Trudności i niepowodzenia szkolne w uczeniu się matematyki

Najprostszą, ale jednocześnie zawierającą najwięcej niedopowiedzeń definicją niepowodzeń szkolnych jest twierdzenie, iż są one stanami, w jakich znalazło się dziecko na skutek niespełniania wymagań szkoły. Wymagania szkoły, także w zakresie nauczania matematyki, nawet biorąc pod uwagę jednolity obowiązujący program w różnych placówkach nie są identyczne, więc sposób orzekania o niepowodzeniu szkolnym na ich podstawie nie może być miarodajny. Fakt ten zauważa Jan Konopnicki formułując odmienną definicje niepowodzeń szkolnych. Jego zdaniem jest to proces trwający dłużej lub krócej, proces zaczynający się w momencie dla nikogo nie znanym, ale na pewno przełomowym dla życia dziecka. Proces ten kończy się tym, co nazywamy drugorocznością, lub- szczególnie, jeśli chodzi o szkoły średnie – odsiewem.¹

W przeciwieństwie do niepowodzeń szkolnych trudności występujące podczas uczenia się matematyki są jego nierozerwalną częścią. Pokonywanie trudności występujących w zadaniu jest jednym z głównych rodzajów matematycznej aktywności. Problemem, na który należy zwrócić uwagę są jednak trudności nadmierne, których dziecko nie jest w stanie pokonać samodzielnie i które mogą prowadzić do blokad w uczeniu się matematyki. Zarówno niepowodzenia jak i nadmierne trudności mogą powodować wiele niekorzystnych następstw.

Pierwsze niepowodzenia szkolne dziecka mogą stać się przyczyną zaburzeń jego zachowania, ukształtowania się niewłaściwych postaw bierności i niezadowolenia z nauki, niekorzystnej pozycji społecznej czy poczucia zagrożenia. Aby zlikwidować bądź zmniejszyć skutki najwcześniejszych niepowodzeń szkolnych, ważne jest poznanie ich etiologii. Przyczyny najczęściej tkwią w niskim poziomie przygotowania intelektualnego dziecka do szkoły, w zaburzeniach rozwoju społeczno – emocjonalnego oraz w środowisku społecznym dziecka. Źródła trudności upatruje się też w niekorzystnych warunkach pracy nauczyciela, nieodpowiednim doborze metod, środków i form dydaktyczno – wychowawczych.²

Czesław Kupisiewicz szczegółowo omawia etiologię wyżej wymienionych zjawisk.³ Wśród czynników będących powodem niepowodzeń szkolnych znajdujemy zarówno te względnie zależne od ucznia jak i względnie niezależne. Autor podkreśla przede wszystkim złożony charakter zjawiska. Wśród wymienianych grup przyczyn znajdują się:

- przyczyny społeczno – ekonomiczne

- przyczyny biopsychiczne

- przyczyny dydaktyczne

Przyczyny społeczno – ekonomiczne stanowią jeden z głównych powodów niepowodzeń szkolnych. Jak wynika z badań prowadzonych przez różnych autorów m.in. Helenę Radlińską czy Rogera Gala dzieci pochodzące z rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej, dzieci niewykształconych rodziców mających niechętny stosunek do szkoły oraz te znajdujące się w niekorzystnej sytuacji rodzinnej uzyskują stosunkowo najsłabsze wyniki w nauce szkolnej.

Dużą rolę przykłada się obecnie do badania przyczyn biopsychicznych. Wymienia się tu między innymi różnice w rozwoju umysłowym między dziećmi oraz różnice w uzdolnieniach i zamiłowaniach poszczególnych uczniów w tym samym wieku. Ważny jest także stan zdrowia i ewentualne wady fizyczne dziecka mogące wpływać, bezpośrednio lub pośrednio, na osiągane przez nie wyniki. Przyczynami niepowodzeń mogą być też czynniki środowiskowe, nieprzestrzeganie zasad higieny szkolnej i higieny psychicznej oraz zaburzenia nerwicowe.

Współcześni pedagodzy uznają, że czynnikiem decydującym o losach szkolnych uczniów jest praca dydaktyczno – wychowawcza, świadomy i celowy wysiłek pedagogiczny. Do zespołu czynników dydaktycznych należą: treść, metody i środki nauczania, system zasad dydaktycznych respektowany przez nauczycieli, różne sposoby aktywizowania uczniów na lekcji, poziom kwalifikacji zawodowych nauczycieli, ich pozycja społeczna itp. Obok tego wymieniany jest także sztywny, uniformistyczny system nauczania, utrudniający, a czasem wręcz uniemożliwiający indywidualizowanie pracy dydaktyczno – wychowawczej. Przyczyn niepowodzeń upatruje się także w nieprawidłowej pracy samego nauczyciela.

