OŚWIECENIE W EUROPIE I POCZĄTKI FILOZOFII RECENTORUM W POLSCE
Termin oświecenie obejmuje całokształt zjawisk i procesów zachodzących w Europie XVIII w. Nazwa upowszechniła się na terenie Niemiec, we Francji – „wiek filozoficzny” lub „wiek oświecenia”. Polski odpowiednik to „wiek filozofski”. Dobrze oddaje to przełomowość epoki.
PIERWSZA FAZA – kult rozumu wyswobodzonego z więzów scholastycznych dogmatów, optymistyczna wiara, że przy jego pomocy można opanować zasady sprawiedliwego systemu społ.
Schyłek XVII w. Anglia – występ filozofów, których prace zawierały zasadnicze koncepcje oświecenia (John Lock, Berkley, Hume). W Europie rozpowszechniły się w XVIII w.
Francja, XVIII w. – pojawienie się nowych, dotychczas marginesowych, mieszczańskich bohaterów (awans w starciu z wzorcami kult. feudalnej). Pisarze i filozofowie zakwestionowali poprzedni system wartości, ze względu na przekonanie, że wszyscy są z natury wolni i równi. „oświecony rozum” – kryterium prawdy, wyzwolony od myślenia teologicznego. Przy jego pomocy dokonywano rewizji poglądów (szczególny atak na średniowiecze i Kościół, który kontrolował życie kulturalne). Panowały poglądy deistyczne.
Człowiek znalazł się w centrum zainteresowania wszelkich dziedzin świecenia. Zamiast systemu metafizycznego, powstała Encyklopdia Diderota, dająca krytycznie zinterpretowane inf. ze wszystkich dziedzin życia – królestwo Rozumu opartego na doświadczeniu.
Jan Jaku Rousseau – cywilizacja prowadzi do niezgodności istoty człowieka z jej uzewnętrznieniem, dlatego ludzie żyjący w świecie pozorów zatracili naturalną zdolność porozumiewania się ze sobą. Postulował odbudowę moralności. Mit teologiczny o upadku człowieka, zastąpił mitem historycznym, określając w miarę dokładnie ten moment, na okres tworzenia się form społ.
Dwie drogi do ponownego uzyskania harmonii: za pomocą edukacji oraz rewolucji. Przyczyniło się to do powstania sentymentalizmu jako kierunku lit.
Awans prozy – bardziej demokratyczny środek ekspresji niż poezja klasycystyczna, która nie potrafi wyeazić uczuć i myśli współczesnego człowieka. Głowne problemy przedstawiane w powieści, antyklasycystycznych gat. jak drama mieszczańska i opera komiczna.
Polska XVIII w. – ożywienie kulturalne kraju, po 1740 r. powstają nowego typu instytucje naukowe i lit. Zmiany te pozostawały w ścisłym związku z grupą magnatów, skupioną wokół stronnictwa Czartoryskich. Ich przywódcą był Stanisław Poniatowski. Grupa skupiała wokół siebie wybitne osobowości z innych krajów. Najbardziej zasłużeni działacze lat 30-40: Załuscy, Leszczyński, Konarski, J. A. Jabłonowski.
Pierwsze objawy odwrotu od scholastyki wyraziły się w przyjęciu eklektycznej filozofii recentiorum, tzn. myślicieli „nowych” przeciwstawianych starym autorytetom teologicznym. „Nowi”: Kartezjusz, Leibniz, Newton, próba akceptacji systemu Kopernika, podstawą była nauka Wolffa.
Niemcy – stąd pochodzi zasadnicza inspiracja wczesnego polskiego oświecenia.
Filozofia Christiana Wolffa – prawd nie odkrywamy, lecz ich dowodzimy – negacja roli doświadczenia, bliskie scholastyce. Głosił zasady racji dostatecznej – znaczne ograniczenie roli Opatrzności i objawienia, wyzwalanie nauk ścisłych i przyrodniczych z niewoli dogmatu, wyłączenie z filozofii wszelkich zjawisk irracjonalnych. Jego filozofia to ważny impuls w kierunku laicyzacji i rozwoju nauki. Aprobowała też opór przeciwko niesprawiedliwemu władcy. Filozofia początkowo wyparta, stała się bardzo popularna i zalecana m. in. przez Kościół.