romantycznego indywidualisty i egocentryka – Męża. Poślubia on prostą, ale do szaleństwa w nim zakochaną dziewczynę. Szybko razi go jednak przyziemność małżeńskiego żywota, a zwłaszcza prozaiczność codziennych, rodzinnych obowiązków. Rojący niespełnione ambicje poetyckie Henryk postrzega małżeństwo jako degradację, zniżenie się do niższej, prymitywnej rzeczywistości. Poszukuje zatem wzniosłości, jaka mogłaby nadać jego życiu sens. Kuszony przez zjawy, rzuca się w pogoń za Dziewicą – wyobrażeniem romantycznej miłości i poezji. To, że Henryk nie pojawia się na chrzcinach swojego syna, prowadzi do dramatycznych rozstrzygnięć. Jego żona popada w obłęd, a syn zostaje naznaczony tragicznym losem – będzie poetą, ale jego żywot stanie się nieszczęśliwy i krótki. Porzucenie żony i syna przez uwiedzionego romantycznymi majakami Henryka pociąga za sobą rozpad więzów rodzinnych i decyduje o jego klęsce. Kiedy bohater orientuje się, że tropi jedynie widziadła i chce powrócić do żony, okazuje się, że jest już na to za późno. Znajduje się ona w domu dla obłąkanych, a jego syn ślepnie. To surowa kara za zaniechanie powinności głowy rodziny.
Kwestia poezji romantycznej i losu poety
Bardzo wiele miejsca poświęca Krasiński w Nie-Boskiej... roli poezji romantycznej i losom poety. Sam hrabia Henryk mieni się być wielkim poetą, odczuwa metafizyczne, wzniosłe dążenia. Nie posiada jednak talentu poetyckiego. W przeciwieństwie do niego, ów talent ma natomiast jego syn – Orcio. Poezja zostaje w dramacie przedstawiona jako siła niszcząca, destrukcyjna, prowadząca do tragicznych rozstrzygnięć i zatracenia bohaterów. Ceną, jaką płaci za ów dar Orcio, jest jego ślepota, choroba nerwowa oraz przedwczesna śmierć. Henryka poezja romantyczna odwodzi od rodzinnych obowiązków i decyduje o jego dramatycznych losach. U progu klęski obrońców dawnego ładu, w Okopach św. Trójcy, Henryk rzuca się w przepaść ze słowami
Poezjo! Bądź mi przeklęta!
To poezja, zdaniem bohatera, jest winna jego upadku. Ukształtowała w nim wrażliwość, indywidualizm romantyczny, a ostatecznie okazała się fałszywą. Znamienna jest scena dramatu, gdy Henryk rusza w pogoń za Dziewicą – symbolem idealnej poezji. Gdy wreszcie udaje się mu do niej zbliżyć, okazuje się, że ma ona twarz trupa. Poezja okazuje się ułudą, majakiem. Charakterystyczna jest również w odniesieniu do poezji kwestia moralności. Bohater bez skrupułów porzuca żonę i nie udaje się na chrzciny dziecka, tłumacząc się koniecznością podjęcia działań wyższego rzędu. Poezja zabija zatem moralność. Po raz pierwszy w romantyzmie poezja – dotąd postrzegana wyłącznie jako siła kreująca i esencja świata – została przedstawiona jako coś, co może prowadzić do wykolejenia bohatera. Wyjątkowe posłannictwo poety, jego odmienność od innych nie przynoszą mu u Krasińskiego splendorów, ale decydują o jego klęsce. Także Maria – prosta dziewczyna, będąca żoną Henryka odnajduje w sobie pierwiastki poetyckie. Ją prowadzi to jednak do szaleństwa i skutkuje pobytem w domu dla obłąkanych, a w konsekwencji i śmiercią.
