Początki nowoczesnego przemysłu

W początkach XVIII wieku w kilku regionach europejskich, głównie w zachodniej Europie, doszło do znacznej koncentracji przemysłu manufakturowego większości, choć nie wyłącznie, tekstylnego. Na początku lat siedemdziesiątych XX wieku w celu opisania procesu ekspansji i przekształcenia tego przemysłu wprowadzono nowy termin: protoindustrializacja. Początkowo używano go w odniesieniu do przemysłu lnianego we Flandrii. Był to przemyśl wiejski, bazujący na chałupnictwie, zorganizowany przez przedsiębiorców z Gandawy i innych miast handlowych, którzy eksportowali jego wytwory - tkaniny lniane - na odlegle rynki, zwłaszcza imperium Hiszpanii. Robotnicy - cale rodziny wraz z dziećmi, zazwyczaj uprawiali również niewielkie kawałki gruntu, chociaż zaopatrywali sie tez w dodatkowe artykuły na rynkach. Termin ten następnie został drobiazgowo zanalizowany i objęto nim podobne Rodzaje przemysłu manufakturowego w różnych miejscach i czasie. Niektóre z nich - na przykład przemyśl bawełniany w Lancashire - były postrzegane jako wstępna faza w pełni rozwiniętego przemysłu fabrycznego. jednak w innych, na przykład w irlandzkim nawet flamandzkim przemyśle lnianym, takie przekształcenie nie nastąpiło. Zasadnicze cechy gospodarki protoindustrialnej sprowadzały sie do tego, ze przedsiębiorcy z miast (kupcy-producenci) organizowali rozproszonych robotników, przeważnie z terenów wiejskich, dostarczajac im surowców i sprzedajac ich produkty na odleglych rynkach. Robotnicy musieli także nabywac przynajmniej czesc srodków utrzymania. Rzeczywiscie, naukowcy nastawieni krytycznie do terminu protoindustrializacja uwaza ja go za zbyteczny. Jeżeli istnieje znaczaca róznica, uwidacznia sie ona w nacisku na odlegle rynki; większość produktów tradycyjnych warsztatów chałupniczych trafiala jedynie na rynki lokalne. Termin "protoindustrializacja" oraz terminy pochodne odnosza sie przede wszystkim do manufakturowych towarów konsumpcyjnych, zwłaszcza tekstyliów. Na dlugo zanim powstal system produkcji fabrycznej w przemysle bawelnianym, istnialy inne, rozwiniete na szeroka skale przedsiebiorstwa,w duzym stopniu kapitalo chlonny, dostarczajacy dóbr inwestycyjnych lub pólproduktów, a czasami nawet towarów konsumpcyjnych. Francuskie manufaktury królewskie przypominały zazwyczaj fabryki, w których wykwalifikowani robotnicy pracowali pod nadzorem kierownika warsztatu lub przedsiebiorcy, ale bez zastosowania napędu mechanicznego. Podobne prototypy fabryk byly budowane przez posiadaczy ziemskich szlacheckiego pochodzenia – zarazem przedsiebiorców - na terenie cesarstwa austriackiego (w Czechach i na Morawach), a takze gdzie indziej. Wielcy posiadacze ziemscy rozwijali takze przemysl weglowy, eksploatując zloza znajdujace sie w ich dobrach. Książę Bridgewater, który posiadal kopalnie w Worsley, wynajal inżyniera - samouka Jamesa Brindleya do wybudowania kanalu łączącego jego kopalnie z Manchesterem w latach 1759-1761. Manufaktury produkujace stal, zazwyczaj ulokowane na obszarach wiejskich, tam gdzie byl latwy dostep do drewna lub wegla drzewnego oraz rud żelaza, czasami zatrudnialy setki, a nawet tysiace robotników. Kopalnie miedzi i olowiu, huty szkla takze byly zorganizowane na szeroka skale, podobnie jak stocznie. Stanowiacy wlasnosc panstwa Arsenal w Wenecji, pochodzacy z epoki sredniowiecza, byl jednym z najwczesniejszych zakladów przemysłowych na wielka skale w dziejach. Rzad angielski wybudowal niedaleko Londynu Woolwich Arsenal, a prywatni przedsiębiorcy takze utrzymywali sporych rozmiarów urzadzenia ulokowane w kilku miejscach. Jednak w XVIII wieku nowe formy przedsiebiorstw przemysłowych przyćmiły wczesniejsze, mimo ze te ostatnie robily duze wrazenie.

Cechy charakterystyczne nowoczesnego przemysłu

Jedna z najbardziej oczywistych róznic miedzy spoleczenstwem epoki preindustrialnej a ery nowoczesnego przemyslu jest znaczne zmniejszenie roli rolnictwa w tym ostatnim wypadku. Odpowiednikiem tego zmniejszonego znaczenia jest jednak zwiekszenie produkcyjnosci nowoczesnego rolnictwa, które jest w stanie wyzywic ludność zatrudniona poza nim. Zwiekszyl sie równiez odsetek nowoczesnej sily roboczej zatrudnionej w trzecim sektorze - uslugach (zwlaszcza uslugach wolnych zawodów w przeciwienstwie do sluzby domowej). Przemiany nastapily przede wszystkim w Anglii, nastepnie w Szkocji; Wielka Brytanie mozna bylo nazwac pierwszym panstwem przemyslowym. Bardziej obrazowy, choc mniej przydatny termin ,,rewolucja przemyslowa" odnosi sie do ostatnich dekad XVIII stulecia i kilku pierwszych XIX wieku. W trakcie tej przemiany, która wlasciwiej nalezy nazwac powstaniem nowoczesnego przemyslu, pewne cechy charakterystyczne pozwalajace odróznic przemysl nowoczesny od przemyslu epoki preindustrialnej wylanialy sie stopniowo. Bylo to: szerokie zastosowanie maszyn o napedzie mechanicznym, wprowadzenie nowych, nieożywionych zródel mocy (lub energii), zwlaszcza paliw kopalnych, oraz szerokie zastosowanie materialów, które nonnalnie w przyrodzie nie wystepuja. Wiazalo sie z tym wystepowanie w wiekszosci galezi przemyslu przedsiebiorczosci na wielka skale.

Najbardziej doniosle ulepszenia techniczne pociagnely za soba zastosowanie urządzeń mechanicznych i maszyn prostych, które przejely zadania wykonywane wolniej i z wiekszym mozolem przy wykorzystaniu energii ludzkiej czy sily zwierzat lub dawniej w ogóle nie podejmowane. Proste urzadzenia, takie jak kolo, krazek i dzwignie, stosowano od starozytnosci i przez wieki ludzkosc wykorzystywala czesciowo nieozywione sily natury, by napedzac zaglowce i wprawiac w ruch wiatraki i kola wodne przy podstawowych procesach produkcyjnych. W XVIII wieku w znaczniem wiekszym stopniu zaczeto wykorzystywac energie wodna w takich galeziach przemyslu, jak mielenie zboza, wyrób tekstyliów oraz produkcja wyrobów metalowych; w ostatnich czasach jestesmy swiadkami mnozenia sie róznorodnych zródel napedu – od niewielkich silników elektrycznych w gospodarstwie domowym do olbrzymich reaktorów jadrowych. Jednak najwazniejszym postepem w stosowaniu energii we wczesnym stadium industrializacji bylo zastapienie drewna i wegla drzewnego weglem kamiennym jako paliwem oraz wprowadzenie maszyny parowej w górnictwie, produkcji i transporcie. Chociaz rudy metali przetwarzano na metale od wieków, zastosowanie wegla i koksu w procesie wytapiania zredukowalo cene metali i zwiekszylo możliwości ich stosowania, a zastosowanie nauk chemicznych doprowadzilo do powstania mnóstwa nowych, sztucznych lub syntetycznych, materialów.

