PRZERWANIE SZKOLNEGO MONOLOGU ZNACZEŃ – BARIERY I SZANSE
To w jaki sposób uczeń jest kształcony w szkole, określi to, czy będzie umiał i czy będzie chciał uczyć się wtedy, gdy nie będzie go zmuszał do tego obowiązek szkolny. Wymaga to rozwinięcia określonych umiejętności i nastawień intelektualnych, a także rezygnacji z traktowania edukacji jako przejściowej fazy, związanej z okresem przed osiągnięciem dojrzałości, aktywności typowo szkolnej i jedynie formalnego wymogu.
Monolog i dialog osób czy monolog i dialog znaczeń
Dialog pojmowany jako wymiana komunikatów odgrywa określoną rolę, mogącą zainteresować nauczyciela: stymuluje gotowość do zabierania głosu i rozwija poczucie udziału w sytuacjach społecznych.
Dialog znaczeń – mamy z nim do czynienia wtedy, gdy do głosu dochodzą nie tyle różni rozmówcy, ile różne znaczenia, odmienne punkty widzenia.
Dialog i monolog znaczeń oraz dialog i monolog osób te znaczenia reprezentujących nie są tożsame i każdy z nich określa odmienny przebieg procesów edukacyjnych, inne skutki rozwojowe, społeczne i mentalne. Nie warunkują się one wzajemnie i nawet mogą nie występować razem. Możliwy jest monolog znaczeń, gdy głos zabiera wiele osób – taki charakter ma pogadanka szkolna ( w mówieniu angażuje się wiele osób, ale znaczenia, do których ma dojść, są z góry ustalone). Możliwy jest dialog znaczeń w wykonaniu jednej osoby – wykładowcy, którzy zamiast przedstawiać jedną opcję myślenia, prezentuje sprzeczne ze sobą koncepcje, ujawnia paradoksy.
J.Dębowski – prymat relacji internacjonalnej nad interpersonalną.
W pedagogice odnajdujemy propozycje rozpatrywania dialogu w perspektywie znaczeń, a nie czynności komunikacyjnych.
Dialog i monolog wobec metody i wiedzy szkolnej
Dialog i monolog w edukacji można ujmować z pozycji wiedzy lub metody jej opracowywania na lekcjach. Gdy nauczyciel koncentruje się na metodzie i jej przekształcaniu ku dialogowi, sugestia pedagogiczna brzmi: „Pozwól mówić innym i dyskretnie kieruj ich w stronę poprawnej odpowiedz”. Jest to dialog rozumiany jako wymania komunikatów, których treść jest nieistotna w tym sensie, że znaczenia są ustalone poza uczniem.
Metody dialogowe mają zwiększyć aktywność ucznia nie w kreacji znaczeń, ale w procesie przyswajania znaczeń szkolnych oraz zwiększyć skuteczność transmisji i zredukować opór wobec presji szkolnej.
Dialog rozumiany jako metoda staję się narzędziem indoktrynacji bardziej skutecznej niż monolog. Uczeń angażujący się w formułowanie wypowiedzi oczekiwanej przez nauczyciela w istotny sposób sam przyczynia się do skuteczności i narzucania mu znaczeń.
Koncepcja dystansu poznawczego E.Aronsona lub teoria afirmacji C.M.Steele’a, każą przypuszczać, że uczeń zaangażowany werbalnie w transmisję znaczeń, z którymi się nie zgadza, znacznie podnosić ich wartości i identyfikować się z nimi w nieuświadomionym celu redukcji dysonansu i obrony własnego ego.
Jeśli nauczycielowi chodzi o dialog znaczeń, postępuje on wg wskazówki: „Zajmuj się w klasie różnymi punktami widzenia i różnymi strategiami działania”. Aktywność ucznia przesuwa się w kierunku konstrukcji znaczeń, które tracą swą homogeniczność i wygładzenie pojęciowe, jawią się jako negocjowalne społecznie. Współautorstwo ucznia w ich ustalaniu radykalnie zwiększa szanse na ich rozumienie zharmonizowane z indywidualnym systemem wiedzy, jakim uczeń dysponuje i w jakim swobodnie się porusza.
Lekcja stosująca dialogowanie wyraża się w oczekiwaniu, że każdy coś mówi i wszyscy myślą to samo, podczas, gdy dialog znaczeń ma miejsce, wówczas, gdy różni uczniowie myślą w różny sposób.
Dwa sposoby myślenia nauczyciela o lekcjach:
Aplikacyjno – instrumentalny, wiążę się z doktrynalnością, fundamentalizmem i zastępowaniem myślenia przez wyznawanie. Nauczyciel szuka wsparcia, dzięki któremu odpowie sobie na pytanie: „co mam robić na lekcji?”, jego uwaga skoncentrowana jest na zewnętrznych, behawioralnych przejawach własnej i uczniowskiej aktywności. Naucza „tu i teraz” nie patrząc na przyszłe działania.
Krytyczno – refleksyjny, nauczyciel wielokrotnie ponawia pytanie: „kim są i kim się stają uczniowie i jak ja na to wpływam”, wiedza jakiej poszukuje wyraża się w mądrości i wrażliwości pedagogicznej, profesjonalnej intuicji wspartej doświadczeniem.
Projektowanie metody bez związku z wiedzą
Techniki stosowane w doskonaleniu nauczycieli są to m.in., metoda „aktywnych palców” czy „aktywizujące” plansze, tworzone z małych zespołach, których celem jest np. ustalenie cech dobrego nauczyciela.
Prowadzi to do sytuacji, w której zmiana w nauczaniu jest pozorna. Mimo pojawienia się dużej liczby nowych pomocy dla nauczyciela, proces dydaktyczny nie uległ modyfikacji.