Wizja rewolucji i walki klas w ujęciu Krasińskiego
Opis rewolucji w Nie-Boskiej... jest odzwierciedleniem poglądów Krasińskiego na temat walki klas i powstań tłumów pragnących zburzyć istniejący porządek. W dziele odnajdziemy echa rewolucji francuskiej oraz wydarzeń, jakie miały miejsce w Polsce w latach 1830-1831. Sam, będąc arystokratą, Krasiński zauważał odwieczną walkę klas, niemożność pogodzenia wieloletnich różnic dzielących poszczególne stany. Typowe, związane z feudalizmem konflikty społeczne zna poeta doskonale z własnych doświadczeń. Także w Polsce coraz bardziej otwarcie narastają napięcia na linii chłopi-szlachta. Mimo tej świadomości, rewolucja nie jest przez poetę postrzegana jako właściwa droga. Traktuje on w dramacie ów zryw tłumów jako wystąpienie przeciwko boskiemu ładowi i porządkowi świata. Tym samym rewolucja ta ma charakter nie-Boski, albowiem występuje przeciw Jego prawom i zasadom. Rewolucja w Nie-Boskiej jest siłą wszechogarniającą; zniszczenie, które będzie jej skutkiem, będzie totalne. Wystąpienie mas skierowane jest nie tylko przeciw arystokracji, ale także wiążącym się z nią wartościom – kulturze, sztuce, religii. Stąd nowy świat, jaki ma powstać na gruzach rewolucji w opozycji do tych elementarnych wartości, będzie w swej istocie barbarzyński. Rewolucja w Nie-Boskiej... ma charakter antyfeudalny (zrównanie klas społecznych), ale i antykapitalistyczny (stąd po stronie arystokratów znajdują się też bankierzy).
Charakterystyka obozu rewolucjonistów
W IV części dramatu scharakteryzowany i skonkretyzowany zostaje tłum rewolucjonistów. Okazują się oni ludźmi spragnionymi walki, nie mogącymi się wręcz doczekać przelewu krwi jako zadośćuczynienia za wielowiekową niesprawiedliwość społeczną. Zbiorowisko rewolucjonistów składa się z chłopów, lokajów, służących, pracowników fabryk. Złożoność owego tłumu, jego rozmaitych intencji, daje wynaturzony obraz zwolenników rewolucji. Największe zainteresowanie Henryka wzbudzają zwłaszcza znajdujący się w obozie Żydzi-Przechrzci. Zamiary tych ostatnich już zupełnie nie idą w parze z roszczeniami pozostałych rewolucjonistów. W istocie Żydzi owi pragną bowiem jedynie celów doraźnych – chcą obalić chrześcijaństwo, a w jego miejsce wprowadzić własny kult. Także wynajęty przywódca militarny rewolucji – generał Bianchetti okazuje się w istocie gardzić zrywem mas, a dąży tylko do zyskania sławy i możliwości wykazania swojego taktycznego geniuszu. Wędrujący po obozie Henryk stwierdza wreszcie z goryczą, że rewolucja nie przyniesie ze sobą niczego nowego. Mówi
Widziałem wszystkie zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże.
Na gruzach rewolucji powstanie nowy porządek, ale i on prędzej czy później prowadzić będzie do podziałów społecznych. Przywódca rewolucji – Pankracy ślepo ufa rewolucji, rozumie ją jako konieczność dziejową. Pragnie wolności, równości, spokoju, ładu. Sądzi, że da się to osiągnąć przez degradację obowiązujących wartości. W konfrontacji z Henrykiem dostrzega jego wielkości, ale mimo to deprecjonuje bliską mu postawę ideową. Pankracy zdaje się nie zauważać zagrożenia, jakie pociąga za sobą rewolucja. Nie wie, że intencje tłumu są diametralnie różne od jego własnych. W obozie rewolucjonistów sportretowana zostaje jeszcze jedna postać, która decyduje o negatywnej ocenie powstańczego tłumu. To samozwańczy, fanatyczny kapłan, Leonard. Podczas pobytu wśród rewolucjonistów Henryk obserwuje sprawowany przez niego orgiastyczny obrzęd, stylizowany na sabat czarownic. Taki obraz nadaje wizji rewolucji w dziele Krasińskiego jeszcze jedną cechę – staje się ona szatańska, diabelska (a zatem znów „nie-Boska”).