Warunki wstepne i towarzyszące industrializacji

Jak pisal Ashton, zmiany nie dotyczyly samej produkcji przemyslowej, ale mialy równiez charakter spoleczny i intelektualny. W rzeczywistości wiazaly sie z handlem, finansami, rolnictwem, a nawet polityka. W tej "tkaninie bez szwów", jaka sa zmiany historyczne, trudno ustalic priorytety lub wage, zwlaszcza gdy metody i jednostki miary sa niezbyt scisle lub w ogóle nie istnieja; ale sa powody, by sadzic, ze zmiany o charakterze intelektualnym mialy zasadnicze znaczenie,w tym sensie, ze umożliwiły lub spowodowaly zaistnienie innych zmian. Juz w sredniowieczu niektórzy ludzie zaczeli sie zastanawiac nad praktycznymi mozliwosciami wykorzystania sil przyrody. W Anglii pod wplywem Francisa Bacona, którego dewiza było "wiedza jest sila", zalozono w 1660 roku Królewskie Towarzystwo Naukowe w celu "doskonalenia nauk przyrodniczych". Niektórzy uczeni postrzegaja zastosowanie nauki w przemysle jako wyróznik nowoczesnego przemyslu. Pomimo atrakcyjnosci tego pogladu jego akceptacja nastrecza trudnosci. W XVII wieku, poczatkach nowoczesnego przemyslu, wiedza na temat nauk przyrodniczych byla zbyt skapa i ograniczona, by mozna ja bylo wykorzystac bezposrednio w procesach przemyslowych i nowych galeziach produkcji przemyslowej. Nie ulega kwestii, ze juz pod koniec XVII wieku metody naukowe - szczególnie obserwacja i eksperymenty- byly stosowane w celach utylitarnych (nie zawsze z powodzeniem). Nieraz przeprowadzali je ludzie nie majacy kwalifIkacji naukowych. W rzeczywistosci jedna z najwazniejszych cech postepu technicznego w XVIll i na poczatku XIX wieku bylo to, ze innowacje wprowadzali pomyslowi majsterkowicze, mechanicy-samoucy oraz inzynierowie (tennin "inzynier" wlasnie w xvm wieku nabral wspólczesnego znaczenia) i inni samoucy. Termin "metody eksperymentalne" moze być zbyt formalny i scisly, by opisac ten proces; bardziej trafnym okresleniem jest "metoda prób i bledów". Jednak sklonnosc do eksperymentowania i wprowadzania innowacji panowala we wszystkich warstwach spolecznych, nawet wsród ludnosci rolniczej, tradycyjnie najbardziej konserwatywnej i nieufnej wobec wszelkich innowacji. Anglia byla pierwszym panstwem, w którym przeprowadzono industrializacje na szeroka skale, i jednym z pierwszych krajów, w których zwiekszono produkcyjność rolnictwa. Pod koniec XVII stulecia Anglia wyprzedzala juz wiekszosc kontynentalnych panstw europejskich pod wzgledem produkcyjnosci w rolnictwie, przy czym jedynie 60% pracowników zatrudnionych bylo w produkcji zywnosci.metody naukowe - szczególnie obserwacja i eksperymenty- byly stosowane w celach utylitarnych (nie zawsze z powodzeniem). Nieraz przeprowadzali je ludzie nie majacy kwalifIkacji naukowych. W rzeczywistosci jedna z najwazniejszych cech postepu technicznego w XVIll i na poczatku XIX wieku bylo to, ze innowacje wprowadzali pomyslowi majsterkowicze, mechanicy-samoucy oraz inzynierowie (tennin "inzynier" wlasnie w XVII wieku nabral wspólczesnego znaczenia) i inni samoucy. Termin "metody eksperymentalne" moze być zbyt formalny i scisly, by opisac ten proces; bardziej trafnym okresleniem jest "metoda prób i bledów". Jednak sklonnosc do eksperymentowania i wprowadzania innowacji panowala we wszystkich warstwach spolecznych, nawet wsród ludnosci rolniczej, tradycyjnie najbardziej konserwatywnej i nieufnej wobec wszelkich innowacji. Anglia byla pierwszym panstwem, w którym przeprowadzono industrializacje na szeroka skale, i jednym z pierwszych krajów, w których zwiekszono produkcyjność rolnictwa. Pod koniec XVII stulecia Anglia wyprzedzala juz wiekszosc kontynentalnych panstw europejskich pod wzgledem produkcyjnosci w rolnictwie, przy czym jedynie 60% pracowników zatrudnionych bylo w produkcji zywnosci. Oznacza to, ze w Anglii metoda prób i bledów zwiekszono produkcyjnosc rolnictwa, eksperymentujac z nowymi roslinami uprawnymi oraz metodami plodozmianu. Rzepe, koniczyne i inne rosliny pastewne sprowadzono z Niderlandów w XVI wieku, a w XVIII stuleciu zostaly one upowszechnione. Prawdopodobnie najwazniejsza innowacja w rolnictwie, zanim w XIX wieku wprowadzono uprawy na podstawie metod naukowych, byl rozwój tak zwanego zmianowania upraw, co wymagalo przemiennej zamiany pól uprawnych w tymczasowe pastwiska (czesto obsiewane nowymi roslinami pastewnymi) zamiast ciaglego wykorzystywania gruntów ornych lub pastwisk. Przynosilo to podwójna korzysc: przywracanie zyznosci gleby dzieki udoskonalonemu plodozmianowi, lacznie z uprawa roslin straczkowych, oraz zwiekszenie hodowli, co wiazalo się ze wzrostem produkcji nawozów, miesa, przetworów mlecznych oraz welny. Wielu posiadaczy ziemskich i farmerów eksperymentowalo takze z hodowla selekcyjna. Na nowy krajobraz rolniczy, w miejsce dawnych wsi otoczonych otwartymi polami, skladaly sie zwarte, skonsolidowane i ogrodzone (murem, plotem lub zywoplotem) farmy, glównie o powierzchni 100-300 akrów. Procesowi ogradzania i postepowi techniki rolniczej towarzyszyla tendencja do powstawania wiekszych gospodarstw rolnych. W 1851 roku prawie jedna trzecia arealu ziem uprawnych stanowily farmy o powierzchni ponad 300 akrów; gospodarstwa o powierzchni ponizej 100 akrów stanowily zaledwie 22% calosci gruntów.

Początki bankowości w Angli

Przyrost ludnosci byl bardzo gwaltowny w XVI i XVII wieku, a w roku 1700 Londyn liczyl tyle samo, lub byc moze wiecej, mieszkańców niz Paryz, uprzednio najwieksze miasto europejskie. Komercjalizacja laczyla sie z rozwojem organizacji fmansowej panstwa. Poczatki bankowosci angielskiej nie sa znane, ale po restauracji Stuartów w 1660 roku znaczniejsi zlotnicy w Londynie zaczeli pelnic funkcje bankierów. Brak drobnych monet zachecil prywatnych przedsiebiorców do zapelnienia tej luki: przemyslowcy, kupcy, a nawet oberzysci emitowali tymczasowe swiadectwa na akcje oraz zetony, które sluzyly jako monety obiegowe. Euforia zwiazana z tak zwana Wspaniala Rewolucja zaowocowala utworzeniem licznych spólek akcyjnych w latach dziewiecdziesiatych XVII wieku (w większości byly to "banki mydlane" - ang. bubbles);, niektóre spólki, jak Bank Anglii, mialy przywileje królewskie i uprawnienia monopolistyczne. (Prawo w tamtych czasach było niejasne w kwesti organizacji handlu). Podobna euforia ogarnela kraj po zwycięstwie w wojnie o sukcesje hiszpanska i zakonczyla sie spekulacyjnym boomem finansowym znanym jako South Sea Bubble. Nazwa pochodzi od Kompanii Mórz Poludniowych (South Sea Company), której w roku 1711 nadano przywileje, lacznie z monopolem na handel z imperium Hiszpanii, chociaz prawdziwym powodem jej utworzenia było zwiekszenie dochodów rzadu na prowadzenie wojny. (Podobne szalenstwo spekulacyjne mialo miejsce we Francji w tym samym czasie. Epizod ten zwany Missisipi Bubb1e zainspirowal szkocki spekulant finansowy, o nieprawdopodobnie brzmiącym nazwisku John Law (Prawo), który przekonal Filipa III Orleanskiego, regenta malo- . letniego króla Ludwika XV,by pozwolil mu zalozyc Bank Królewski, a takze spólke eksploatujacafrancuskie posiadlosciw Ameryce Pólnocnej,wówczas zwane Missisipi). Wrzenie wybuchlo w 1720 roku, kiedy parlament na zadanie Kompanii Mórz Poludniowych wydal Bubble Act. Ustawa ta zabraniala tworzenia spólek akcyjnych bez wyraznego upowaznienia parlamentu, który niechetnie udzielal takich zezwolen. W rezultacie Anglia wkroczyla w ere rewolucji przemyslowej z prawnymi barierami dla takich form organizacji handlowych, jak spólki akcyjne (lub inne stowarzyszenia), potepiajac wiekszosc przemyslowych i innych przedsiebiorstw za uczestnictwo w spólkach lub po prostu za ich posiadanie. Czy restrykcje te przeszkodzily w procesie industrializacji, jest kwestia sporna; w kazdym razie nie byla to przeszkoda fatalna w skutkach. Bubble Act. zostala ostatecznie uchylona w 1825 roku. Inna wazna konsekwencja Wspanialej Rewolucji, jak wspomniano, bylo oddanie finansów publicznych królestwa na stale w rece parlamentu, który znacznie zredukowal koszty zwiazane z pozyczkami panstwowymi i w ten sposób umozliwil wykorzystanie kapitalu na prywatne inwestycje.

Dobre położenie Angli

Przed nastaniem ery kolei szlaki wodne byly najtanszymi i najlepszymi drogami transportu. Wczesny okres prosperity i dobry start w ere nowoczesnego przemyslu Anglia zawdziecza swemu wyspiarskiemu polozeniu, które nie tylko gwarantowalo rzeczywista, nie wymagajaca kosztów ochrone przed zniszczeniami, jakie niosly ze soba wojny prowadzone na kontynencie, ale umozliwialo tani transport. Dluga linia brzegowa, wspaniale naturalne porty i wiele zeglownych rzek eliminowaly koniecznosc transportu droga ladowa, który utrudnial rozwój handlu i przemyslu na kontynencie. Mimo tych naturalnych udogodnien zapotrzebowanie w Anglii na rozwiniete formy transportu szybko wzrastalo. Czasami budowa kanalu wymagala wielkiej pomyslowosci z zastosowaniem akweduktów i podziemnych tuneli. W latach 1750-1820 do 1000 mil już istniejacych dolaczono 3000 mil zeglownych dróg wodnych, glównie kanalów, nakładem 17 milionów funtów.

