ramy czasowe, nazwa

Oświecenie trwa w Europie od lat 40 do końca XVIII wieku. Na ziemiach polskich natomiast umownie kończy się w 1822 roku, w którym A. Mickiewicz wydał w Wilnie pierwszy tomik poezji zawierający ballady i romanse.

Bardzo znacząca jest nazwa epoki. Oświecenie to inaczej „wiek światła”, nazywano też ten okres „wiekiem rozumu” albo „wiekiem filozofów”. Jest to zatem czas intensywnego rozwoju nauki, czas, którego filozofowie głosili kult wiedzy (kult rozumu), twierdzili, że wiedza jest tym, co rozświetla wieki głupoty i nietolerancji. Oświecenie charakteryzował więc krytycyzm w stosunku do instytucji feudalnych, zwłaszcza do kościoła i wszelkich form życia religijnego. Często jest nazywane „epoką ateizującą”. Wśród ludzi tego okresu dominowały dwie postawy – ateizm, przejawiający się całkowitym odrzuceniem Boga, i deizm – przekonanie, że Bóg istnieje, ale nie można o nim niczego powiedzieć. Stworzył świat i na tym jego rola się skończyła. Nie ingeruje on bowiem w rozwój tego świata.

Duży wpływ na kulturę oświecenia miały filozofie.

Racjonalizm:

Głównym teoretykiem był Kartezjusz, Francuz. Założył on, iż jedyną właściwą drogą poznania prawdy o świecie jest rozum. Należy więc odrzucić całą wiedzę objawioną, wszelkie autorytety i przyjmować tylko to, co można udowodnić na drodze logicznego myślenia. Maksyma Kartezjusza „Cogito ergo sum”, czyli „Myślę, więc jestem” podkreśla znaczenie umiejętności myślenia dla określenia tożsamości człowieka.

Empiryzm:

Jednym z głównych przedstawicieli tego kierunku filozoficznego był Francis Bacon, Anglik. Zakładał on, że najlepszą drogą poznania prawdy o świecie jest doświadczenie. Należy zatem odrzucić wszystko to, czego nie da się potwierdzić praktycznie.

Sensualizm:

Za jednego z głównych teoretyków uważano angielskiego filozofa, Johna Locke’a. Sensualizm zakłada, że człowiek rodzi się jako tabula rasa, czyli czysta, niezapisana karta. Wiedzę o świecie zdobywa na drodze empirycznej. Nie wszystkie doświadczenia są jednak dobre i korzystne dla człowieka. Rozum podpowiada mu, które doświadczenia są dobre i nakłania do ich powtarzania, a do unikania doświadczeń złych. Im człowiek ma więcej doświadczeń, tym jest mądrzejszy. Jako że stara się powtarzać tylko doświadczenia dobre, staje się coraz lepszy. Z filozofii tej wynika podstawowy aksjomat myśli oświeceniowej: „człowiek mądry to człowiek dobry”.

Myśliciele epoki oświecenia głosili również materializm, czyli przekonanie, iż rzeczywistość ma charakter tylko fizyczny, to znaczy istnieje tylko to, co jest dostępne poznaniu zmysłowemu.

Ideałem dla ludzi oświecenia stał się człowiek wykształcony, racjonalista, myślący niezależnie, libertyn (wolnomyśliciel, antyklerykał, człowiek odrzucający wszelką zależność od Boga).

Do ważnych idei oświeceniowych należały:

- tolerancja religijna – oświecenie domagało się swobody wyznania oraz rozdziału kościoła od państwa,

- wolność, równość, braterstwo – oświecenie sformułowało podstawy liberalizmu, za najwyższą wartość uznano wolność, głoszono równość wszystkich wobec prawa,

- utylitaryzm – pogląd zakładający, że dobre jest to, co użyteczne. Miarą wartości człowieka też jest jego użyteczność.

KOnsekwencje idei

Głoszone w oświeceniu idee przyczyniły się do upadku niewolnictwa, stopniowego upadania rządów autorytarnych, do laicyzacji szkolnictwa (zeświecczenie – uwolnienie szkolnictwa spod zwierzchności kościoła).

Stosunek oświecenia do poprzednich epok

W oświeceniu raczej krytycznie patrzono na wcześniejsze epoki. Pozytywnie oceniano był tylko renesans jako czas wielkich odkryć i rozwoju nauki. Bardzo negatywnie natomiast oceniano średniowiecze i barok jako okresy ciemnoty, zacofania i wiary w zabobony.

Zrodziła się także nowa koncepcja sztuki. Miała ona być egalitarna (przeciwieństwo elitarności), a więc docierać do jak największego kręgu odbiorców. Nakładano na nią funkcje dydaktyczne. Sztuka miała dawać człowiekowi określoną wiedzę o świecie i uczyć jak żyć. Sztuka miała więc pełnić praktyczne funkcje, być użyteczna.

centrum kulturalne

Podstawy myśli oświeceniowej zrodziły się w Anglii, ale najszybciej nowe idee upowszechniły się we Francji. Paryż stał się stolicą kulturalną Europy, a językiem elit, intelektualistów, ludzi wykształconych, był język francuski.

W Paryżu zaczęto opracowywać też i wydawać pierwszą wielotomową encyklopedię, która miała dostarczać ludziom wiedzy z różnych dziedzin nauki. Ludzi zaangażowanych w tworzenie Encyklopedii nazywano encyklopedystami. Należeli do nich najwybitniejszych uczeni i filozofowie, a także twórcy literatury, m.in. Wolter i Denis Diderot.

drugie oblicze filozofii oświecenia

Oświecenie nie było jednak epoką jednolitą. Bardzo szybko w Europie zaczęły zyskiwać na popularności poglądy głoszone przez innego francuskiego filozofa J. J. Rousseau. Był on głównym teoretykiem sentymentalizmu. Rozumowi i doświadczeniu jako głównym narzędziom poznawania świata przeciwstawiał uczucia i intuicję.

polski paradoks

W Polsce bardzo szybko pojawiły się wszystkie idee, jakie zrodziły się na zachodzie Europy. Polskie oświecenie zatem to także czas intensywnego rozwoju nauki i kultury. Wiele inicjatyw z tym związanych podejmował król Stanisław August Poniatowski. Z jego inicjatywy powstały: pierwszy publiczny teatr (1762), pierwsza w skali światowej instytucja opiekująca się edukacją – Komisja Edukacji Narodowej, Szkoła Rycerska, zaczęły się ukazywać nowe czasopisma, np. „Monitor” oraz „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Król organizował również słynne „obiady czwartkowe”, na których spotykali się najwybitniejsi publicyści, literaci, działacze polskiego oświecenia.

Jednocześnie jednak oświecenie w Polsce to czas ostatecznego upadku państwa. Wtedy doszło do wszystkich trzech rozbiorów (1772, 1793, 1795). Na mocy Trzeciego Traktatu Rozbiorowego Polska przestała istnieć, została całkowicie wymazana z mapy Europy.