Temat 3. Rozwój dzieci i młodzieży – wybrane aspekty.
Charakterystyka rozwoju w poszczególnych przedziałach wieku
opracowanie dr n. med. Anna Bednarek

Okres noworodkowo-niemowlęcy – pierwszy rok życia

Charakteryzuje się bardzo intensywnym tempem wzrastania.

Średnie miesięczne przyrosty masy ciała wynoszą w I półroczu – 600g, a w II półroczu – 500g

W 1 r.ż. następuje podwojenie (4-5 m. ż) i potrojenie masy ciała (8-9 m. ż)

Długość ciała – w ciągu 1 r.ż. wzrasta średnio o 25 cm

Obwód głowy powiększa się o ok. 10 cm, obwód klatki piersiowej o ok.12 cm

Od 3 m.ż. następuje wyrównanie obwodów głowy i klatki piersiowej. Od tego okresu obwód klatki piersiowej jest stale większy od obwodu głowy

Ciemię tylne (małe) zarasta do 6-8 tyg. życia, a ciemię przednie (duże) do 15-18 m.ż.

Od 3 m.ż. – obserwuje się szybkie tempo wzrastania kośćca i przekształcanie się proporcji ciała w wyniku intensywnego rozwoju kończyn dolnych.

W 3 kwartale życia następuje rozwój uzębienia mlecznego.

Dziecko 12 - miesięczne powinno mieć 6 zębów (4 siekacze górne i 2 dolne).

Do 3-4 m.ż. niemowlę jest odporne na choroby zakaźne dzięki p/ciałom nabytym od matki.

Niemowlęta są skłonne do zapalenia płuc, zakażeń jelitowych (biegunki), krzywicy i drgawek czynnościowych.

Najważniejsze czynności opiekuńczo-wychowawcze w okresie niemowlęcym

• częste i bliskie kontakty z matką

• systematyczne przestrzeganie rytmu dobowego

• racjonalne żywienie

• przestrzeganie wskazań pielęgnacyjno-higienicznych

• wspomaganie aktywności przez bodźce słowne i przedmiotowe

• systematyczna kontrola rozwoju fizycznego i psychoruchowego

• profilaktyka krzywicy

• realizacja szczepień ochronnych

Okres poniemowlęcy (wczesnego dzieciństwa); 2-3 rok życia

• Następuje zmniejszenie dynamiki rozwoju

• Średnie przyrosty masy ciała i wzrostu wynoszą:

• w 2 r. ż. - 2,5 kg ; 10 cm

• w 3 r. ż. - 2,5 kg; 8 cm

• Rozwija się układ mięśniowy, kościec ulega rozrostowi i pogrubieniu. Umacniają się fizjologiczne krzywizny kręgosłupa.

• Rosną kończyny i zmienia się kształt klatki piersiowej.

• Do końca 2 r.ż. wyżynają się wszystkie zęby mleczne, tj. 20.

Zmniejsza się zapadalność na choroby przewodu pokarmowego, a wzrasta na choroby górnych dróg oddechowych i zakaźne.

Bardzo intensywny jest rozwój mowy biernej (rozumienie słów) i czynnej (świadome wypowiadanie w 2 r.ż. 200-300 słów, w 3 r.ż. 900-1200 słów).

Następuje doskonalenie czynności samodzielnego chodzenia (w 3 r.ż. chód jest zautomatyzowany, harmonijny), sprawności manipulacyjnej, samoobsługi i procesów poznawczych.

• Dziecko opanowuje kontrolowane oddawanie moczu i stolca najpierw w dzień, a potem w nocy.

• Charakterystyczna dla dziecka ciekawość poznawcza w tym wieku odsuwa chęć zaspokojenia innych potrzeb, m.in. potrzeby głodu.

• Przełomem w kształtowaniu osobowości (około 2,5 lat) jest umiejętność wyodrębnienia siebie ze swego otoczenia. Pojawiają się początki orientacji w płci na podstawie imienia lub ubioru.

• Wzrasta egocentryzm, negatywizm i upór (pierwszy okres „przekory”).

• Nawiązywane są pierwsze kontakty z rówieśnikami.

Niektóre dzieci w sytuacji zagrożenia wymagają zaspokojenia potrzeby stałej obecności matki i przytulania się do niej.

Obowiązuje przestrzeganie regularnego trybu życia i planu dnia.

Ze względu na dużą ruchliwość i nastawienie badawcze dziecka, należy je chronić przed wypadkami (oparzenia, zatrucia, urazy).