Technika przemyslowa i innowacje w przemysle Wielkiej Brytani

Historycy bedacy pod wrazeniem rewolucyjnego charakteru zmian w przemysle wskazuja na gwaltowna mechanizacje i rozwój przedzalnictwa bawelny w ostatnich dwóch dekadach XVllI wieku. Prawie wiek wczesniej, i to zaledwie w ciagu kilku lat, dokonano dwóch innowacji, których wplyw mozna uznac za nawet bardziej istotny dla industrializacji, chociaz wiele lat minelo, zanim zaczeto odczuwac ich skutki. Tymi innowacjami byly: proces wytapiania rudy zelaza za pomoca koksu, co uwolnilo hutnictwo zelaza od zaleznosci od wegla drzewnego, oraz maszyna parowa, nowe potezne zródlo napedu, która uzupelnila, a w koncu zastapila sile wiatru i energie wodna jako zródla energii nieozywionej. Podejmowano wiele prób zastapienia wegla drzewnego weglem kamiennym w wielkich piecach, ale zanieczyszczenia znajdujace sie w weglu skazaly te próby na niepowodzenie. W 1709 roku Abraham I Darby, czlonek sekty kwakrów i hutnik w Coalbrookdale w Shropshire, poddal paliwo weglowe temu samemu procesowi, jakiemu poddawano wegiel drzewny, by pozbawic go drewna - to znaczy rozgrzal wegiel w zamknietym zbiorniku, by usunac zanieczyszczenia ulatniajace sie w postaci gazu, otrzymujac pozostalosc - koks, bedacy nieomal czysta forma wegla pierwiastkowego, którego nastepnie uzyl jako paliwa w wielkim piecu, by otrzymac surówke. Pomimo przelomowego znaczenia wynalazku Darby'ego upowszechnial sie on wolno; jeszcze w 1750 roku zaledwie okolo 5% brytyjskiej surówki wytapiano przy uzyciu koksu jako paliwa. Jednak staly wzrost cen wegla drzewnego od 1750 roku w polaczeniu z takimi innowacjami, jak proces pudlarski i proces walcowania wprowadzone przez Henry' ego Corta w latach 1783-1784, ostatecznie spowodowal uniezależnienie produkcji zelaza od wegla drzewnego. (Proces Corta polegal na odlewaniu surówki w postaci sztab w piecu plomiennym, tak by zelazo nie stykalo sie bezposrednio z paliwem; roztopione zelazo bylo mieszane lub poddawane procesowi pudlarskiemu za pomoca dlugich pretów, aby spalic nadmiar wegla pierwiastkowego. Ostatecznie na wpól roztopione zelazo przepuszczano przez walce bruzdowe, które zarówno wyciskaly pozostale zanieczyszczenia, jak i nadawaly pozadany ksztalt sztab zelaza zgrzewnego. Hutnicy osiagneli korzysci skali, integrujac poszczególne etapy procesu w jednym miejscu, zazwyczaj w zaglebiach weglowych lub w ich poblizu, tak ze zarówno calkowita produkcja zelaza, jak i zuzycie paliwa weglowego ulegly gwaltownemu przyspieszeniu. Pod koniec wieku produkcja zelaza zwiekszyla sie do ponad 200 000 ton, faktycznie przy zastosowaniu koksu, a Wielka Brytania stala się eksporterem zelaza i wyrobów zelaznych. Maszyne parowa po raz pierwszy wykorzystano w górnictwie. Gdy wzrósl popyt na wegiel i metale, zintensyfikowano wysilki zwiazane z ich wydobyciem z kopal, nieglebinowych. Wynaleziono wiele pomyslowych urzadzen, by usuwac wode z kopalni, ale ich zalewanie nadal stanowilo powazny problem i glówna przeszkode w dalszej eksploatacji. W 1698 roku inzynier wojskowy Thomas Savery opatentowal pompe parowa, która nazwal "przyjacielem górników". W pierwszej dekadzie XVIII wieku skonstruowano kilka pomp Savery'ego, glównie w kopalniach cyny w Kornwalii, ale urzadzenie to mialo defekty natury praktycznej - w tym sklonnosc do eksplodowania. Thomas Newcomen, handlarz drobnymi wyrobami zelaznymi i druciarz, który był obznajmiony z problemami górnictwa, próbowal zaradzic temu, przeprowadzajac eksperymenty, i w 1712 roku odniósl sukces, konstruujac swa pierwsza pompe parowa dla kopalni wegla w Staffordshire. Silnik Newcomena tloczyl pare z kotla do cylindra zawierajacego tlok, który był polaczony z pompa za pomoca wahadlowego balansjera w ksztalcie litery T. Gdy para wypychala tlok w góre cylindra, strumien zimnej wody wewnatrz cylindra kondensowal pare i wytwarzal próznie, sprawiajac, ze tlok na wierzchu cylindra pod wplywem cisnienia atmosferycznego opadal, wprawiajac pompe w ruch - stad nazwa pompa parowa. Silnik Newcomena byl wielki (wymagal osobnego pomieszczenia), niewygodny w uzyciu i drogi; ale byl takze skuteczny w dzialaniu, jesli odznaczal sie dostateczna sprawnoscia cieplna. Pod koniec wieku kilkaset takich silników powstalo w Wielkiej Brytanii, a takze licznie na kontynencie. Znalazly zastosowanie glównie w kopalniach wegla, gdzie paliwo bylo tanie, ale takze w innych galeziach górnictwa. Byly tez uzywane do podnoszenia poziomu wody, by poruszac kolo wodne, gdy naturalny spadek wody byl niewystarczajacy, oraz w publicznych sieciach wodociagowych. Najwazniejsza niedogodnoscia silnika Newcomena bylo ogromne zuzycie paliwa w porównaniu z wykonywana przez niego praca. W latach szescdziesiatych XVIII wieku James Watt, technik laboratoryjny na Uniwersytecie w Glasgow, otrzymal zlecenie naprawy malego modelu silnika Newcomena, który demonstrowano na wykladach z fizyki. Zaintrygowany Watt rozpoczal eksperymenty z maszyna; w 1769 roku opatentowal skraplacz pary, który eliminowal potrzebe naprzemiennego podgrzewania i schładzania cylindra. Ciagle wystepowaly trudnosci natury technicznej, miedzy innymi z otrzymaniem cylindra o dostatecznie gladkiej powierzchni, by para sie nie ulatniala, co odwleklo praktyczne wykorzystanie silnika o kilka lat. Watt zawiazal spólke z Matthew Boultonem, znakomicie prosperujacym producentem drobnych wyrobów metalowych z okolic Birmingham, który ulatwil mu przeprowadzenie dalszych eksperymentów. W 1774 roku John Wilkinson, hutnik z najblizszej okolicy, opatentowal nowa wytaczarke do wyrobu luf armatnich, która mogla takze sluzyc do produkcji cylindrów do maszyny parowej. W nastepnym roku Wattowi przedluzono patent na dwadzieścia piec lat, a firma Boultona i Watta rozpoczela produkcje maszyn parowych na sprzedaz. Jednym z jej pierwszych klientów byl John Wilkinson, który wykorzystal maszyne do poruszania miechów wielkiego pieca. Wiekszosc pierwszych maszyn parowych Boultona i Watta znalazla zastosowanie przy pompowaniu wody w kopalniach, zwlaszcza kopalniach cyny w Kornwalii, gdzie wegiel byl drogi, a oszczednosci na zuzyciu paliwa w porównaniu z silnikiem Newcomena byly znaczne. Jednak Watt wprowadzil tez liczne ulepszenia, miedzy innymi regulator predkosci silnika oraz urzadzenie do zmieniania postepowo-zwrotnego ruchu tloka na ruch obrotowy. Szczególnie to ostatnie ulepszenie stworzylo mnóstwo nowych mozliwosci zastosowania maszyny parowej, miedzy innymi przy mieleniu maki i przedzeniu bawelny. Pierwsza maszyna przedzalnicza poruszana bezposrednio przez maszyne parowa zostala wyprodukowana w 1785 roku i ogromnie przyspieszyla proces zmian.

Manufaktury do produkcji tkanin

Najwazniejsze byly manufaktury wytwarzajace produkty welniane i samodzialowe, chociaz w Szkocji i Irlandii bardziej niz w Anglii i Walii liczyla sie produkcja wyrobów lnianych. (W Anglii zmarlych, zgodnie z przepisami, grzebano w calunach welnianych, podczas gdy w Szkocji przede wszystkim w lnianych). Jedwab, którego produkcje wprowadzono w pierwszych dziesiecioleciach XVIII wieku, wytwarzano na wzór wloski w fabrykach przy zastosowaniu maszyn napedzanych energia wodna; jednak popyt na niego był ograniczony z powodu wysokich kosztów i konkurencji wyrobów jedwabnych z kontynentu. Poczatkowo wszystkie procesy wykonywano recznie tak jak w manufakturach welnianych i lnianych, ale z powodu slabej przedzy uzywano osnowy lnianej do produkcji pewnego rodzaju plótna zwanego barchanem. Poniewaz manufaktury wytwarzajace plótno byly nowa galezia produkcji, w mniejszym stopniu niz inne byly ograniczane przez ustawodawstwo, prawa cechowe oraz zwyczaje, które hamowaly zmiany techniczne. Wysilki zmierzajace do wynalezienia maszyn oszczedzajacych sile robocza zarówno przy przedzeniu, jak i tkaniu podejmowano juz w latach trzydziestych XVIII wieku. Najdawniejsze przedzarki nie byly udane, ale w 1733 roku mechanik z Lancashire John Kay wynalazl mechaniczne czólenko tkackie, które umozliwilo dwukrotne zwiekszenie wydajnosci tkacza, w efekcie zwiekszajac popyt na przedze. W 1760 roku Stowarzyszenie Rzemieslników dodatkowo pobudzilo rynek, oferujac nagrode za skonstruowanie udanej przedzarki. W ciagu kilku lat wynaleziono kilka urzadzen mechanicznych do przedzenia. Pierwszym byla mechaniczna przedzarka zwana spinning jenny Jamesa Hargreavesa, wynaleziona w 1764 roku. Innowacjom technicznym towarzyszyl gwaltowny wzrost popytu na bawelne. Ponieważ w Wielkiej Brytanii bawelna nie wystepowala, dane dotyczace importu tego surowca sa dobrym wskaźnikiem tempa rozwoju tej galezi produkcji. Jednak fabryki byly o wiele czesciej budowane w poblizu strumieni w regionach wiejskich lub w malych wioskach, tak ze nie powodowaly koncentracji robotników w duzych miastach. Poniewaz maszyny byly poruszane za pomoca energii wodnej, dawne fabryki wymagaly zatrudnienia wzglednie niewielkiej liczby mezczyzn jako wykwalifikowanych robotników i nadzorców; wiekszosc pracowników stanowily kobiety i dzieci, które byly tansza i bardziej ulegla sila robocza.

