Początek oświecenia w Polsce

Choć wiek XVIII odznaczał się tendencjami uniwersalistyczny-mi i kosmopolitycznymi, to jednak oświecenie polskie charakteryzuje się swoją narodową specyfiką, ma własną dynamikę. Kiedy bowiem na zachodzie Europy powstają podwaliny nowoczesnej cywilizacji technologicznej - dokonuje się „wielki skok" — Polska boryka się z problemem utrzymania swojej państwowości i zaczyna dopiero wchodzić na drogę przemian wiodących ku stworzeniu nowoczesnego społeczeństwa i państwa. Reformatorzy — dążący do zachowania niepodległości kraju - znajdują w myśli oświecenia źródło idei pozwalających sformułować program odnowienia państwa.

Specyfiką polskiego oświecenia jest słabość mieszczaństwa, które dopiero zaczyna dopominać się o prawa dla siebie. Kultura o charakterze elitarnym rozwija się dzięki mecenatowi sprawowanemu przez dwór króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (tu przykładem mogą być obiady czwartkowe, gromadzące elitę intelektualno-artystyczną kraju; w tym kręgu występują Bohomolec, Naruszewicz, Trembecki). Ogniskami kultury stają się także dwory magnackie - zwłaszcza mieszczący się w Puławach dwór Czartoryskich — opozycyjnie (a później konkurencyjnie) nastawione do króla (tu pojawiają się Kniaźnin, Zabłocki, Niemcewicz). W Warszawie działa ponadto grupa pisarzy, takich jak T.K. Węgierski, J. Czyż i J. Ancuta oraz tzw. Kuźnica Kołłątajowska. Twórcą związanym z prowincją jest natomiast F. Karpiński. Jeśli z dworem warszawskim wiąże się formacje klasycyzmu polskiego, to z Puławami — sentymentalizm proponujący nową formę uczuciowości oraz specyficzną koncepcję natury. Na dworze tym pojawiają się tendencje preromantyczne. Rozwija się kult tradycji narodowej, zainteresowanie historią Polski, sarmacką przeszłością. Na początku wieku XIX silnym kulturowo ośrodkiem oświecenia stanie się Wilno (uniwersytet, prasa, Towarzystwo Szubrawców) i Krzemieniec; rozwijają się również pod tym względem Lwów, Kraków i Poznań.

W Polsce początki oświecenia przypadają na lata 40. XVIII w. — kiedy rozgrywa się bój z sarmatyzmem - i łączą się z działalnością tzw. prekursorów epoki, do których zalicza się między innymi Stanisława Konarskiego - twórcę Collegium Nobilium (1740), reformatora szkół pijarskich i reformatora języka polskiego, a także projektodawcę reform ustroju Rzeczpospolitej (występującego w piśmie O skutecznym rad sposobie przeciw zasadzie liberum veto). Do prekursorów epoki zalicza się również Stanisława Leszczyńskiego, braci Załuskich i Czartoryskich. Na polu literatury nowe tendencje ujawniają się w twórczości E. Druż-backiej i W Rzewuskiego. Za datę kończącą epokę przyjmuje się rok 1822, w którym ukazały się Ballady i romanse Mickiewicza.
Okres oświecenia w Polsce posiada swoją specyficzną dynamikę, związaną z wydarzeniami politycznymi ostatnich lat Rzeczpospolitej szlacheckiej. Dzieli się go na trzy fazy:
1740-1764 — lata panowania Augusta III Sasa,
1764-1795 — okres oświecenia stanisławowskiego; inauguruje go wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego, powstanie Szkoły Rycerskiej, sceny narodowej oraz „Monitora", kończy zaś ostateczny rozbiór Polski,
1795-1822 - tzw. oświecenie postanisławowskie. Ponadto w oświeceniu stanisławowskim wyróżnia się podokresy wyznaczane datami:
1772 — zakończenie konfederacji barskiej i I rozbiór Polski,
1788 - początek prac Sejmu Wielkiego.

Odnotować należy, że okres od początku XIX w. charakteryzuje stopniowe pojawianie się tendencji, które można określić mianem pre-romantycznych.
Podobnie wypada zwrócić uwagę na fakt, że w okresie oświecenia trwa jeszcze tradycja poezji barokowej (np. w twórczości księdza }. Baki czy w poezji konfederacji barskiej, a także w poezji A. Naruszewicza).
Czasy początkowe oświecenia w Polsce odznaczają się wzmożonym zainteresowaniem myślą oświecenia europejskiego, zarówno jego doktrynami estetycznymi, jak i filozoficznymi, społecznymi, pedagogicznymi i politycznymi. Wiąże się to z powstającymi tłumaczeniami, a także omówieniami prac myślicieli i literatów europejskich - głównie francuskich, w drugiej kolejności angielskich i na końcu niemieckich (szczególną rolę pełni tu publicystyka popularyzatorska). Pisarze polskiego oświecenia podróżują po Europie, odbywają studia zagraniczne, sprowadzają zagraniczne książki, utrzymują kontakty z wybitnymi postaciami kultury europejskiej, uczą się obcych języków.

(M. Hanczakowski, M. Kuziak, A. Zawadzki, B. Żynis, Epoki literackie, Bielsko-Biała 2001, s. 111-112.)