Okres przedszkolny 4-6 rok życia

• Roczne przyrosty wysokości wynoszą 5-7cm, masy ciała 2-2,5 kg (smuklenie sylwetki dziecka)

• Zmniejsza się uwypuklenie brzucha, rosną kończyny

• Ustępuje fizjologiczne płaskostopie /ważne właściwe obuwie/

• „Głód ruchu” bardzo duża ruchliwość dziecka związana z rozwojem układu mięśniowego, ruch jest krótkotrwały, dziecko szybko się męczy

• Skłonność do urazów i wad postawy (niedostateczne wykształcenie układu więzadłowego i duża ruchliwość)

Ok. 6 r.ż. następuje zmiana uzębienia mlecznego na stałe

Postępuje rozwój układu: limfatycznego, układu krążenia, oddechowego, zmiana toru oddechowego z przeponowego na piersiowy, zwolnienie tętna, liczby oddechów

Duża pobudliwość nerwowa, nadmiar wrażeń powoduje lęki nocne

Nasila się zachorowalność na choroby zakaźne

Dominującym rodzajem aktywności dziecka jest zabawa (z rówieśnikami)

Rozwija się wyobraźnia i bezkrytyczna fantazja (5 r.ż. „wiek pytań i 2 okres przekory”)

Doskonalenie ruchów postawno-lokomocyjnych (chód, bieg, skoki, wspinanie) i manipulacyjnych

w 6 r.ż. obserwuje się swobodne posługiwanie się mową potoczną, podporządkowanie się wymogom życia zbiorowego i naśladownictwo rodziców, dzięki któremu kształtuje się model postępowania właściwy dla określonej płci dziecka

W wieku 6-7 lat dziecko osiąga tzw. dojrzałość szkolną.

Najważniejsze kryteria tej dojrzałości to:

• poziom myślenia odpowiedni do wieku,

• celowa działalność,

• poczucie obowiązku,

• koncentracja uwagi,

• umiejętność wykonywania zadań w zespole,

Wiek wczesnoszkolny (7-10 lat)
Faza obojętnopłciowa

• Charakteryzuje dojrzewanie OUN (w zakresie wyższych czynności mózgowych: dochodzi do opanowania umiejętności czytania i pisania, intensywnego rozwoju mowy i myślenia)

• Tempo wzrastania wolne – roczne przyrosty wysokości – 5 cm, masy ciała – 3 kg.

• Obwód głowy osiąga wartość zbliżoną do ostatecznej

• Postępuje rozwój układu mięśniowego i aparatu wiązadłowego

• Wzrasta siła mięśni i sprawność ruchowa (mogą pojawić się bóle mięśniowe zwłaszcza w nocy)

• Utrzymuje się skłonność do wad postawy

• Dalsza zmiana uzębienia mlecznego

• Doskonali się czynność narządów wewnętrznych

• Wzrasta odporność na zachorowanie, ale nadal częste są choroby zakaźne i zakażenia dróg oddechowych. Zwiększa się częstość wypadków, urazów i zatruć

• Dominującą formą aktywności staje się nauka

• Wyrabia się poczucie odpowiedzialności i umiejętność wypełniania obowiązków

• Narasta potrzeba obcowania i współdziałania z rówieśnikami,

• Obserwuje się „złoty” okres motoryczności (10 r.ż.), ruchy dziecka są harmonijne, skoordynowane, precyzyjne. Dziecko cechuje gibkość i zwinność.

Okres dorastania; faza dojrzewania płciowego (11-18 rok życia)

Charakteryzuje się burzliwymi przemianami morfologicznymi i funkcjonalnymi, które naruszają równowagę jaka cechowała okres poprzedni i prowadzą do osiągnięcia dojrzałości płciowej oraz zdolności do rozrodu

Intensywne przyrosty wysokości ciała (ok. 10 cm rocznie)

Rozwój 2 i 3-rzędowych cech płciowych spowodowany działaniem hormonów gonad i androgenów nadnerczowych

Różnicowanie sylwetki męskiej i kobiecej

Wzmożone wydzielanie gruczołów łojowych i potowych

Szybkie tempo wzrastania stwarza konieczność wzmożonej pracy wszystkich układów, szczególnie układu krążenia i oddychania, co może doprowadzić do wystąpienia przemijających objawów przepracowania i niewydolności tych układów

Równocześnie z przemianami somatycznymi występują daleko idące przemiany psychiczne:

rozwój inteligencji,

nadmierna pobudliwość na bodźce,

labilność nastroju,

nadwrażliwość emocjonalna.

Temat 4: Rozwój psychomotoryczny niemowląt

Okres niemowlęcy charakteryzuje się ścisłym zespoleniem rozwoju procesów poznawczych z rozwojem funkcji ruchowych, stąd mówimy o rozwoju psychoruchowym małego dziecka.