Garncarstwo i zwiększenie popytu na dobra luksusowe

Inna reprezentatywna galezia produkcji bylo garncarstwo. Sprowadzanie wyrafinowanej porcelany chinskiej doprowadzilo do powstania wsród bogaczy mody na zastepowanie nia zlotych i srebrnych naczyn. Wzorowano sie na niej takze przy wyrobie bardziej uzytkowych przedmiotów. Jednoczesnie rosnaca popularnosc herbaty i kawy oraz wzrost dochodów klas srednich sprawily, ze preferowano produkowane w kraju wyroby porcelanowe zamiast drewnianych lub wykonanych ze stopu cyny i ołowiu mis i zastawy stolowej. Podobnie jak w przemysle zelaznym, tak w garncarstwie rosnace ceny wegla drzewnego spowodowaly koncentracje przemyslu w rejonach obfitujacych w wegiel. Staffordshire stalo sie najwazniejszym okregiem tego przemyslu, gdzie setki drobnych mistrzów zajmowalo sie produkcja na rynek krajowy. W wiekszosci stosowali oni podzial pracy, by zwiekszyc wydajnosc, chociaz kilku bardziej postepowych, takich jak Josiah Wedgwood, wprowadzilo maszyny parowe do kruszenia i mieszania surowców.

Przemysł chemiczny

Przemysl chemiczny takze przezyl znaczaca ekspansje i zostal zróznicowany. Jego rozwój, który nastapil w wyniku postepu w naukach chemicznych, wiazal sie z nazwiskiem francuskiego chemika Antoine Lavoisiera (1743-1794) i dyscyplinami, którymi sie zajmowal. Jednak najwiekszy postep w przemysle chemicznym nastapil w wyniku eksperymentów przeprowadzanych przez producentów mydla, papieru, szkla, farb, barwników i tekstyliów, którzy poszukiwali sposobu zwalczenia trudnosci związanych z niedoborem surowców. Jest prawdopodobne, ze osiemnastowieczni chemicy uczyli sie tyle od uzytkowników chemikaliów, ile ci ostatni mogli korzystac z osiągnięć nauk chemicznych. (W duzym stopniu to samo mozna powiedziec o innych naukach). Przykladem jest tu kwas siarkowy, jedna z najbardziej uniwersalnych i najszerzej stosowanych substancji chemicznych. Pomimo ze byl juz znany alchemikom, jego produkcja byla zarówno droga, jak i niebezpieczna ze wzgledu na zrace wlasciwosci. W roku 1746 John Roebuck, przemyslowiec, który studiowal równiez chemie, wymyślił oplacalny proces produkcyjny kwasu, uzywajac olowianych komór; zawiązawszy spólke z innym przemyslowcem Samuelem Garbettem, rozpoczal produkcje kwasu siarkowego na skale przemyslowa. Niezaleznie od innych bezposrednich zastosowan produktu tego uzywano w przemysle tekstylnym jako wybielacza zamiast zsiadlego mleka, maslanki, uryny i innych naturalnych substancji. Zrezygnowano z niego w latach dziewiecdziesiatych XVIII wieku, gdy firmy szkockie wprowadzily chlor jako wybielacz w wyniku odkrycia francuskiego chemika Claude de Bertholleta. Juz wczesniej wykorzystywano go do innych celów w przemysle. Inna grupa chemikaliów szeroko stosowana w procesach przemyslowych byly, spalając substancje roslinne, zwlaszcza wodorosty morskie, ale poniewaz ich dostawy były nieciagle, poszukiwano nowych metod produkcji. Inny Francuz, Nicolas Leblanc, odkryl w 1791 roku proces produkcji alkaliów przy uzyciu chlorku sodowego lub zwyklej soli. Podobnie jak w wypadku wybielacza chlorowego Bertholleta proces produkcyjny Leblanca zostal zastosowany na skale przemyslowa w Wielkiej Brytanii. Ta "sztuczna soda", jak równiez nazywano ten zwiazek chemiczny, znalazla wiele zastosowan w przemysle manufakturowym przy produkcji mydla, szkla, papieru, farb, wyrobów garncarskich i innych produktów, a takze sluzyla do wytwarzania wartościowych produktów ubocznych, takich jak kwas solny.

Pierwsza lokomotywa w Wielkiej Brytanii i jej wynalazcy

W czasie gdy skonstruowano pierwsza udana lokomotywe Wielka Brytania miala juz kilkaset mil torów. Lokomotywa parowa powstala w efekcie dlugotrwalego procesu i miala wiele poprzedniczek. Jedna z nich byla oczywiscie maszyna parowa, udoskonalona przez Jamesa Watta, chociaz byla zbyt ciezka i nieporeczna, a takze nie wytwarzala dostatecznej ilosci energii na jednostke masy, by sluzyc jako lokomotywa. Ponadto sam Watt przeciwstawial sie rozwojowi lokomotyw z powodu potencjalnego niebezpieczenstwa, jakie stwarzaly, i zniechecal swych pomocników do pracy nad nimi. Tak dlugo, jak dlugo jego patent na skraplacz pary byl wazny (do 1800 roku), postep był niemozliwy. Oprócz maszyny parowej projektowanie silników lokomotywowych wymagalo rozwoju precyzyjnych obrabiarek o duzej mocy. John Wilkinson, którego wytaczarka umozliwila Wattowi budowe silnika, byl jednym z utalentowanych inżynierów i konstruktorów maszyn. Innym byl John Smeaton (1724-1792), który zapoczątkował zawód inzyniera budownictwa ladowego i wodnego; innowacje zwiększyły maksymalnie wydajnosc zarówno kola wodnego, jak i maszyn parowych. Henry Maudslay (1771-1831), kolejny przedstawiciel w tym panteonie, wynalazl okolo 1797 roku suportowa tokarke pociagowa, która umozliwila produkcje precyzyjnych czesci metalowych. Richard Trevithick (1771-1833), inzynier górnik z Kornwalii, otrzymal w 1801 roku kredyt na budowe pierwszego, uzytkowego parowozu. Zastosowal w nim silnik wysokoprezny (niepodobny do maszyny parowej Watta) i przeznaczyl go do jazdy po zwyczajnych drogach. Chociaz technicznie wykonalny, nie byl sukcesem z ekonomicznego punktu widzenia, poniewaz nawierzchnie dróg nie wytrzymywaly jego ciezaru. W 1804 roku zbudowal nowy parowóz szynowy, który obslugiwal krótka linie kolejowa w zaglebiu weglowym Walii Poludniowej; mimo ze parowóz byl udany, szyny z lekkiego, lanego zelaza nie wytrzymywaly jego ciezaru. Po kilku kolejnych próbach Trevithick poswiecil sie budowie agregatów pompowych dla kopalni kornwalijskich, w czym odniósl znaczne sukcesy. Chociaz wielu innych inzynierów, takich jak John Blenkinsop, wnioslo wklad w konstrukcje parowozu, widoczny sukces odniósl George Stephenson (1781-1848), bedacy samoukiem.

Społeczne aspekty wczesnej industrializacji w Wielkiej Brytanii.

W latach czterdziestych XVIII wieku, po okresie stagnacji w pierwszej polowie tego wieku, a w latach osiemdziesiatych tempo wzrostu uleglo przyspieszeniu, osiagajac maksimum w latach 1811-1820, a nastepnie nieznacznie obnizalo sie az do 1850roku. Wielka Brytania partycypowalawiec w pelni, a byc moze nawet odegrala wiodaca role w trzeciej europejskiej formule logistycznej. To, ze wzrost liczby ludnosci nie byl wylacznie zwiazany z procesem industrializacji, znajduje potwierdzenie w tym, ze bylo to zjawisko ogólnoeuropejskie, a nie

tylko cechujace Wielka Brytanie i inne panstwa uprzemyslowione. Z drugiej strony nie byloby prawdziwe stwierdzenie, ze nie istnialy zadne wzajemne relacje. Przeciwienstwo losów Wielkiej Brytanii i Irlandii w polowie XIX wieku sugeruje, ze industrializacja byla co najmniej czynnikiem sprzyjajacym wzrostowi liczby ludnosci. Mechanizm wzrostu w XVIII wieku jest nie do konca zrozumialy, w duzym stopniu z powodu braku dostatecznie szczególowych informacji. Mozliwe, ze stopa urodzen wzrosla nieco z powodu wczesniejszego zawierania malzenstw, poniewaz rozwój chalupnictwa i fabryk pozwolil zakladac rodziny, nie czekajac na otrzymanie zagrody lub ukonczenie nauki zawodu. Bardziej prawdopodobne jest, ze stopa zgonów spadla z powodu oddzialywania kilku wzajemnie ze soba powiazanych czynników: wprowadzenia szczepien przeciwko ospie, postepu w zakresie wiedzy medycznej, zakladania nowych szpitali i, co wazniejsze, podniesienia stopy zyciowej, które byly zarówno wynikiem, jak i przyczyna wzrostu gospodarczego. Postep w rolnictwie przyniósł zarazem wieksza obfitosc zywnosci i rozmaitosc artykulów spozywczych, wpływając na poprawe sposobu odzywiania sie; zwiekszenie produkcji wegla wiazalo sie z

ociepleniem mieszkan; produkcja mydla, która podwoila sie w drugiej polowie wieku, wskazuje na wieksza świadomość potrzeby higieny osobistej, co, wraz ze zwiekszeniem produkcji tanich tkanin bawelnianych, przyczynilo sie do utrzymywania wiekszej czystosci. Na populacje oddzialywaly równiez ruchy migracyjne. W XVIII i na początku XIX wieku olbrzymie mozliwosci rozwoju gospodarczego w Anglii i Szkocji przyciągały mieszkanców Irlandii, którzy przybywali tu na jakis czas lub na stale, nawet w okresie poprzedzajacym ich masowy naplyw w czasie wielkiego glodu. Wydaje sie prawdopodobne, ze nastepowal stopniowy wzrost stopy zyciowej klasy robotniczej w latach 1750-1850, chociaz sytuacja niektórych grup prawdopodobnie pogorszyla sie w okresie wojen napoleonskich. Dyskusja jest skomplikowana z uwagi na nierówne rozmieszczenie dochodów i bogactw. Sytuacja wiekszosci robotników, lacznie z najmniej zarabiajacymi, powoli poprawiala sie, ale dochody tych, którzy byli zalezni glównie od czynszów, odsetek i zysków, rosly bardziej proporcjonalnie. Innymi slowy nierówny podzial dochodów i bogactw, wyrazny juz w gospodarce preindustrialnej, stal sie nawet wiekszy we wczesnych stadiach industrializacji.