Charakterystyka obozu arystokratów
Obóz arystokratów, któremu przewodzi hrabia Henryk, jest przedstawiony negatywnie. To grupa ludzi zdegenerowanych, reprezentujących przebrzmiałe wartości. W istocie okazują się oni być osobami tchórzliwymi, niezdolnymi do walki, oportunistami. Są zdolni do wszystkiego, byle tylko móc zapewnić sobie bezpieczeństwo – skłonni są do zawarcia ugody, daleko idących ustępstw, a nawet do upokorzeń, byle tylko nie doszło do przelewu krwi. Henryk sądzi, że to arystokracja jest gwarantem najważniejszych ludzkich wartości. To jej zadaniem powinna być, w jego ocenie, obrona wiary katolickiej, dawnych tradycji i przywilejów, podstawowych reguł życia społecznego. Pragnie za wszelką cenę ocalić i zachować istniejący dotychczas porządek świata. Jednak i on wie, że arystokracja staje się warstwą społeczną niezdolną do sprawowania rządów, a zanadto przedkładającą prywatę nad obowiązki patriotyczne i państwowe. Na tle pozostałych arystokratów Henryk okazuje się być postacią honorową, godną, wzniosłą. W pewnym momencie oskarża nawet przedstawicieli swojej klasy społecznej, ponawiając (świadomie bądź bezwiednie) zarzuty, które usłyszał wcześniej, w odniesieniu do arystokracji, od Pankracego. Tym samym Krasiński podkreśla ich prawdziwość – skoro są formułowane przez przywódców obu obozów, muszą mieć one faktycznie uzasadnienie.
Historia i historiozofia
Krasiński rozwija w dramacie swoistą historiozofię – filozofię historii. Bohaterowie dzieła to przedstawiciele dwóch różnych klas społecznych w ważnym dla nich momencie dziejowym. Oto następuje bowiem konieczność starcia zbrojnego arystokracji i rewolucjonistów. Ma to prowadzić do zadośćuczynienia za wielowiekową niesprawiedliwość społeczną. Krasiński opisuje świat znajdujący się w stanie rozkładu. Ma to swoje źródło w upadającym, dotąd obowiązującym, porządku feudalnym. Konfrontacji klas towarzyszy ingerencja Opatrzności (tego typu przekonanie nazywamy prowidencjonalizmem). W historiozofii Krasińskiego tkwi głębokie przeświadczenie, że rozwój świata wyznaczany jest przez rozlew krwi oraz budowanie nowych struktur społecznych (bynajmniej nie lepszych) w miejsce istniejących. W Nie-Boskiej komedii poeta nie przyznaje w gruncie rzeczy racji żadnej z portretowanych klas. Obie warstwy społeczne (arystokracja i rewolucjoniści) zostają skrytykowane. Dramat jest wykładem pesymistycznej filozofii dziejów Krasińskiego. Jego zdaniem ludzkość zmierza na skraj zagłady, a kolejne wydarzenia historyczne znamionują jedynie kolejne troski i zagrożenia.
Wypaczony portret romantycznego indywidualisty – hrabia Henryk
Postać hrabiego Henryka z Nie-Boskiej komedii Krasińskiego stanowi wynaturzony, zniekształcony portret typowego romantycznego bohatera. Wyraźnie akcentowane są typowo romantyczne cechy charakteru Męża – wygórowana ambicja, indywidualizm, chęć zyskania wielkiej sławy za wszelką cenę, wzniosłość, pogarda wyrażana przyziemnym ludzkim czynnościom i obowiązkom, chęć tworzenia wspaniałej poezji. Henrykowi bliski jest też typowo romantyczny konflikt ze światem, nie potrafi on się przystosować do obowiązujących norm, obowiązków. Niemal wszystkie owe wyznaczniki jego osobowości okazują się być w swej istocie wartościami negatywnymi i prowadzić do klęski poczynań Henryka. Bohaterowi nie udaje się przez romantyczne rojenia i aspiracje stworzyć udanej rodziny, a jego udział w życiu społecznym również przynosi rozczarowanie i niepowodzenie. Wygórowana ambicja Henryka decyduje o niepowodzeniu jego działań w perspektywie rodzinnej i społecznej. W obliczu dramatu rodzinnego Henryka, ukazuje się mu Anioł Stróż, wskazując drogę do zbawienia dla wybujałych romantycznych indywidualistów, takich jak on. Ma nią być obdarzenie miłością „biednych bliźnich” w duchu Ewangelii. Hrabia nie podąża za tym wezwaniem, co nadaje jego postawie wzniosłości. W części III i IV dramatu egocentryzm i wysokie aspiracje nie pozwalają bohaterowi nawet brać pod uwagę możliwości zawarcia ugody z rewolucjonistami. Mimo że hrabia sprawdza się w roli przywódcy, nie jest w stanie obronić istniejącego porządku. Ginie, rzucając się w przepaść, kiedy klęska arystokratów jest już przesądzona.
