WYKŁAD 11
PRZESTRZENNY ROZWÓJ GOSPODARKI
I SPOŁECZEŃSTWA (na podstawie R. Domanski: Gospodarka przestrzenna. Podstawy teoretyczne)
Zakres:
Równowaga przestrzenna
Czynniki zmian w gospodarce przestrzennej
Przestrzenne interakcje s. 95
Przestrzenna mobilność s. 98
Rozwój kapitału ludzkiego i społecznego s. 83
Innowacje społeczne s.93
Procesy dostosowawcze s.122
Przestrzenna dyfuzja innowacyjności s 129
I. Równowaga przestrzenna
1. Ogólna równowaga ekonomiczna
Teorie równowagi przestrzennej nawiązują najczęściej do dorobku lozańskiej szkoły ekonomicznej. Reprezentanci tej szkoły, L. Walras i V. Pareto, opracowali matematyczny model wyidealizowanej gospodarki typu wolnokonkurencyjnego.
Podmiotami tej gospodarki są producenci i konsumenci. Dysponują oni zasobami środków produkcji i technologią wytwarzania, produkują towary oraz przejawiają preferencje konsumpcyjne.
Podział wytworzonych towarów konsumpcyjnych i środków produkcji dokonuje się według reguł rynkowych.
Założenia modelu opisują zachowania podmiotów gospodarczych (Czerwiński 1982). Opisy mają postać zależności funkcyjnych. Ustalone są np. zależności między:
podażą czynników produkcji (kapitał, ziemia, praca) a cenami ich użytkowania (stopa procentowa, renta gruntowa, płaca),
nakładami czynników produkcji a wielkością produkcji (funkcja produkcji),
popytem na towary konsumpcyjne a cenami, dochodami i preferencjami.
Zależności opisujące zachowania podmiotów gospodarczych tworzą spójny układ. Zmiana jednej wielkości pociąga za sobą zmiany pozostałych wielkości. Przy danych zasobach środków produkcji, technologii przetwarzania i preferencjach konsumentów, układ gospodarczy osiąga równowagę przez przystosowanie się do nich cen towarów konsumpcyjnych i środków produkcji, popytu na towary oraz ilości wytwarzanych towarów. W rezultacie przystosowania podaż zrównuje się z popytem zarówno na środki produkcji, jak i na towary konsumpcyjne, a wszyscy uczestnicy otrzymają określoną wielkość dochodów. Stan taki jest optymalny, jeśli nie można już dokonać przesunięć, które polepszyłyby sytuację jakiejś jednostki bez równoczesnego pogorszenia sytuacji innej jednostki.
ZARÓWNO ZAŁOŻENIA, JAK I CAŁA KONSTRUKCJA MODELU, SĄ WYSOCE ABSTRAKCYJNE. Model nie odwzorowuje zachowania rzeczywistego zespołu podmiotów gospodarczych i rzeczywistego rynku. Niektóre fragmenty zaledwie przypominają sytuacje rzeczywiste, inne odpowiadają jedynie sytuacjom krańcowym.
Model ten umożliwia jednak badanie pewnej właściwości reprezentowanego układu gospodarczego. Powstaje mianowicie pytanie, czy zmienne modelu rzeczywiście dostosowują się do wielkości danych; innymi słowy,
„czy możliwy jest stan równowagi ogólnej i w jakich warunkach zachodzi?”
Pozytywna odpowiedź na to pytanie nazywa się twierdzeniem o istnieniu równowagi. Jego dowód matematyczny jest bardzo złożony. Ma przy tym charakter statyczny. Nie pokazuje drogi dojścia do stanu opisywanego w założeniach modelu, gdyby stan początkowy układu był od niego odmienny. Daje opis i wyjaśnienie działania modelu tak uproszczonego, że trudne byłoby sugerowanie na jego podstawie praktycznych działań równoważących gospodarkę. Fakt, iż w praktyce życia gospodarczego dochodzi do równowagi przy niepełnym zatrudnieniu i pogłębiających się dysproporcjach w dochodach różnych grup ludności zmienił sposób wartościowania stanu równowagi (powstała niepewność, w jakim sensie jest pożądana).
Pod wpływem krytyki i prób stworzenia nowych konstrukcji, teoria równowagi ogólnej ewoluowała w dwóch kierunkach. Pierwszy, reprezentowany zwłaszcza przez teoretyków neoklasycznej szkoły ekonomicznej, odchodząc od głównej zasady równowagi ogólnej, doprowadził do rozwoju analizy poszczególnych równowag cząstkowych, np. równowagi poszczególnych rynków, przedsiębiorstw, gospodarstw domowych. Drugi kierunek stworzył nowe konstrukcje ekonomiczno-matematyczne o charakterze operacyjnym, stanowiące jedno z największych osiągnięć myśli ekonomicznej w drugiej połowie XX w. ZAPOCZĄTKOWAŁY JE PRACE NAD ANALIZĄ NAKŁADÓW-WYNIKÓW ORAZ METODAMI OPTYMALIZACYJNYMI.