Wzorce rozwoju: wczesne uprzemyslowienie

Dziewietnastowieczny proces uprzemyslawiania byl z pewnego punktu widzenia zjawiskiem europejskim (fakt, ze pod koniec owego stulecia czolowym krajem uprzemysłowionym staly sie Stany Zjednoczone, tego nie zmienia, poniewaz Stany Zjednoczone byly, zasadniczo biorac, krajem o kulturze europejskiej). Jednak z innego punktu widzenia uprzemyslowienie bylo zasadniczo biorac, zjawiskiem regionalnym. Wchodzace tu w gre regiony mogly w calosci lezec na obszarzejednego panstwa, jak to bylo w wypadku Lancashire i terenów bezposrednio z nim sasiadujacych, lub mogly biec w poprzek granic panstwowych, jak to bylo z zaglebiem weglowym ciagnacym sie od brzegu kanalu La Manche w pólnocnej Francji poprzez Belgie az do rejonu Ruhry w zachodnich Niemczech. Zdaniem wielu uczonych analiza regionalna jest najbardziej zadowalajaca metoda poznawania procesu industrializacji.

Stany Zjednoczone

Najefektowniejszego przykladu szybkiego wzrostu gospodarki narodowej w XIX wieku dostarczaja Stany Zjednoczone. Pierwszy spis powszechny przeprowadzony w roku 1790 wykazal mniej niz 4 mln mieszkanców. Do 1870 roku, kiedy rozszerzanie obszaru panstwa juz sie skonczylo, bo dotarto do granic kontynentu, liczba ludności wzrosla do niemal 40 mln - byla wieksza niz w jakimkolwiek panstwie europejskim z wyjatkiem Rosji. W 1915 roku liczba ludnosci USA przekroczyla 100 mln. Chociaz do Stanów Zjednoczonych trafiala wiekszosc emigrantów z Europy, jednak najważniejszym elementem tego wzrostu liczby ludnosci byl niezwykle wysoki przyrost naturalny. Nigdy urodzeni za granica nie przekraczali tam jednej szóstej calej ludnosci. Liczba imigrantów przybywajacych w ciagu roku szybko - choc nierównomiemie - rosla: w latach 1820-1825 wynosila mniej niz 10 000, a na poczatku XX wieku przekraczala juz milion. Dochody i majatki rosly nawet szybciej niz liczba ludnosci. Poczawszy juz od czasów kolonialnych, niedobór sily roboczej w stosunku do ilosci ziemi i innych zasobów powodowal, ze i place, i stopa zyciowa byly wyzsze niz w Europie. Do wyzszego niz w Europie poziomu dochodów per capita w USA przyczynila sie obfitosc ziemi i bogactw naturalnych, ale nie wyjasnia to jeszcze wyższego poziomu tempa wzrostu. Powodów trzeba szukac glównie w tych samych silach, które dzialaly w zachodniej Europie - a mianowicie w szybkim postepie technicznym i we wzroscie specjalizacji regionalnej, ale wystepowaly tez pewne czynniki specyficzne dla Stanów Zjednoczonych. Na przyklad wystepujacy wciaz niedobór sily roboczej i jej wysoka wartosc sprawialy, ze bardzo oplacalo sie wprowadzanie - zarówno w rolnictwie, jak i w przemysle - maszyn oszczedzajacych prace. W 1789 - roku wejscia w zycie konstytucji - przybyl z Anglii Samuel Slater. W rok pózniej, wspólnie z kupcami z Rhode Island, zalozyl pierwsza fabryke. Wkrótce potem, w 1793 roku, Eli Whitney wynalazl odziarniarke do bawelny i Poludnie Ameryki weszlo na droge prowadzaca do zdobycia przez nie pozycji wielkiego dostawcy surowców dla najwiekszego przemyslu swiata w rolnictwie najlepsze europejskie metody uprawy zapewnialy stematycznie wieksza wydajnosc z hektara niz uzyskiwano w USA, ale farmerzy amerykanscy, stosujac wzglednie tanie maszyny (nawet jeszcze przed wprowadzeniem traktorów), uzyskiwali duzo wieksze zbiory w przeliczeniu na jednego robotnika. Podobna sytuacja panowala w przemysle przetwórczym. Innym pozytywnym efektem geograficznej wielkosci USA byly potencjalne rozmiary rynku krajowego wolnego od, praktycznie biorac, jakichkolwiek sztucznych barier handlowych. Wykorzystanie mozliwosci tego rynku wymagalo jednak rozbudowanej sieci transportowej. Na początku XIX wieku nieliczna ludnosc Ameryki rozsiana byla wzdluz wybrzeza Atlantyku; komunikacjezapewniala zegluga przybrzezna, której uzupelnieniem byla pewna liczba dróg pocztowych. Jedynymi szlakami umożliwiającymi w praktyce dostep do wnetrza kraju byly rzeki - a i ich wykorzystanie utrudnialy liczne wodospady. By zaradzic temu brakowi szlaków transportowych, wladze stanowe i lokalne (rzad federalny niemal w tym nie uczestniczyl) we współpracy z prywatnymi przedsiebiorcami zaangazowaly sie w program "poprawy kraju" obejmujacy glównie budowe platnych dróg i kanalów. Do 1830 roku wybudowano ponad 11 000 mil dróg mytniczych - glównie w poludniowej Nowej Anglii i na srodkowym wybrzezu Atlantyku. Budowa kanalów rozpoczela sie na serio po 1815 roku i osiagnela poziom szczytowy w latach dwudziestych i trzydziestych XIX wieku.

Kolej w Stanach Zjednoczonych

Epoka kolei rozpoczela się niemal jednoczesnie w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, chociaz przez wiele lat Stany byly w tej dziedzinie powaznie uzaleznione od brytyjskiej techniki, brytyjskiego sprzetu i brytyjskiego kapitalu. Jednak Amerykanie szybko podchwycili okazje, jaka bylo wykorzystywanie tego nowego srodka transportu. W 1840 roku długość ukonczonych linii kolejowych byla wieksza nie tylko od dlugosci linii w Wielkiej

Brytanii, ale i w calej Europie. I stan taki utrzymywal sie przez wieksza czesc owego

Stulecia. Podobnie jak w Wielkiej Brytanii koleje odgrywaly wazna role nie tylko ze wzgledu

na swiadczone uslugi transportowe, ale i z uwagi na ich znaczenie jako odbiorcy

produktów innych galezi - w szczególności hutnictwa zelaza i stali. Chociaz znaczenie

to niekiedy wyolbrzymiano, nie nalezy go lekcewazyc.

Rolnictwo w Stanach Zjednoczonych

Mimo szybkiego rozwoju przemyslu przetwórczego Stany Zjednoczone przez caly wiek XIX pozostawaly glównie krajem wiejskim. Mieszkancy miast stali sie liczniejsi od mieszkanców wsi dopiero po pierwszej wojnie swiatowej. Bylo tak miedzy innymi dlatego, ze znaczna czesc produkcji przetwórczej odbywala sie w okregach, zasadniczo biorac, wiejskich. Inne galezie przemyslu, wykorzystujace tania i efektywna energie wody, pozostawaly w okregach wiejskich nawet dluzej. Chociaz silniki parowe stopniowo wypieraly energie wodna, dopiero wprowadzenie centralnych elektrowni spowodowalo schylek przemyslu zlokalizowanego na wsi. Po wojnie secesyjnej trwal marsz na zachód za Missisipi, do którego zachecala Ustawa o gospodarstwach i który ulatwialo otwarcie kolejowej linii transkontynentalnej. Produkty rolne nadal dominowaly w amerykanskim eksporcie, chociaż w latach osiemdziesiatych XIX wieku poza rolnictwem pracowalo juz wiecej osób zawodowo czynnych w rolnictwie, a jednoczesnie dochody z przemyslu przetwórczego zaczely byc wyzsze od dochodów z rolnictwa. W 1890 roku Stany Zjednoczone staly sie czolowym uprzemyslowionym panstwem swiata.

Belgia

Na kontynencie europejskim po raz pierwszy wprowadzono w pelni brytyjski model przemyslowieniana obszarze, który w 1830 roku stal sie Królestwem Belgii. W wieku XVIII byla to (z wyjatkiem ksiestwa biskupiego Liege) posiadlosc austriackich Habsburgów; w latach 1795-1814 czesc Francji - najpierw republiki, a potem cesarstwa - a w latach 1814- 830 czesc Królestwa Zjednoczonych Niderlandów. Mimo tych czestych i na krótka mete wywolujacych zamet zmian politycznych, kraj charakteryzowal sie wyjatkowa ciagloscia w stosowaniu modelu rozwoju gospodarczego. Czynnikiem ulatwiajacym wczesne i owocne imitowanie brytyjskiego uprzemysłowienia byla po pierwsze geograficzna bliskosc Wielkiej Brytanii, ale proces ten miał tez inne, bardziej fundamentalne powody. Przede wszystkim region ten mial dluga tradycje przemyslowa. Aandria byla waznym osrodkiem produkcji tkanin juz w wiekach srednich, a wschodnia czesc doliny Sambry-Mozy slynela z wyrobów metalowych. Po drugie, Belgia miala podobne do brytyjskich bogactwa naturalne. Miala latwo dostepne zloza wegla i mimo swej niewielkiej powierzchni az do 1850 roku wydobywa lago wiecej niz jakikolwiek inny kraj kontynentalnej Europy. Miala tez w pobliżu wegla zloza rudy zelaza, takze zloza rud olowiu i cynku. Przedsiebiorca belgijski Dominique Mosselman odegral czolowa role w tworzeniu nowoczesnego przemyslu cynkowego, a zalozona przez niego firma, Societe de la Vieille Montagne, praktycznie zmonopolizowalana iele lat te galaz przemyslu. Po trzecie, region, który stal sie Belgia, byl - miedzy innymi dzieki swemu polozeniu, tradycji i kontaktom politycznym - przedmiotem znacznego naplywu z