Metafizyka i cudowność kontra realizm
W Nie-Boskiej... spotkać można zarówno sceny cechujące się prostotą, realizmem, jak i takie, w których pojawiają się zjawiska czy istoty ponadnaturalne. Takie będą zjawy, jakie przedstawiać się będą Henrykowi, odwodząc go od rodzinnych obowiązków. Świat ducha, metafizyka okazuje się w dramacie ułudą, majaczeniem, snem. Pogrążanie się bohatera w ową niedającą się wyjaśnić rozumem rzeczywistość skutkuje ostateczną klęską bohatera. Tym samym Krasiński rewiduje tutaj typowe mity romantyczne. Cudowność nie okazuje się czymś pozytywnym, otwierającym nowe pokłady wrażliwości. Zamiast tego przynosi jedynie zniszczenie istniejących więzi (dramat rodzinny Henryka). Także końcowa wizja triumfującego Chrystusa ma wymiar destrukcyjny – porażony nią Pankracy pada martwy. Obok tych ponadnaturalnych zjawisk występują w utworze elementy, które są jak najbardziej realistyczne. Tak opisuje się np. w Nie-Boskiej... przygotowania do chrzcin Orcia i samą uroczystość (zachowanie gości). Metafizyka wiąże się też w dziele z moralnością. Życie hrabiego Henryka okazuje się być rozgrywką pomiędzy siłami dobra (Anioł Stróż) i zła (zjawy – np. Dziewica, Sława) o jego duszę. Tym samym każda decyzja człowieka pociąga tu za sobą dalekosiężne konsekwencje dla dalszych losów jego samego, losów jego bliskich i związanych z nim osób oraz całego świata.
Wieloznaczność zakończenia
Zakończenie dramatu jest niejednoznaczne. Oto triumfującej rewolucji przeciwstawiona zostaje wizja Chrystusa-Mściciela. Rażony ową wizją Pankracy ginie. Jego ostatnie słowa brzmią
Galilaee, vicisti! (Galilejczyku zwyciężyłeś!)
Wypowiedź taka zdaje się być świadectwem oddania Chrystusowi należnej mu chwały, ukorzenie się przed Nim. Przywódca rewolucji ginie, a jego pragnienie, by budować w oparciu o zniszczenie i destrukcję nowy porządek świata – nie znajduje swojej realizacji. Pankracy (imię znaczące, z greckiego oznacza ono Wszechwładny), kreując świat bez Boga i burząc ustalone Jego ręką odwieczne zasady świata, zostaje skonfrontowany ze Stwórcą. Ponosi surową karę za swe zuchwalstwo i ginie. Tylko Bóg okazuje się zatem być zdolny do zmieniania biegu dziejów i decydowania o losach świata, a nie człowiek. Zakończenie Nie-Boskiej można interpretować dwojako. Ingerencja Chrystusa zwiastować może odrodzenie chrześcijańskich wartości, nową epokę, w której nie będzie już miejsca na zło i zniszczenie. Z drugiej strony jednak może to być początek końca świata. Bóg nie mogąc już znieść nieprawości człowieka, decyduje się na zamknięcie biegu historii i ostateczne rozwiązanie dziejów ludzkości. Krasiński nic tu nie dopowiada. Właściwe odczytanie i ocena zakończenia dramatu należy zatem do czytelnika.
Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego jest idealnym przykładem dramatu romantycznego. Jest to forma teatralno-dramaturgiczna, która ukształtowała się w początkach XIX wieku w opozycji do dramatu klasycznego. Charakterystyczne dla tego gatunku są:
Synkretyzm gatunkowy i rodzajowy (w Nie-Boskiej... łączone są różne formy wypowiedzi, występują partie dramatu, które mają bardzo odmienny od siebie charakter – liryczne, dramatyczne czy epickie);
Brak jedności czasu (wydarzenia rozgrywają się na przestrzeni wielu lat, nie ma ciągłości pomiędzy kolejnymi scenami, zachwiana jest chronologia opisywanych wydarzeń – np. dramat rodzinny hrabiego i jego udział w rewolucji dzieli kres, w którym jego losy są czytelnikowi nieznane;
Brak jedności miejsca (poszczególne sceny dzieją się w rozmaitych lokacjach, obserwujemy nieustanną zmianę miejsca akcji);
Brak jedności akcji (w Nie-Boskiej występuje mnogość wątków pobocznych, a i sama historia dziejów Henryka nie jest spójna i konsekwentna);
Niesceniczność (z uwagi na monumentalny i metafizyczny charakter dzieła, wiele scen trudno daje się przystosować do adaptacji teatralnej. Stąd Nie-Boską... stosunkowo rzadko wystawiano na scenach – wymagało to bowiem znacznych nakładów sił i środków);
Łączenie scen indywidualnych ze zbiorowymi (np. błąkanie się Henryka po leśnych ścieżkach i urwiskach w poszukiwaniu Dziewicy i obraz obozu rewolucjonistów);
Patos i komizm – istotną cechą dramatu romantycznego jest połączenie tragizmu i śmieszności, a zatem elementów patetycznych i komicznych. W Nie-Boskiej wzniosła będzie np. wizja Chrystusa-Mściciela z końcowych partii dramatu, a śmieszne zachowanie gości na chrzcinach Orcia;
Cudowność i realizm (na równych prawach uczestniczą w Nie-Boskiej... zjawiska ponadnaturalne (np. wizja Dziewicy czy Edenu, które pojawiają się przed oczami Henryka na początku dzieła i proza życia związana z przygotowaniami do chrztu Orcia);
Luźna kompozycja (trudno jest nawet doszukiwać się motywacji dla kolejnych scen. Przedstawiają one ogląd świat z różnych punktów widzenia i dotykają rozmaitych problemów. Taki typ utworu nazywamy dziełem otwartym);
Fragmentaryczność (niektóre sceny są jedynie lekko zarysowane, wiele nie ma zwieńczenie opisywanej historii);
Liryzm (Przeważają w dramacie partie liryczne, eksponujące pokłady wrażliwości bohaterów);
Mieszanie różnych stylów wypowiedzi – obok dominującego stylu wysokiego występuje też styl niski (np. podczas pobytu Żony w domu dla obłąkanych). Alternatywą dla prozy poetyckiej, którą się posługuje Krasiński jest też styl naukowy – wypowiedź lekarza czy też potoczny (goście na chrzcinach).
Podstawowe informacje o bohaterze
Centralna postać dramatu Nie-Boska Komedia Zygmunta Krasińskiego. Przedstawiciel arystokracji, potomek bogatego i znaczącego niegdyś rodu. Mężczyzna żonaty i ojciec małego Orcia. W drugiej części dramatu przywódca, walczącej o zachowanie swych przywilejów, arystokracji.
