Początek oświecenia.

Oświecenie stanowi epokę w dziejach kultury, która w Europie przypadła na koniec wieku XVIII (1680-1780). W Polsce łączy się ów okres z latami panowania ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego: 1764-1795. Mianem tym określa się również tendencje filozoficzne związane z racjonalizmem i empiry-:mem, pojawiające się w myśli tych czasów, jak również w myśli późniejszej (także współcześnie). Termin ten odnosi się do historii, historii literatury, filozofii i nauki, myśli ekonomicznej i politycznej, określa zatem formacje kulturową. Istotna jest występująca w jego nazwie metafora światła, utożsamianego ze światłem rozumu, rozjaśniającego ciemność przesądów i zabobonu, poddającego krytyce tradycję, formułującego koncepcje oparte na prawie natury. Nazwa ta wywodzi się z systemu nauki o „świetle naturalnym" Filipa Melanchtona XVI-wiecznego humanisty, dążącego do wyzwolenia filozofii spod panowania teologii i powiązania jej z refleksją rozumową, łączącego pojęcie objawienia z wiedzą przyrodniczą i antycznym racjonalizmem. Ludzie oświecenia nawiązywali do stoickiej koncepcji autonomii rozumu — „światła naturalnego"-stanowiącego podstawę poznania świata i podstawę etyki. Od stoików przejęto również koncepcje empiryzmu : sensualizmu oraz fundamentalną dla epoki ideę tożsamości natury i rozumu.

Znamienna jest definicja oświecenia, którą sformułował filozof niemiecki I. Kant (oświecenie odznacza się-zresztą dużą samoświadomością). Otóż eksponuje on fakt, że o istocie owej formacji świadczy autonomia myślenia, które wyzwala się z przesądów tradycji i autorytetów (zwłaszcza teologicznych), ustala racjonalne prawa rzeczywistości, odwołuje się do wspólnego całej ludzkości rozumu. Idea krytyki — podania w wątpliwość tego, co dotychczas było niepodważalne i sprawdzenie jego wartości — stanowi jedna z najważniejszych idei epoki odczuwającej kryzys dawnego porządku feudalno-teologicznego i konieczność postawienia pytania o źródło i sens zastanych form cywilizacyjnych (takie pytanie pojawia się np. w Listach perskich Monteskiusza). Charakterystyczny jest sposób ujmowania przez historyków epoki dziejów traktowanych jako autonomiczny (wyzwolony spod panowania opatrzności) proces, którego bohaterem są społeczności tworzące kulturę. Postawę taką reprezentuje np. Monteskiusz, ukazujący człowieka jako istotę determinowaną głównie przez środowisko naturalne. Oświecenie wiąże się z projektem sformułowania systemu ukazującego zasady władające rzeczywistością i z projektem kultury zakładającym rozwój cywilizacji ludzkiej. W literaturze - w sposób szczególny powiązanej ówcześnie z filozofią - dążenia takie szczególnie zaznaczają się w utworach o charakterze utopii (np. Podróże Guliwera J. Swifta) bądź w utworach sławiących rozum i umiejętności człowieka (np. Przypadki Robinsona Cruzoe D. Defoe). U podstaw projektów pedagogicznych myślicieli epoki legło optymistyczne przekonanie o możliwości zmiany człowieka, wiara w jego naturalną dobroć, przekonanie, że źródłem zła jest niewiedza, a także przeświadczenie, że natura ludzka kształtuje się w trakcie nabywania kolejnych doświadczeń (empiryzm J. Locke'a). Wiele nieporozumień związanych z obrazem oświecenia wynika z pozostałości w myśleniu o nim krytyki sformułowanej przez romantyków, którzy stworzyli jego uproszczony i jednoznaczny wizerunek—jako epoki wyłącznego panowania rozumu, epoki ateizmu, upadku duchowości.

W Europie Zachodniej początki oświecenia przypadają na koniec wieku XVII i wiążą się z kulturą Niderlandów (lata 1680-1715 określa się mianem „kryzysu świadomości"). Podobną rolę spełniła i Szwajcaria, stając się swego rodzaju rynkiem wymiany idei, spotkania myśli. W Niderlandach znaleźli schronienie uchodźcy należący do prześladowanych mniejszości religijnych i politycznych (po wojnach religijnych w Europie i rewolucji w Anglii). Osiedli tam również wygnani z Polski arianie. W sprzyjającej atmosferze rozwoju ekonomicznego i intelektualnego, wolnomyślicielstwa, tolerancji religijnej, politycznej i narodowej dokonała się swoista synteza kultury humanistycznej z teologią. Krytyce rozumowej poddawano dogmaty wiary, zaczęto ujmować Biblie w sposób historyczny, traktować ją jako dzieło literackie (przyczynili się do tego teologowie protestanccy — socynianie i arminianie). Wraz z rozwojem dziennikarstwa upowszechnił się w Niderlandach nowy styl uprawiania nauki — felietonistyka, zapowiadająca encyklopedyzm. Kultura intelektualna epoki staje się coraz bardziej demokratyczna (powstają towarzystwa naukowe, rozwija się czasopiśmiennictwo), ma również ścisły związek z życiem towarzyskim skupiającym się w salonach. Duży wpływ na atmosferę intelektualną wywiera wówczas rozwój studiów filologicznych. Z Niderlandów przenosi inspiracje oświeceniowe do Francji P. Bayle, do Anglii A. Shaftesbury. Warto tu wskazać również na ważny dla kształtowania się oświecenia, toczący się w XVII-wiecznej Francji, tzw. spór starożytników (J. de La Fontaine, N. Boileau) z nowożytnikami (Ch. Perrault, B. Fontenelle). Przedmiotem sporu była kategoria postępu w kulturze. Nowożytnicy dowodzili, że postęp taki istnieje i że kultura współczesna nie tylko dorównuje starożytnej, ale i może ją przewyższyć (filozofowie oświecenia dowodzili, że ich epoka reprezentuje sobą najwyższy poziom rozwoju cywilizacji; przekonanie to pozwoli im na krytykę przeszłości). Przyczyny ekspansji oświecenia tkwią również w rozwoju nowożytnej nauki i techniki, zapoczątkowanym przez osiągnięcia Galileusza, Keplera czy w końcu Newtona, także przez refleksję nad metodą badawczą Kartezjusza i F. Bacona. Postęp w nauce wiedzie do optymizmu poznawczego; świat ujawnia przed człowiekiem swoje tajemnice, zaczyna służyć jego potrzebom. Oświecenie to także początek masowej kultury czytania i pisania.

(M. Hanczakowski, M. Kuziak, A. Zawadzki, B. Żynis, Epoki literackie, Bielsko-Biała 2001, s. 105-107.)