zagranicy techniki, kadry przedsiebiorców i kapitalu. Proces ten zaczal siejeszcze za ancien regime'u, ale ulegl przyspieszeniuw okresie dominacji francuskiej. Rodzina Biolley, pochodzaca z Sabaudii, osiedlila sie na poczatku XVIII wieku w Verviersi zajela przemyslem welnianym.W koncu stulecia miala największe zaklady tej galezi. Biolleyowie sciagali do Belgii innych imigrantów,którzy zaczynali od pracy w ich fabrykach, a potem zakladali wlasne. Jednym z tych imigrantów był William Cockerill,wykwalifikowanymechanik przemysluwelnianegoz Leeds. Przybyl on do Verviers via Szwecja i w 1799 roku zalozyl warsztat budowy maszyn przedzalniczych. Louis Ternaux z Sedanu uciekl w 1792 roku z Francji i podrózowal po Wielkiej Brytanii, uczac sie tamtejszych metod produkcji przemyslowej. Wrócil do Francji za Dyrektoriatu i zalozyl kilka fabryk wlókienniczych zarówno w samej Francji, jak i w zaanektowanych przez nia prowincjach belgijskich. W 1807 roku jedna z jego fabrykpod Verviers, wyposazona w napędzane energia wody maszyny przedzalnicze Cockerilla, zatrudniala 1400 robotników. W roku 1720 pewien Irlandczyk o nazwisku O'Kelly skonstruowal dla jednej z kopaln wegla w poblizu Liege pierwsza w kontynentalnej Europie pompe parowa Newcomena.Dziesiec lat pózniej Anglik George Sanders zbudowal druga taka pompe dla kopalni olowiu w Vedrin. Przed koncem ancien regime'u na obszarze, który stal sie potem Belgia, pracowalo niemal 60 maszyn Newcomena. W 1791 roku bracia Perier z Chaillot pod Paryzem zainstalowali w tym samym rejonie pierwszy silnik parowy Watta, a do 1814 roku skonstruowali na obszarze przyszlej Belgii co najmniej 18 z pracujacych tam 24 takich silników. Znalazly one zastosowanie nie tylko w kopalniach wegla, ale równiez w fabrykach wlókienniczych, hutach zelaza i prowadzonej przez samych braci Perier odlewni dzial w Liege. Ale ich niewielka liczba swiadczy o nie najlepszej pracy tych maszyn. Wlasciciele kopaln woleli silniki starszego typu - pompy Newcomena, które konstruowano jeszcze w latach trzydziestych XIX wieku. Kopalnie wegla byly glównymi uzytkownikami silników parowych - obu typów: Newcomena i Watta i galaz ta przyciagala tez z Francji najwieksza liczbe przedsiebiorców i najwiecej kapitalów. W okresie panowania francuskiego rozwinely się przewozy wegla o wielkim znaczeniu zarówno dla belgijskiego górnictwa weglowego, jak i dla calego francuskiego przemyslu i zdolaly przetrwac, niezaleznie od najróżnorodniejszych przemian politycznych zachodzacych po roku 1814.

Przemysł tekstylny w Belgii

Przemysl bawelniany rozwinal sie w belgijskim Manchesterze - Gandawie i jej najblizszej okolicy. W miescie tym, juz przedtem stanowiacym glówny rynek dla wiejskiego rekodzielnictwa lnianego Flandrii, zalozono - poczawszy od lat siedemdziesiątych XVllI wieku - kilka zakladów drukujacych perkale, ale bez uzycia sily mechanicznej. Na poczatku XIX wieku miejscowy przedsiebiorca Lieven Bauwens, przedtem nie majacy nic wspólnego z przemyslem tekstylnym, udal sie do Anglii jako szpieg przemyslowy, narazajac sie przy tym na wielkie niebezpieczenstwo, ponieważ toczyla sie wlasnie wojna francusko-angielska. Zdolal przemycic z Anglii pewna liczbe przedzarek do bawelny Cromptona, silnik parowy i nawet wykwalifikowanych robotników angielskich, umiejacych nie tylko obslugiwac te maszyny, ale i konstruowac inne na ich wzór. W 1801 roku zainstalowal te maszyny w opuszczonych budynkach klasztoru w Gandawie - i tak narodzil sie nowoczesny belgijski przemysl bawełniany. W 1810 roku zatrudnial juz 10 000 robotników - glównie kobiety i dzieci.

Wpływ rewolucji belgijskiej na bankowość i finanse.

Rewolucja belgijska byla calkiem lagodna - jesli oceniac to liczba ofiar śmiertelnych i wielkoscia strat materialnych - niemniej wywolala depresje gospodarcza spowodowana niepewnoscia co do charakteru i przyszlosci nowego panstwa. Depresja ta trwala jednak krótko i juz w polowie lat trzydziestych XIX wieku nastapil silny boom przemyslowy. Oprócz przyjajacej miedzynarodowej sytuacji gospodarczej o charakterze i skali belgijskiego boomu zadecydowaly dwa czynniki specjalne: decyzja rzadu, by wybudowac za panstwowe pieniadze rozlegla siec kolejowa – co bylo prawdziwym darem niebios zwłaszcza dla górnictwa weglowego, hutnictwa żelaza i przemyslu maszynowego, i wyjatkowa innowacja instytucjonalna w dziedzinie bankowosci i finansów. W 1822 roku król Wilhelm I zatwierdzil. utworzenie banku akcyjnego Societe Generale pour favoriser 'lndustrie Nationale des Pays-Bas (po 1830 znanego jako Societe Generale de Belgique) z siedziba glówna w Brukseli. Wyposazyl ten bank w majatek panstwowy o wartosci 20 mln florenów i zainwestowal w jego akcje powazna czesc swego majatku osobistego. Bank mial najszersze mozliwosci dzialania dopuszczalne dla instytucji tego typu, ale przez pierwsze 10 lat nie mial sie, lagodnie mówiac, czym pochwalic. W latach 1835-1838 utworzyl on 31 nowych spólek akcyjnych o lacznym kapitale ponad 100 mln franków - byly wsród tych przedsiebiorstw wielkie piece i huty zelaza, spólki weglowe, zaklady budowy maszyn Phenix w Gandawie, spólka zeglugowa Antwerp Steamship Company, fabryka wlókiennicza, rafinerie cukru i huty szkla. We wszystkich tych promocjach bank wspóldzialal z Jamesem Rothschildem z Paryza, majacym najwieksze wplywy sposród ówczesnych bankierów inwestycyjnych.

Co najmniej 50% produktu narodowego brutto pochodzilo z dzialalnosci eksportowej. Szczególnie wazna byla tu Francja. W istocie, jesli przyjąć sprzeczne z faktami, ale zupelnie prawdopodobne zalozenie, iz przez cale to stulecie Belgia bylaby czescia Francji, to stracilibysmy co prawda istotne dane statystyczne na temat gospodarki regionalnej, ale za to gospodarka Francji wykazywalaby duzo bardziej imponujacy ogólny wzrost. W rzeczywistosci Francja importowala w 1844 roku 30% belgijskiej surówki zelaza - a nie byl to rok pod tym wzgledem wyjatkowy. Przez cale tamto stulecie Francja importowala ponad 30% uzywanego przez siebie wegla - z tego ponad polowa pochodzila z Belgii, glównie z kopaln stanowiących wlasnosc francuska.

Francja

Sposród wszystkich krajów, które sie wczesnie uprzemyslowily, Francja miala najbardziej aberracyjny model wzrostu. Stalo sie to, zarówno w XIX wieku, jak i pózniej, przedmiotem obszernej literatury poswieconej wyjasnianiu rzekomego "zacofania" czy "zapóznienia" rancuskiej gospodarki. Model industrializacji byl we Francji innym niz w Wielkiej Brytanii i innych krajach, które sie wczesnie uprzemyslowily, wyniki byly równie dobre, a z punktu widzenia dobrobytu ludzi - moze nawet lepsze niż gdzie indziej. Co wiecej, jesli sie przyjrzec modelom rozwoju krajów, które uprzemysłowiły sie pózniej, odnosi sie wrazenie, ze model francuski byc moze jest bardziej "typowy" od brytyjskiego. W wypadku Francji najbardziej uderzajaca cecha wieku XIX byla niska stopa przyrostu demograficznego. Kiedy wszystkie istotne miary wzrostu (produkt narodowy brutto, produkcja przemyslowa itd.) sprowadzi sie do poziomu per capita, to okaze sie, ze Francja uzyskiwala zupelnie dobre wyniki. Drugim czynnikiem jest sprawa bogactw naturalnych. Brytyjskie, belgijskie, a potem amerykanskie i niemieckie uprzemyslowienie mialo za podstawe istnienie obfitych zasobów wegla. Francja nie byla go calkowicie pozbawiona, ale miala go znacznie mniej i w dodatku charakter jej zlóz sprawial, ze ich eksploatacja byla duzo drozsza. Mialo to istotne znaczenie dla innych galezi przemyslu zwiazanych z weglem - takich jak hutnictwo zelaza i stali. Zajmiemy sie tym pózniej. Pod wzgledem techniki Francja bynajmniej nie pozostawala w tyle. Francuscy naukowcy, wynalazcy i innowatorzy przewodzili w kilku galeziach przemyslu. Miedzy innymi w wykorzystywaniu energii wodnej (turbiny i elektrownie), hutnictwie stali (proces martenowski), hutnictwie aluminium, produkcji samochodów i - w XX wieku - samolotów. Duzo bardziej zlozony i trudniejszy do oceny byl czynnik instytucjonalny. Wielka Brytania przechodzila wlasnie rewolucje przemyslowa (przemysl bawelniany), podczas gdy Francja znalazla sie w kleszczach ogromnego przewrotu politycznego - Wielkiej Rewolucji. Ta bardzo istotna róznica wplywala na wzajemny stosunek osiagniec gospodarczych obu krajów przez znaczna czesc wieku XIX.