Charakterystyka wewnętrzna
Hrabia Henryk przedstawiony zostaje najpierw w dramacie w roli męża i ojca rodziny. Żeni się z zakochaną w nim młodą dziewczyną, co jednak postrzega po ślubie jako swoją wielką życiową pomyłkę. Razi go przyziemność i zwyczajność codziennych domowych obowiązków. O jego życiu decyduje wybujała ambicja i chęć zostania wielkim poetą. Widzi widma, które kuszą go widokami lepszego i wzniosłego życia, przez co skutecznie odciągają go od żony i syna. Zwłaszcza widziadło Dziewicy, która utożsamia absolutyzm romantycznej miłości i potrzebę tworzenia poezji. W dniu chrztu Orcia porzuca żonę i dziecko i wyrusza w na wpół obłędną wędrówkę za poetycką złudą. Po długim czasie błądzenia po lasach i urwiskach uzmysławia sobie, że to jedynie rojenia wybujałego umysłu. Powraca do domu, ale dowiaduje się, że jego żona doznała pomieszania zmysłów. Następuje jego dramat rodzinny – syn Orcio okazuje się cierpieć na chorobę nerwową i tracić wzrok. Niepowodzenia w roli męża i ojca przyczyniają się do rewizji poglądów bohatera. Postanawia on rzucić się w wir działań społecznych. Staje na czele upadającej arystokracji, ale także tutaj czeka go klęska. Henryk portretowany jest początkowo przez Krasińskiego jako skrajny indywidualista, egocentryk. Cechuje go wybujała ambicja i chęć sprostania wzniosłym ideałom. Pragnie zostać poetą, mimo że nie został obdarzony talentem tworzenia wierszy. Ulega często nastrojom marzycielskim i utopijnym. Jako przywódca arystokratów okazuje się być rozsądnym i dobrym wodzem. Ujawnia przezorność i spryt, gdy decyduje się udać w przebraniu do obozu wroga, by właściwie rozpoznać siły przeciwnika. Tam uświadamia sobie, że rewolucja nie jest właściwym rozwiązaniem – stwierdza, że nowy porządek nie przyniesie nic nowego ani dobrego. W rozmowie z Pankracym okazuje się być bardziej obiektywny w osądzie mających miejsce wydarzeń i ich realnych konsekwencji. Henryk pokazuje się czytelnikowi dzieła jako zdecydowany obrońca własnej klasy społecznej. Wiarę i tradycję postrzega on jako ważne wartości, nadające życiu sens, nawet w obliczu nieuchronnej klęski zbrojnej. Henryk jest też odważny i pewny siebie, a także moralny w swoich czynach, co skonfrontowane zostało w dramacie z postawami pozostałych, skupionych w Okopach Św. Trójcy, arystokratów. Chęć osiągnięcia wielkiej sławy i wypaczona ambicja do końca nie opuszczają Henryka. Do końca nie godzi się na jakiekolwiek układy z rewolucjonistami. Okazuje się też być przekonujący i znajduje poklask (udaje mu się pokonać narastający w szeregach arystokratów bunt, a wcześniej cieszy się uznaniem rewolucjonistów, podczas wizyty w obozie – w chwili konfrontacji). W decydującym starciu szturmu tłumu na twierdzę rzuca się w przepaść i ginie. Jego ostatnie słowa brzmią „Poezjo, bądź mi przeklęta!”. Henryk zdaje sobie zatem sprawę z przyczyn swojego upadku. Spowodowany on był przedkładaniem wzniosłych ideałów i egocentryzmu nad zwyczajne, uporządkowane, proste, ale szczęśliwe życie rodzinne.
Podstawowe informacje o bohaterze
Bohaterka dramatu Nie-Boska Komedia Zygmunta Krasińskiego. Młoda dziewczyna, która zakochuje się w hrabim Henryku i poślubia go. Rodzi Henrykowi syna – Orcia. Wskutek braku zainteresowania ze strony męża popada w obłęd, a na końcu części I dzieła umiera.
Charakterystyka zewnętrzna
W dramacie zwraca się uwagę na to, że Maria jest młodą, piękną kobietą. Brak dokładniejszych opisów jej wyglądu zewnętrznego.