2. Włączenie czynnika przestrzeni. Formy równowagi przestrzennej
Badacze gospodarki przestrzennej nawiązywali w pracach do koncepcji ogólnej równowagi ekonomicznej, mimo jej ograniczeń. Miała ona bowiem dla nich także pewne zalety.
Dodawanie wymiarów przestrzennych do jednopunktowych koncepcji ekonomicznych (większość koncepcji ekonomicznych zakłada, że działalność gospodarcza jest skupiona w jednym punkcie, nie jest rozległa w przestrzeni) rozszerzyło je i wprowadziło wiele komplikacji.
Z natury rzeczy nawiązywano więc do takich koncepcji wcześniejszych, które obejmowały rozległy zakres związków i współzależności. Koncepcja ogólnej równowagi ekonomicznej była pod tym względem obiecująca. Jak się później okazało, spełniła ona wiele oczekiwań, mniej jednak w postaci tradycyjnej, więcej w postaci nowoczesnej, ukształtowanej pod wpływem prac nad modelami nakładów-wyników i modelami optymalizacyjnymi. Postać tradycyjna zachowała nadal duży walor dydaktyczny. Wymagała wnikliwości, ścisłego rozumowania i obejmowania szerokich horyzontów myślowych, a używając nowszej terminologii, uczyła myślenia systemowego.
Czynnik przestrzeni włączano zarówno do zagadnień równowagi ekonomicznej ogólnej, jak i równowag cząstkowych. Rozwinęła się więc tak teoria ogólnej równowagi przestrzennej, jak i teorie cząstkowych równowag lokalizacyjnych.:
Pierwsza obejmuje wszystkie istotne rodzaje przestrzennych współzależności między przedsiębiorstwami, gospodarstwami domowymi, instytucjami społecznymi i urzędami administracyjnymi.
Drugie z zagadnień koncentrują się na jednej lub niewielu współzależnościach, zakładając, że pozostałe są dane.
Dzięki tej koncentracji można badać węższy zakres współzależności z większą dokładnością. Przy takim założeniu można badać np.:
w jaki sposób przedsiębiorstwo wybiera lokalizację względem rynków zbytu i źródeł surowcowych, a technologię względem ograniczeń środowiskowych,
jak są wykorzystywane grunty miejskie, jak wybiera się lokalizację podmiejskich ośrodków handlowych,
jak kształtują się przepływy dóbr między regionami.
Równowaga przestrzenna przybiera różne formy. Wymagane więc jest wskazanie, w jakim kontekście jest rozumiana.
Najczęściej równowaga przestrzenna jest rozumiana jako:
międzyregionalne wyrównywanie się poziomu cen na towary konsumpcyjne i środki produkcji;
regionalną równowagę między popytem i podażą na towary konsumpcyjne i środki produkcji;
punkt lokalizacyjnej równowagi pojedynczego przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowego, urzędu;
linię równowagi, rozgraniczającą obszary rynkowe lub obsługowe;
rozkład użyteczności miejsc w systemie przestrzennym taki, iż nie można poprawić użyteczności jakiegokolwiek miejsca bez jednoczesnego pogorszenia użyteczności innych miejsc (rozkład taki jest optymalny w sensie Pareto);
międzyregionalny podział zasobów maksymalizujący dochód narodowy;
zbliżenie poziomu gospodarki i dobrobytu ludności różnych regionów (w przeliczeniu na l mieszkańca) przy uwzględnieniu wpływu tego procesu na ekonomiczną efektywność całej gospodarki.
3. Warunki równowagi przestrzennej
Określenie warunków, w jakich może ustalić się równowaga ekonomiczna, należy do głównych zadań teorii badającej ten aspekt systemu ekonomicznego. Analogiczne zadanie stawia się przed teorią równowagi przestrzennej.
Warunki zachodzenia równowagi przestrzennej:
mobilność czynników produkcji i towarów,
substytucję czynników i miejsc produkcji,
przestrzenną konkurencję przedsiębiorstw.