Przemysł bawełniany

W przemysle bawelnianym wprowadzono troche maszyn przedzalniczych i skonstruowano pewna liczbe silników parowych, ale w tak waznych galeziach, jak hutnictwo zelaza i przemysl chemiczny panowal zastój techniczny. Wiele nowych maszyn szlo do krajowego przemyslu wlókienniczego - zwlaszcza welnianego i bawelnianego. Te dwa dzialy byly najwiekszymi uzytkownikami silników parowych i innego sprzetu mechanicznego, a takze galeziami o najwyzszym zatrudnieniu i najwyższej wartosci dodanej. Zuzycie surowej bawelny zwiekszylo sie w latach 1815-1845 pieciokrotnie, a import surowej welny (uzupelniajacy produkcje krajowa) zwiększył sie od roku 1830 sześciokrotnie. Szybko rozwijaly sie takze: przemysl chemiczny, hutnictwo szkla, produkcja porcelany i przemysl papierniczy; wszystkie te galezie dawaly produkcje niezrównana pod wzgledem róznorodnosci i jakosci. Powstalo lub szybko zadomowilo sie we Francji - wiele nowych galezi przemyslu. Miedzy innymi: produkcja sprzetu do oswietlenia gazowego, przemysl zapalczany, fotograficzny, galwanizacyjny, produkcja wulkanizowanego kauczuku. Poprawa transportu i komunikacji dzieki intensywnej rozbudowie kanalów, wprowadzeniu zeglugi parowej, budowie pierwszych linii kolejowych i wprowadzeniu telegrafu - ulatwiala rozwój handlu wewnetrznego i zagranicznego. Polityczne i ekonomiczne kryzysy lat 1848-1851 przerwaly normalny rytm rozwoju gospodarczego. Kryzys w finansach - zarówno prywatnych, jak i publicznych - sparalizowal budowe kolei i inne roboty publiczne. Depresja, która zaczela sie w 1882 roku, trwala dluzej i kosztowala Francje zapewne wiecej niz jakakolwiek inna w XIX wieku. Poczatkowo przypominala wiele innych niewielkich recesji - jak one rozpoczela sie od paniki finansowej - ale pojawila się seria czynników, które ja skomplikowaly i wydluzyly: katastrofalne zarazy przez niemal dwadziescia lat wyrzadzaly powazne szkody w winnicach i hodowlach jedwabników; inwestycje zagraniczne przyniosly duze straty w wyniku niewypłacalności rzadów i bankructwa linii kolejowych; na calym swiecie wystapil nawrót protekcjonizmu, a we Francji wprowadzono nowe stawki celne. W latach 1887-1898 toczyla sie zacieta wojna handlowa miedzy Francja a Wlochami. Francuski handel zagraniczny zmniejszyl sie i potem przez ponad 15 lat przezywal stagnacje, a utrata zagranicznych rynków wywolala tez stagnacje w przemysle. Akumulacja kapitalu spadla do poziomu najnizszego w drugiej polowie XIX wieku. Francja miala przemysl bardzo rozproszony - bardzo rózne jego zaklady znajdowaly sie w miasteczkach i we wsiach, a nawet w szczerym polu. Rozproszenie to bylo w pewnej mierze zwiazane z charakterem dostepnych źródeł energii. Francja była najgorzej ze wszystkich krajów wczesnie się uprzemyslawiajacych wyposazona w zloza wegla. Na poczatku XX wieku wydobycie wegla per capita wynosilo we Francji mniej wiecej jedna trzecia belgijskiego lub niemieckiego i jedna siódma brytyjskiego, chociaz Francja eksploatowala swe zloza w stopniu wyzszym niz inne kraje. We wczesnych latach wieku XIX najwazniejsze kopalnie położone byly w trudno dostepnych górzystych regionach srodka i poludnia kraju, w duzej odleglosci od rynków zbytu. Okolicznosci te byly szczególnie istotne przed pojawieniem sie kolei. By skompensowac niedobór i wysokie koszty wegla, Francja w duzo większym stopniu od swych bogatych w te kopaline sasiadów wykorzystywala energie wód. Zwracalismy juz uwage, ze - miedzy innymi dzieki doskonaleniu techniki, w tym wprowadzeniu turbin wodnych - energia wód nawet w Wielkiej Brytanii konkurowala z para niemal do polowy XIX wieku. Na kontynencie - zwlaszcza we Francji i w innych krajach ubogich w wegiel - energia ta utrzymala znaczenie znacznie dluzej. We Francji na poczatku lat sześćdziesiątych XIX wieku sila spadku wód dostarczala niemal dwukrotnie wiecej koni mechanicznych niz silniki parowe. A jej udzial w globalnej liczbie koni mechanicznych wzrastal az do lat trzydziestych XX wieku. Ale szczególne cechy wody jako zródla energii narzucaly pewne ograniczenia w jej wykorzystywaniu. Najlepsze miejsca byly z reguly odlegle od centrów ludnosciowych; liczba uzytkowników danego miejsca ograniczala sie do jednego lub co najwyzej paru i podobnie ograniczone byly rozmiary instalacji. Tak wiec energia wodna - mimo calego jej znaczenia dla uprzemyslowienia Francji przyczynila sie tez do narzucenia krajowi pewnego wzorca rozwoju: malej skali firm, duzego ich rozproszenia i niskiego tempa urbanizacji. Jak zobaczymy, cechy te wystepowaly równiez w innych krajach ubogich w wegiel.

Niemcy

Niemcy byly ostatnie sposród panstw wczesnie sie uprzemyslawiajacych. W istocie, mozna nawet dowodzic, ze staly sie czyms w rodzaju marudera. Biedny i zacofany w pierwszej polowie XIX wieku, ten podzielony politycznie kraj byl tez glównie krajem rolniczym i wiejskim. Pewne skupiska przemyslu istnialy w Nadrenii, Saksonii, na Slasku i w Berlinie. Skladaly sie na nie jednak glównie zaklady rzemieslnicze i protoprzemyslowe. Kiepski transport i kiepska komunikacja wstrzymywaly rozwój gospodarczy, a istnienie licznych odrebnych jednostek politycznych, z których kazda miala miedzy innymi wlasny system pieniezny i wlasna polityke handlowa, dodatkowo opóznialo rozwój. Natomiast w przed dzien pierwszej wojny swiatowej zjednoczone Cesarstwo Niemieckie bylo juz najpotezniejszym mocarstwem przemyslowym Europy. Mialo największe i najnowoczesniejsze huty zelaza i stali, zaklady metalurgiczne, elektrownie, zaklady przemyslu maszynowego i przemyslu chemicznego. Pod wzgledem wydobycia wegla ustepowalo tylko Wielkiej Brytanii. Bylo czolowym producentem szkla, instrumentów optycznych, metali kolorowych, tekstyliów i róznych innych wyrobów przemyslowych. Mialo jedna z najgestszych sieci kolejowych i wysoki stopien urbanizacji.

Historie gospodarcza Niemiec

Historie gospodarcza Niemiec w wieku XIX można podzielic na trzy dosc sie od siebie rózniace, niemal symetryczne okresy. Pierwszy - od poczatku 'wieku do utworzenia w 1833 roku Niemieckiego Zwiazku Celnego (Zollverein) - byl okresem stopniowego uswiadamiania sobie przez Niemców zmian gospodarczych zachodzacych w Wielkiej Brytanii, Francji i Belgii oraz tworzenia prawnych i umyslowych warunków istotnych dla przejscia do nowoczesnego systemu przemysłowego W okresie drugim - swiadomego nasladownictwa i zapozyczen - trwajacym do mniej wiecej roku 1870 uksztaltowaly sie materialne fundamenty nowoczesnego przemyslu, transportu i systemu finansowego. Wreszcie w okresie trzecim Niemcy szybko zdobyly, utrzymywana przez nie do dzis, supremacje przemyslowa nad kontynentalna Europa. W kazdym z tych okresów istotna role odgrywaly wpływy zagranicy. Poczatkowo mialy one - podobnie jak same zmiany - charakter prawny i umyslowy. Byly emanacja Wielkiej Rewolucji Francuskiej i reorganizacji Europy przeprowadzonej przez Napoleona I. Drugi okres charakteryzowal sie szybkim napływem zagranicznych kapitalów, zagranicznej techniki i zagranicznych przedsiębiorców - osiagnal on szczytowy poziom w latach piecdziesiatych. W obrazie ostatniego z tych okresów dominuje ekspansja niemieckiego przemyslu na rynki zagraniczne. Lewy brzeg Renu, za Napoleona I zjednoczony politycznie i gospodarczo z Francja, przyjal francuski system prawny i francuskie instytucje gospodarcze - i większość tego wszystkiego zachowal takze po roku 1815. Za Napoleona I wplywy francuskie byly tez dosyc silne w Zwiazku Renskim (obejmujacym wiekszosc srodkowych Niemiec). Nawet Prusy przyjely w zmodyfikowanej formie wiele prawnych i gospodarczych instytucji Francji. Edykt z 1807 roku znosil poddanstwo chlopów, umożliwiał szlachcie angazowanie sie "w zajecia mieszczanskie (handel i przemysl) bez ujmy dla jej pozycji" i znosil rozróznienie wlasnosci na szlachecka i nieszlachecka, wprowadzając w ten sposób efektywna "wolnosc handlu" ziemia. Nastepne edykty znosily gildie i cechy oraz inne ograniczenia dzialalnosci handlowej i przemyslowej, poprawialy pozycje prawna Zydów, reformowaly system podatkowy i usprawnialy administracje centralna. Kolejne reformy daly Niemcom pierwszy nowoczesny system oświaty. Jedna z najistotniejszych reform gospodarczych zainicjowana przez urzedników pruskich doprowadzila do utworzenia Niemieckiego Zwiazku Celnego. Polozyli oni fundament pod ten zwiazek w 1818 roku, wprowadzajac w calych Prusach jednolite stawki celne. Uczynili to przede wszystkim w celu zwiekszenia sprawnosci administracji i podwyzszenia wplywów z oplat celnych. Kilka pomniejszych panstw niemieckich - niektóre calkowicie otoczone przez terytonum Prus - przylaczylo sie do pruskiego systemu cel i w 1833 roku traktat z wiekszymi panstwami niemieckiego Poludnia - z wyjatkiem Austni - doprowadzil do utworzenia samego Zwiazku Celnego. Zwiazek ten uczynil dwie rzeczy: po pierwsze, zlikwidowal wszystkie wewnętrzne myta i bariery celne, tworzac niemiecki wspólny rynek; po drugie, wprowadzil wspólne cla zewnetrzne okreslane przez Prusy. Generalnie biorac, Zwiazek Celny stosowal liberalna (to jest operujaca niskimi oplatami celnymi) polityke handlowa, nie dlatego zreszta, by wynikalo to z jakichs zasad ekonomii, lecz dlatego, ze urzednicy pruscy chcieli wylaczyc z udziału w zwiazku protekcjonistycznie nastawiona Austne.