Niepowodzenia szkolne nie są pojawiającymi się nagle problemami. Są one raczej długotrwałym procesem, mającym swe korzenie w nadmiernych trudnościach w uczeniu się. Jan Konopnicki wymienia następujące fazy niepowodzeń szkolnych:⁴

W fazie pierwszej pojawiają się pierwsze, niedostrzegalne jeszcze braki w wiadomościach oraz pierwsze symptomy niezadowolenia ze szkoły. Trudności szkolne narastają, aż staną się wyraźne dla rodziców i nauczycieli. Dziecko traci zainteresowanie lekcjami, a w rezultacie- chęć do nauki.

Faza druga (faza opóźnienia programowego) to już zaawansowane braki w wiadomościach, które uniemożliwiają dziecku korzystanie z nauki szkolnej. Dziecko często ucieka się do drobnych oszustw, aby zamaskować swoje trudności.

Faza trzecia charakteryzuje się sporadycznym występowaniem ocen niedostatecznych. Otoczenie dostrzega problemy dziecka, rozpoczynają się pierwsze oficjalne próby walki z niepowodzeniem szkolnym. Psychologiczne symptomy niepowodzeń mogą przybrać charakter neurotyczny.

Czwarta, ostatnia faza to drugoroczność, czyli oficjalne stwierdzenie niepowodzenia ucznia w nauce.

Wincenty Okoń wyróżnia dwie główne fazy niepowodzeń szkolnych: jawne i ukryte.⁵ W jego ujęciu pierwsze dwie opisane powyżej fazy można zaliczyć do ukrytych, natomiast dwie pozostałe- do jawnych.

Następnym, podstawowym czynnikiem przy niepowodzeniach w uczeniu się matematyki są sprawy emocjonalne. Mamy tu sprzężenie zwrotne; negatywne reakcje emocjonalne dziecka i powstające w wyniku tego samo obniżenie oceny są skutkiem pierwszych niepowodzeń i zarazem główną przyczyną dalszych niepowodzeń dziecka. Można mówić o zjawisku frustracji matematycznej. Konsekwencje jej mogą być różne. U części uczniów frustracja jest lekka, objawia się strachem i silną niechęcia do matematyki, ale nie przeszkadza im to w miarę normalnie funkcjonować, toteż otrzymują ono promocję do następnej klasy. U innych, mniej odpornych uczniów frustracja powoduje niestety blokadę myślenia ( z tendencją rozszerzania się na pozostałe przedmioty szkolne).⁶

Wobec tak szerokich i niekorzystnych skutków niepowodzeń szkolnych niezbędne są skuteczne środki zaradcze. Czesław Kupisiewicz⁷ z wyodrębnił trzy główne jego zdaniem środki dydaktyczne mające na celu zapobieganie i zwalczanie niepowodzeń szkolnych. Są to: - profilaktyka pedagogiczna - w tym nauczanie problemowe i nauczanie grupowe,

- diagnoza pedagogiczna –przede wszystkim posługiwanie się takimi sposobami poznawania uczniów oraz kontroli i oceny wyników nauczania, jakie pozwalają na możliwie natychmiastowe wykrywanie powstających luk w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach każdego ucznia

- terapia pedagogiczna- wyrównywanie wykrytych zaległości w opanowywanym przez uczniów materiale programowym poprzez indywidualizacje nauczania na lekcji oraz w drodze organizowanych przez szkołę zajęć pozalekcyjnych w grupach wyrównawczych.

---

1. J. Konopnicki, Powodzenia i niepowodzenia szkolne. Warszawa 1966, s. 16↩

2. B. Kurek, M. Nodzyńska: Mój szkolny debiut W: J. Kędzierzyńska (red.), Mój uczeń przekracza próg szkolny, Kraków 2005, s. 44↩

3. Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1994, s. 225-237↩

4. J. Konopnicki, tamże, s. 18 - 20↩

5. W. Okoń, Zarys dydaktyki ogólnej. Warszawa 1963, s. 222-223↩

6. Z. Semadeni, Trudności i niepowodzenia w uczeniu się matematyki W: (red.) Semadeni, Nauczanie początkowe matematyki, Warszawa 1991, s. 117↩

7. Cz. Kupisiewicz, tamże, s. 237-241↩