Rozwój psychoruchowy u niemowląt przebiega wg następujących praw

Cefalokaudalnego (głowowo-ogonowego) - tzw. dużej motoryki, są to ruchy związane z utrzymaniem postawy ciała

Proksymodystalnego (blisko-daleko) - tzw. motoryki małej, czyli umiejętności sięgania, chwytania i manipulacji przedmiotami

Zmiany w zakresie tzw. dużej motoryki to:

kolejne fazy rozwoju ruchów gałek ocznych (umiejętność patrzenia), głowy, szyi, rąk, tułowia i nóg, początkowo w pozycji leżącej,

później – stopniowo osiąganie zdolności siadania i siedzenia, stawania i stania (a więc ruchy związane z utrzymaniem postawy ciała).

Rozwój ruchów lokomocyjnych prowadzi do zdobycia umiejętności samodzielnego chodzenia.

Zgodnie z prawem tzw. motoryki małej niemowlę poruszając rączkami:

początkowo użytkuje niemal wyłącznie stawy barkowe,

stopniowo włączając do ruchu stawy łokciowe i nadgarstkowe,

z końcem 1 roku życia stawy śródpaliczkowe [chwyt nożycowy (ok. 7-8 mż.) i chwyt pęsetkowy (ok. 9 mż.)].

Kamienie milowe w rozwoju motoryki dużej u niemowląt

Podnoszenie głowy 2-3 miesiąc życia

Siadanie 5-6 miesiąc życia

Wstawanie 8-9 miesiąc życia

Chodzenie 11-12 miesiąc życia

Odruchy u noworodka

Odruch płaczu (krzyku) – wyraża potrzebę, w mniejszym stopniu stan uczuciowy. Noworodek „płacze” bez łez. U wcześniaków krzyk jest słaby lub nie występuje wcale.

Odruch ssania i połykania – należy do najlepiej wykształconych odruchów u noworodka donoszonego. Jest to odruch złożony wymagający skoordynowania. Ośrodek odruchu ssania – znajduje się w bezpośredniej bliskości ośrodka odruchu połykania i oddychania. Odruch ssania jest bardzo silnym odruchem, tłumi inne odczucia (także bólu).

Odruch Moro (obejmowania), wykształca się w 7 m.ż. wewnątrzmacicznego. Przebiega w dwóch fazach.

Każdy silny bodziec ruchowy powoduje u dziecka rozrzucenie rąk, następnie wyprostowanie rąk i palców (I faza odruchu). Na twarzy dziecka uwidacznia się zaskoczenie, przestrach, przechodzące niekiedy w krzyk.

W fazie II następuje zgięcie i przywiedzenie kończyn górnych przypominające obejmowanie oraz zgięcie kończyn dolnych.

Cały odruch trwa ok. 2 s. Zanika ok. 5 m.ż.

Odruch Moro (obejmowania)

Przyjmuje się, że jest to pozostałość pierwotnego odruchu chwytania się matki w razie niebezpieczeństwa.

Brak tego odruchu u noworodka lub utrzymywanie się ponad 6 m.ż. stanowi objaw patologii.

Odruch szukania sutka (ryjkowy) – zwracanie głowy w stronę podrażnienia, otwieranie ust i układanie języka w kształcie rynienki w przypadku pobudzenia skóry policzka przez dotknięcie jakimś przedmiotem. Jest to odruch związany z szukaniem pokarmu. Zanika ok. 3 m.ż.

Odruch chwytny „małpi”. Jeśli noworodkowi włożymy w dłoń jakiś twardy przedmiot (np. ołówek, palec) to wyzwala się skurcz toniczny palców zaciskający podany przedmiot. Skurcz jest tak silny, że pozwala przy podnoszeniu na uniesienie tułowia noworodka. Występuje w podobny sposób w stopach. Zanika ok. 4 m.ż.

Odruch cofania – polega na zgięciu kończyny dolnej po nieznacznym podrażnieniu stopy, utrzymuje się do końca 2 m. życia.

Odruch skręcania lub wygięcia tułowia – polega na tym, że drażniąc skórę na bocznej części tułowia, następuje skurcz mięśni po tej stronie i zgięcie tułowia w stronę drażnioną. Odruch ten utrzymuje się przez 1-sze półrocze życia.

Odruch stąpania lub podparcia; trzymając dziecko w pozycji pionowej, dotykamy jego stopami podłoża. Występuje wtedy toniczne napięcie prostowników kończyn dolnych oraz naprzemienne ruchy kończyn przypominające chodzenie. Niemowlę nie może samodzielnie utrzymać ciała w tej pozycji. Odruch ten zanika ok. 4 m.ż.