Charakterystyka wewnętrzna
Maria przedstawiona jest w początkowych partiach dramatu jako ufna i kochająca Henryka dziewczyna. Jest ona troskliwa, wierzy w godne, wspólne życie małżeńskie, ślubuje ukochanemu wierność. Jest prostą, ale dobrą dziewczyną. Ujawnia się też jako zręczna organizatorka – przy przygotowaniach chrzcin Orcia. Stopniowo uświadamia sobie, że jej mąż snuje jedynie marzycielskie rojenia o poezji, żyje w świecie fantazji i ma wysokie aspiracje, przepaja go bowiem romantyczny indywidualizm. Maria zdaje sobie sprawę, że jej wybranek traktuje życie rodzinne jako degradację i że napawa go ono wręcz odrazą. Podobnie jak Henryk widzi widmo nawiedzającej go Dziewicy, dostrzega w nim jednak w odróżnieniu od męża trupią bladość. Kiedy, na głęboko przez nią przeżywanym chrzcie synka, Henryk się nie pojawia, Maria popada z rozpaczy w obłęd. Rzuca na syna przekleństwo/błogosławieństwo, przepowiadając mu los poety. Czyni to jednak jedynie z obawy przed odrzuceniem Orcia przez Męża. Wielokrotnie daje dowody swojej ogromnej miłości matczynej. Nie myśli o sobie, ale o synku – wymusza na Henryku niedotrzymaną potem przezeń obietnicę, że zawsze będzie kochać syna i nim się zajmować. Niespełnienie w życiu rodzinnym, wynikające z nieodpowiedzialności Henryka powodują, że Maria traci zmysły i trafia do domu dla obłąkanych. Jest osobą głęboko religijną, co przeobraża się jednak później w dewocję i egzaltację. W domu dla obłąkanych Maria ma wizję świata, w którym Bóg oszalał, a ofiara Chrystusa stała się bezsensowna. Do końca pragnie, by Mąż się nie zainteresował – wyobraża sobie, że jest poetką. Sądzi, że jest niegodna swojego męża i jedynie poezja może przyczynić się do tego, by mąż nią nie gardził. Podczas odwiedzin Henryka w szpitalu Maria umiera na wylew krwi do mózgu. Nawet w chwili śmierci, mimo ogromu nieszczęść, jakie ją dotknęły, okazuje się dobrą i wierną Żoną. Ostatnie jej słowa, które kieruje do hrabiego, brzmią:
Dobrze mi, bo umieram przy tobie.
Podstawowe informacje o bohaterze
Jedna z postaci dramatu Zygmunta Krasińskiego Nie-Boska komedia. Pojawia się w III i IV części dzieła. Wierny towarzysz i podwładny Pankracego. Młody mężczyzna reprezentujący szeregi rewolucjonistów, nazywający się kapłanem nowej religii i nowego Boga.
Charakterystyka
Leonard jest podwładnym i nieodłącznym towarzyszem głównego przywódcy oddziałów rewolucjonistów – Pankracego. Ujawnia skrajnie radykalne poglądy, jest zafascynowany ideą dokonania przewrotu społecznego. Oddany Pankracemu, podziwia jego zdolności oratorskie, charyzmę. Podziela przekonania swego wodza, ale jego dążenia i działania zmierzają w stronę fanatyzmu. Nie pochwala decyzji swego przywódcy o podjęciu rozmów z hrabią Henrykiem. Zarzuca też mu opieszałość i niekonsekwencję w działaniu, a przez to opóźnianie bliskiego triumfu rewolucjonistów. Mimo wszystko jest posłuszny swemu wodzowi, przestrzega go przed udaniem się do obozu arystokratów. Cechują go zapalczywość, porywczość, skłonność do gniewu. Jest odważny, nie lęka się śmierci. Gotów jest oddać swe życie dla urzeczywistnienia idei, które reprezentuje. Hrabia Henryk podczas swojej potajemnej wędrówki przez obóz rewolucjonistów zwraca uwagę na dziwaczne rytuały i obrzędy, którym Leonard przewodniczy. Przypominają one nieco sabaty czarownic. Mają też charakter orgiastyczny i stanowią pochwałę zła i zbrodni. Leonard jest samozwańczym kapłanem nowej religii. Posługuje się frazesami i trywialnymi stwierdzeniami dotyczącymi wolności, by uzasadniać nimi wyuzdanie, rozpasanie erotyczne oraz szatański wymiar swoich pseudo-religijnych praktyk. Nie wierzy w Boga, wielokrotnie bluźni przeciw Niemu. Wzywa do burzenia świątyń. Leonard jest bezwzględny i nie zna litości – uczestniczy wraz z Pankracym w okrutnym sądzie nad pokonanymi arystokratami. W końcowych scenach dramatu jest świadkiem wizji Pankracego i jego śmierci. Do końca wielbi swego wodza i jest mu oddany. Jego widzenie Chrystusa-Mściciela postrzega jako majaki zmęczonego umysłu Pankracego, ale próbuje go chronić zasłaniając mu oczy – bezskutecznie. Świadomość, że jego wielki Mistrz i przywódca rewolucji kona, wyzwalają w Leonardzie ludzkie uczucia. Odczuwa on strach i po raz pierwszy niepewność. Przerażony woła o pomoc, która nie nadchodzi.