Koncentracja na aspektach obserwowalnych czynności, a nie na wiedzy, może wynikać z kilku przyczyn, m.in. :
Tradycja myślenia instrumentalnego
Język metodyki
Etnocentryzm metodyczny
Łatwość kontrolowania zachowań zewnętrznych
Negatywny konotacje przypisywane kategorii „wiedza szkolna”
Silna tradycja myślenia instrumentalnego wyraża się w traktowaniu celów szkoły jako oczywistych i niewymagających uzasadnień.
Oczekiwania, że pedagogika opisze i wypromuje praktyki gwarantujące uformowanie człowieka określonej jakości, algorytm: „jeżeli chcesz osiągnąć to i to w warunkach takich i takich, to powinieneś podjąć działania takie i takie” – wszystko można i należy kontrolować. Pedagogiczne myślenie instrumentalne, wiążę się z niemożnością oddzielenia myślenia od działania.
Język metodyki – jego wpływ wyraża się co najmniej w dwóch mechanizmach leksykalnym i gramatycznym.
Leksykalny – tendencja do ograniczania się w używaniu określonego, traktowanego jako wyczerpujący i jedyny odpowiedni zasób terminologii.
Gramatyczny - nieuzasadnione stosowanie trybu orzekającego, tam gdzie uzasadnione byłoby użycie trybu warunkowego, czasem przybiera postać sloganów.
Relatywizm językowy – słownictwo i struktura gramatyczna języka determinują sposób pojmowania świata przez członków społeczeństwa lub przynajmniej koncentrują ich uwagę na wybranych elementach rzeczywistości.
Etnocentryzm metodyczny polega na przekonaniu, że tylko nasze zwyczaje są naturalne i lepsze od innych.
Kolejnym czynnikiem wzmacniającym koncentrację na metodzie jest łatwość kontrolowania zachowań zewnętrznych oraz negatywne konotacje związane z kategorią wiedzy. Wiedza stała się podejrzana edukacyjnie i utożsamiona z poddawaniem uczniów presji emocjonalnej. Osiągnięciem szkoły jest nie tyle rozwijanie wiedzy ucznia, ile jej redukcja i koncentracja na innych niż wiedza aspektach jego funkcjonowania. Niewydolność szkoły monologowej w zakresie rozwijania systemu znaczeń w umyśle ucznia doprowadziła do negacji nie monologu, ale samych znaczeń jako uciążliwych, rodzących dyskomfort.
Błędne założenia i charakterystyki dialogu w szkole
Niemożność angażowania ucznia w dialog znaczeń wiążę się z faktem, że zawężeniu ulega jego drugi człon - „znaczenia”. Są one albo wąsko rozumiane na sposób monologowy. Uczenie się kojarzone jest z czymś co trzeba przejść i zapomnieć.
Dialog jako partnerstwo społeczne
Partnerstwo społeczne nie polega na zmiękczeniu metod wychowawczych i brataniu się z podopiecznymi, ale na zgodzie na współistnienie równoprawnych znaczeń i konsekwentnej rezygnacji z kultu jednej poprawnej odpowiedzi.
Dialog jako zabawa
W wyniku traktowania dialogu jako wymiany komunikatów, a nie znaczeń, dialogowi często przypisywane są funkcje, które określa się jako czynienie szkoły przyjazną dla ucznia, oraz funkcje motywacyjne. Tworzy się niebezpieczne pozory ucznia bez wysiłku, tymczasem dialogowi może towarzyszyć atmosfera ludyczności.
Dialog jako pogaduszki
Na pół towarzyska wymiana zdań może okazyjnie pełnić funkcję integrujące uczniów i ich nauczycieli.
Dialog jako rozluźnienie dyscypliny
Dialog oznacza zdyscyplinowanie intelektualne na wyższym poziomie, bo wyznaczone nie utrwalonym tokiem postępowania, ale strukturą problemu, konkurencją teorii, otwarciem się na kontrargumentację.
Dialog jako specjalność najzdolniejszych
Dialogowa edukacja jest ważniejsza dla uczniów mniej zdolnych, gdyż osoby sprawniejsze w przetwarzaniu informacji skuteczniej poradzą sobie ze szkolnymi ograniczeniami i nienaturalnością opracowywania wiedzy na lekcjach. Nienaturalność doświadczeń związanych z uczeniem rodzi się w konsekwencji porażki edukacyjne i wyobcowania intelektualne, które mogą znacząco obniżyć gotowość do spontanicznego podejmowania działań prorozwojowych i uczenia się po ukończeniu szkoły.
Dialog jako wyższy etap monologu
Autentyczny dialog znaczeń polega na aktywizacji samodzielności poznawczej, dynamicznych związkach między wiedzą pochodzących z różnych źródeł, nacisku na negocjacje społeczne.
Monolog – eksponowanie jednorodnej myśli
Dialog – odwracanie znaczeń, dystansowanie się do oczywistości, świadome eksperymentowanie
Poszukiwanie inspiracji teoretycznych
Na poziomie neurofizjologicznym przełomowe znaczenia mają m.in. badania E. Goldberga i jego zespołu nad nabywaniem szeroko rozumianego języka jako „systemu opisowego”, który można zapisać. Obok tradycyjnie rozumianego języka znajdują się tu odmiany takie jak język migowy czy matematyczny. Goldberg wykazał, że podczas aktywności poznawczej mózg realizuje dwie odmienne strategie: jedną - radzenia sobie z nowymi sytuacjami oraz drugą – polegającą na doskonaleniu umiejętności wcześniejszej.