Niepokojące zachowania u dziecka pod koniec 1 miesiąca życia

Skłonność do odchylania głowy i leżenia w pozycji wygiętej do tyłu

Mała ruchliwość i nadmierna senność

Zauważalne drżenie raczek i nóżek

Oczopląs (gałki oczne poruszają się rytmicznie w różne strony)

Mocne napięcie nóżek i rączek

Trudności z ssaniem (krztusi się, wymiotuje, ma kłopoty z połykaniem, ssie niespokojnie odgina głowę przy karmieniu)

Niepokojące zachowania u dziecka pod koniec 3 miesiąca życia

Opadanie głowy do tyłu, gdy w pozycji leżącej podciągamy go za ręce

Nie zatrzymywanie wzroku na osobach i przedmiotach

Nadwrażliwość na głos lub dotknięcie (krzyk, drżenie, wzmożone napięcie)

W czasie przytulania nie potrafi utrzymać sztywno główki, która opada mu na boki

Trudności z odwodzeniem nóżek

Niepokojące zachowania u dziecka pod koniec 6 miesiąca życia

Nie przekręca się na boki

Nie bawi się rączkami, nie chwyta zabawek, mocno zaciska piąstki

Ma ubogą mimikę i nie reaguje na głos matki

Mięśnie rączek i nóżek ma mocno napięte

Nadmiernie napina stopy i trzyma je opuszczone jak baletnica

Tab. 1. Charakterystyka rozwoju dziecka w 1. roku życia

Wiek (w mies.)	Lokomocja i kontrola postawy (P)	Koordynacja wzrokowo-ruchowa (K)	Mowa (M)	Kontakty społeczne (S)
1	W pozycji na brzuszku unosi na chwilę brodę, zgina i wyprostowuje nogi (miednica uniesiona), wykonuje ruchy pełzania. Na plecach leży w pozycji asymetrycznej (odruch toniczny szyi), kręgosłup wygięty. Wykonuje chaotyczne, globalne ruchy kończynami w okresie czuwania. Zaciska dłoń przy dotknięciu. Wypuszcza natychmiast przedmiot włożony mu do ręki.	Reaguje na nagły dźwięk zahamowaniem ruchów lub zaciśnięciem powiek.	Wydaje pojedyncze dźwięki gardłowe.	Skupia przez chwilę wzrok na twarzy ludzkiej.
3	W pozycji na brzuszku unosi głowę i utrzymuje ją przez pewien czas, opierając się na przedramionach, leży z nogami zgiętymi, miednica płasko oparta (żabka). Podtrzymywane w pozycji siedzącej utrzymuje głowę prosto z lekkim pochyleniem do przodu (podrzucanie głowy). Podtrzymywane pod pachy opiera się na nogach zgiętych w stawach kolanowych i biodrowych,	Utrzymuje przez moment przedmiot włożony mu do ręki. Śledzi przedmiot oddalający się z pola widzenia. Szuka wzrokiem źródła dźwięku. Przypadkowo trąca zawieszone zabawki.	Grucha.	Reaguje ogólnym ożywieniem ruchowym, uśmiechem, wydawaniem dźwięków na kontakt z ludźmi. Bawi się rączkami, ogląda je.
6	Przewraca się z pleców na brzuszek i na odwrót. Siada podciągane za obie ręce (samodzielnie jeszcze nie siedzi). Siedzi z oparciem. Podtrzymywane pod pachy opiera się pewnie na nogach wyprostowanych w stawach biodrowych i kolanowych. Podtrzymywane w pozycji siedzącej utrzymuje pewnie głowę.	Sięga i chwyta pewnie przedmioty, wykonuje proste manipulacje, przekłada zabawkę z ręki do ręki.	Gaworzy śpiewnie.	W pozycji na plecach chwyta ręką stopy, bawi się palcami u nóg. Odróżnia osoby obce od znajomych (reakcja orientacyjna lub lękowa).
9	Staje samo, opierając się o pręty łóżka lub kojca, siada ciężko z tej pozycji. Siada samo swobodnie. Z pozycji siedzącej przechodzi do pozycji na brzuszku. Trzymane pod pachy wykonuje ruchy chodzenia.	Wyrzuca z wózka, kojca, łóżka przedmioty i obserwuje, jak spadają.	Gaworzy w celu zwrócenia na siebie uwagi dorosłego. Zaczyna wymawiać pierwsze słowo dwusylabowe (początkowo bez zrozumienia).	Bawi się z dorosłym w „a kuku”. Szuka odebranego lub schowanego przedmiotu.
12	Trzymane za jedną rękę chodzi, próbuje stawiać pierwsze samodzielne kroki.	Próbuje ustawić wieżę zestawiając 2 klocki razem, burzy wieżę ustawioną przez dorosłego. Trzymając dwa przedmioty interesuje się trzecim, próbuje go chwycić (próba może być nieudana).	Wymawia ze zrozumieniem dwa, trzy słowa (mama, tata, baba).	Rozumie kilka prostych poleceń w znanych sytuacjach i wykonuje je (np. przy jedzeniu – „otwórz buzię” itp.).