Podstawowe informacje o bohaterze
Jeden z bohaterów dramatu Nie-Boska Komedia Zygmunta Krasińskiego. Przywódca obozu rewolucjonistów, główny oponent hrabiego Henryka. Nosi znaczące imię (Pankracy z gr. Wszechwładny).
Charakterystyka zewnętrzna
Łysy mężczyzna w średnim wieku, noszący czarną brodę. Szczególną uwagę zwracają zwłaszcza jego oczy, nadające mu charyzmę i decydujące o tym, ze zyskuje posłuch wśród tłumów. Wspaniały mówca, dysponujący zdecydowanym i wyraźnym głosem, zdolny przekonać gawiedź do konieczności dokonania przewrotu społecznego.
Charakterystyka wewnętrzna
Pankracego opisuje III i IV część dramatu. Występuje on jako przywódca rewolucjonistów. Jego nieodłącznym towarzyszem i bezpośrednim podwładnym jest fanatyczny kapłan, Leonard. Ujawnia się jako zwolennik rewolucji, mimo że jest świadom wiążących się z nią zniszczeń. Zdolny przywódca, radykalny w poglądach, ale też skłonny do rozwiązań kompromisowych, o ile takie zaistnieją. Podejmuje próbę przeciągnięcia na swoją stronę hrabiego Henryka, traktując go jako jedynego wartościowego i honorowego przedstawiciela dawnego porządku. Traktuje hrabiego z szacunkiem, dostrzega jego godność, ale głosi zmierzch wartości, jakie tamten reprezentuje. Jego racje znajdują wyraz w sporze światopoglądowym z Henrykiem. Pankracy zarzuca arystokracji wieloletni wyzysk innych grup społecznych, nawołuje do walki o sprawiedliwość dziejową i zadośćuczynienie. Bohater ten nie potrafi jednak trzeźwo ocenić faktycznych intencji poszczególnych grup społecznych skupionych w obozie rewolucjonistów. Nie zdaje sobie sprawy, że jego szczytne cele zbudowania nowego porządku, opartego na równości i wolności nie równają się pragnieniom pozostałych, pałających po prostu chęcią zemsty i przelania krwi. Argument hrabiego Henryka, że w obozie rewolucjonistów widział
wszystkie zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże
nie trafia do Pankracego, jego przekonanie o tym, że buduje nowy porządek świata, oparty na sprawiedliwości, pozostaje niezachwiane. Pankracy bezkrytycznie postrzega przewrót społeczny jako konieczność dziejową. Bohater jest też zwolennikiem świata „młodych”, którzy zburzą skostniałe struktury społeczne, a w ich miejsce stworzą coś nowego, wzniosłego, swoisty raj na ziemi. Rewolucjoniści skupieni pod jego przywództwem zwyciężają, ale nie przynosi to poprawy sytuacji i odbudowy stosunków społecznych. Odbywający się okrutny sąd nad pokonanymi dowodzi tego, że nowy świat nie zna litości, a więc obce są mu wszelkie pozytywne wartości. W ostatnich scenach dramatu Pankracy odczuwa niepokój, nie jest w pełni przekonany o słuszności wydarzeń, jakie miały miejsce. Zauważa na niebie krzyż i ma przed oczyma wizję Chrystusa-Mściciela. Rażony
błyskawicą jego wzroku
pada martwy. Jego ostatnie słowa brzmią
Galilaee, vicisti! (Galilejczyku, zwyciężyłeś!)
co dowodzi uznania niesłuszności swoich przekonań i działań. Odrzucający religię i próbujący budować świat bez Boga bohater, uświadamia sobie, że zbłądził, a oczekiwana przez niego chwila na odkupienie popełnionych zbrodni nigdy nie nadejdzie. Zdaje też sobie sprawę z faktu, że próba budowania czegoś w oparciu o zbrodnie, zniszczenie, zemstę zawsze skończyć się musi klęską. Upadek przekonań bohatera równoznaczny jest z krytyczną oceną samej rewolucji jako drogi do walki o sprawiedliwość czy wolność. Pankracy jest postacią tragiczną dramatu, podobnie jak Henryk.