Koleje w Niemczech

Związek Celny umozliwil gospodarcze zjednoczenie Niemiec, a urzeczywistnily to zjednoczenie koleje. Rywalizacja miedzy róznymi panstwami niemieckimi, która przyczynila sie do podniesienia liczby i jakosci niemieckich uniwersytetów, przyspieszyla tez budowe kolei. Koleje odegraly istotna role w jednoczeniu kraju i pobudzaniu wzrostu handlu - zarówno wewnetrznego, jak i zagranicznego - ale oprócz tego nie mniej istotna była ich rola w rozwoju przemyslu, na który kolej oddzialywala z dwu stron.

Górnictwo

Kluczowa role w szybkim uprzemyslowieniu Niemiec odegral rozwój górnictwa weglowego, a decydujaca rola w rozwoju tego górnictwa przypadla zlozom w Zaglebiu Ruhry (rzeka Ruhra i jej dolina, od których wziely swa nazwe zaglebie weglowe i region najbardziej uprzemyslowiony na swiecie, w istocie stanowia poludniowa granice tego obszaru; wieksza czesc tego regionu lezy na pólnoc od rzeki). Tuz przed pierwsza wojna swiatowa Zaglebie Ruhry dostarczalo okolo dwu trzecich wydobywanego w Niemczech wegla. Jednak przed 1850 rokiem region ten byl duzo mniej wazny od Slaska, Saary i Saksonii, a nawet od rejonu Akwizgranu. Wydobycie komercjalne zaczelo sie w samej dolinie Ruhry w latach osiemdziesiatych XVIII wieku pod kierunkiem pruskiej panstwowej administracji kopaln. Kopalnie byly plytkie, technika prosta, a wydobycie niewielkie. W koncu lat trzydziestych XIX wieku znaleziono "ukryte" (glebokie) zloza na pólnoc od doliny rzeki. Ich eksploatacja wymagala wiekszych kapitalów, bardziej skomplikowanych technik (na przyklad uzycia pomp parowych) i wiekszej inicjatywy.

Niemieckie hutnictwo

Niemieckie hutnictwo zelaza jeszcze w 1840 roku bylo bardzo prymitywne. Pierwszy piec pudlarski rozpoczal produkcje w 1824 roku, ale sfinansowal go kapital zagraniczny. W latach czterdziestych XIX wieku wciaz jeszcze byly w uzyciu średniowieczne piece fryszerskie. Opalanie koksem zaczelo sie na Slasku, ale rozwój zachodnioniemieckiego przemyslu jest niemal synonimem rozwoju Ruhry, który nastapil glównie po 1850 roku. W 1855 roku w Ruhrze dzialalo juz okolo 25 wielkich pieców na koks i podobna ich liczba byla na Slasku. Troche takich pieców rozrzuconych tez bylo po innych regionach. W 1895 roku Niemcy wyprzedzily pod wzgledem produkcji stali Wielka Brytanie, a w 1914 roku wytwarzaly tego metalu ponad dwukrotnie wiecej od niej. Produkcja niemiecka wyrózniala się nie tylko swa ogólna wielkoscia, ale i rozmiarami hut. W pierwszych latach XX wieku srednia produkcja stali na jedna hute byla niemal dwukrotnie wyzsza niz w Wielkiej Brytanii. Firmy niemieckie szybko przyjely strategie integracji pionowej, mialy wlasne kopalnie wegla i rudy, koksownie, wielkie piece, odlewnie i walcownie, zakłady produkcji maszyn itd.

Sytuacja finansowa Niemiec w czesie kryzysu

W samym tylko roku 1871 powstalo 207 nowych spólek akcyjnych (oczywiscie ulatwily to nowe przepisy prawne o swobodnym zakladaniu firm wprowadzonew 1869 roku przez Konfederacje Niemiec Pólnocnych), a w 1872 roku dodatkowo 479spółek. Podczas tego procesu niemieccy inwestorzy, wspierani i zachęcani przez banki, zaczeli z powrotemodkupywac firmy niemieckie nalezacedo zagranicznych holdingów, a nawet inwestowac za granica. Ta superaktywnosculegla raptownemu zahamowaniu w wyniku kryzysu finansowego z czerwca 1873 roku, zwiastujacego nadejscie ostrej depresji. Jednak kiedy depresja ta dobiegla konca, powrócil wzrost gospodarczy, i to silniejszy niz przedtem. W latach 1883-1913 produkt krajowy netto wzrastal o ponad 3% rocznie. Lata 1870-1871, pelne dramatycznych wydarzen w histoni politycznej – wojna francusko-pruska, obalenie Drugiego Cesarstwa we Francji i utworzenie nowego Drugiego Cesarstwa w Niemczech byly mniej dramatyczne w histoni gospodarczej. Zjednoczenie gospodarcze osiagnieto juz przedtem, a nowy cykliczny wzrost inwestycji, obrotów handlowych i produkcji przemyslowej rozpoczal sie juz w roku 1869. Ale korzystny dla Niemiec wynik wojny - w tym wyplata przez Francje bezprecedensowego odszkodowaniaw wysokosci 5 mld franków.

Przemysł chemiczny w Niemczech

Przed 1860 rokiem przemysl chemiczny niemal w Niemczech nie istnial, ale szybki rozwój innych galezi stworzyl popyt na chemikalia przemyslowe - zwlaszcza na alkalia i na kwas siarkowy. Pod wplywem literatury o chemii rolnej – nowym niemieckim wynalazku - równiez rolnicy domagali sie nawozów sztucznych. Firmy chemiczne, nie obciazone przestarzalymi instalacjami i przestarzalym sprzetem, mogly wykorzystywac w tym szybko zmieniajacym sie przemysle najnowoczesniejsza technike. Najbardziej uderzajacym tego przykladem byly narodziny chemii organicznej. Jak juz odnotowalismy (w rozdziale 8), pierwsze barwniki syntetyczne odkryl przypadkowo angielski chemik Perkin. Ale Perkin byl uczniem Augusta Wilhelma von Hofmanna, chemika niemieckiego sprowadzonego w 1845 roku, na sugestie ksiecia Alberta, do nowego Royal College of Chemistry. W 1864 roku Hofmann wrócil do Niemiec jako znany profesor i konsultant nowo utworzonego przemyslu farbiarskiego. W ciagu paru lat przemysl ten, wykorzystujac personel i zasób wiedzy uniwersytetów, zdobyl dominujaca pozycje w Europie i na calym swiecie. Niemiecki przemysl chemii organicznej jako pierwszy na swiecie stworzyl tez wlasne placówki badawcze i zatrudnil wlasny personel naukowy. W rezultacie wprowadzil na rynek wiele nowych produktów i zdominowal równiez produkcje medykamentów.

Energia elektryczna w Niemczech

Produkcja energii elektrycznej rozwijala sie jeszcze szybciej niz przemysl chemiczny. Od poczatku oparta na podstawach naukowych, podobnie jak przemysl chemiczny, wykorzystywala system uniwersytecki jako zródlo wykwalifikowanej kadry i pomyslów. Popyt na nia zwiekszyla szybka urbanizacja Niemiec, dokonujaca się wlasnie w okresie rozwoju tej galezi przemyslu. Ponadto w Niemczech przemysl ten nie musial walczyc z dobrze juz usadowionym przemyslem gazowniczym, jak to było w Wielkiej Brytanii. Poczatkowo energia elektryczna byla przede wszystkim uzywana do oswietlenia i w komunikacji miejskiej, ale inzynierowie i przedsiebiorcy szybko znalezli równiez inne jej zastosowania. Wazna cecha przemyslu chemicznego i produkcji energii elektrycznej – podobnie jak górnictwa weglowego i hutnictwa zelaza i stali - byly duze rozmiary firm. W galeziach tych wiekszosc firm zatrudniala tysiace pracowników - skrajnym przypadkiem byla firma elektryczna Siemens i Schuckert, która w przeddzien pierwszej wojny swiatowej miala ponad 80 000 pracowników. Kolejna, rzucajaca sie w oczy cecha struktury niemieckiego przemyslu jest powszechność wystepowania karteli. Kartel jest umowa miedzy nominalnie niezależnymi firmami na temat ustalania cen, ograniczania produkcji, podzialu rynków i innych antykonkurencyjnych, monopolistycznych praktyk. Takie umowy czy porozumienia byly w Wielkiej Brytanii i USA sprzeczne z prawem, zakazujacym kombinacji graniczajacych wolnosc handlu, a w USA ponadto z ustawa przeciwtrustowa Shermana, ale w Niemczech byly calkowicie legalne, a nawet narzucane przez prawo.