3.1. Mobilność czynników produkcji i towarów
I. Przepływy czynników produkcji i towarów z regionu do regionu są sugestywnym sposobem osiągnięcia stanu równowagi przestrzennej. Zagadnienie to nie ogranicza się jednak do fizycznego przemieszczenia dóbr ekonomicznych. Ma wiele innych aspektów. Jest analizowane w różnych skalach przestrzennych, zwłaszcza w skali międzynarodowej i międzyregionalnej. W teoriach handlu międzynarodowego analizuje się różne sytuacje i ograniczenia.
Rozważa się m.in. sytuację, w której występuje immobilność czynników produkcji i mobilność (wolny handel) towarów. Przy dodatkowych założeniach upraszczających (jednorodność poszczególnych jednostek czynników produkcji, jednorodna funkcja produkcji na każdy produkt w każdym kraju, zerowe koszty transportu) równoważenie się cen na towary przez handel międzynarodowy może prowadzić do równoważenia się także cen na immobilne czynniki produkcji. Zachodzi to wskutek ustalania się określonej relacji między względnymi cenami czynników produkcji i towarów.
Wolny handel towarami daje więc taki sam efekt równoważący, jak mobilność czynników produkcji. Przepływy towarów kompensują immobilność czynników produkcji. Nie oznacza to jednak, że wolny handel towarami i mobilność czynników produkcji są doskonałymi substytutami. Nie oznacza to w szczególności, że te substytuty równoważą ceny na tym samym poziomie. Immobilność czynników produkcji może powodować, że ich ceny będą się wprawdzie równoważyć, ale na poziomie stosunkowo wyższym niż w przypadku mobilności.
II. W skali kraju, w systemie międzyregionalnym, występuje z reguły nie tylko wolny handel towarami, ale również większa mobilność czynników produkcji (Richardson 1969, rozdz. 12). Przy innych warunkach jednakowych możliwe jest więc szybsze i dalej posunięte niż w skali międzynarodowej zbliżenie się do równowagi cen na środki produkcji. Większa mobilność nie oznacza jednak mobilności doskonałej.
Odległość ogranicza ruchliwość zasobów pracy.
Zarówno robotnicy, jak i personel kierowniczy mogą wykazać małą skłonność do migracji z powodu preferowania dotychczasowych miejsc zamieszkania, niedostatecznych informacji o możliwościach zarobkowania w innych miejscach, kosztów przeprowadzki, względów pozaekonomicznych (rys. 4.1).
Przepływy kapitału może ograniczać nieznajomość warunków inwestowania w innych regionach, nieelastyczność rynku kapitałowego, regionalne zróżnicowanie podatków.
Zasoby przyrodnicze są immobilne z natury rzeczy.
Wyposażenie infrastrukturalne regionów jest zróżnicowane ilościowo i jakościowo.
Powstaje pytanie, czy wobec tych ograniczeń mobilności wolny handel międzyregionalny może zrównać całkowicie ceny na środki produkcji?. W statycznym układzie gospodarczym efekt taki jest możliwy, ale rzeczywistość jest dynamiczna. W warunkach dynamiki przepływy czynników produkcji będą zbliżać ceny, które jednakże nigdy nie osiągną długookresowej równowagi międzyregionalnej. Przyczyn powodujących utrzymywanie się różnic cen jest wiele.:
zasoby naturalne w jednych regionach wyczerpują się, w innych odkrywa się nowe,
wprowadzane są nowe technologie,
zmieniają się gusty i popyt,
akumulacje kapitału i zasoby pracy wzrastają nierównomiernie.
Przy przejściu od układu statycznego do dynamicznego przepływy czynników produkcji oraz stopy wzrostu regionalnego oddziałują na siebie w wieloraki, złożony sposób, który niekoniecznie prowadzi do równowagi. Jeśli np. akumulacja kapitału w jednym regionie jest wyższa niż w innym, jako wynik wyższej stopy wzrostu gospodarczego, różnica ta może ukształtować przepływy kapitału inaczej niż mechanizm alokacji zasobów w układzie równowagi statycznej. Dyfuzja innowacji jest przestrzennie zróżnicowana; jedne regiony przyswajają je wcześniej, inne później. Nierównomierne w czasie jest także przyswajanie innowacji przez poszczególne gałęzie gospodarki, co oddziałuje na sytuację regionów, w których gałęzie te są rozmieszczone.
Nawet jeżeli siły rynkowe zrównoważą ceny czynników produkcji to dochody na główne ludności pozostają zróżnicowane w regionach różnych z powodu np.:
Różnej zasobności regionów.
Różnej aktywności zawodowej ludności.
Itd.
3.2. Substytucja czynników i miejsc produkcji. Lokalizacyjna równowaga przedsiebiorstwa.
Oprócz przemieszczania czynników produkcji i towarów z miejsca na miejsce, do równowagi przestrzennej prowadzi także inny sposób, mianowicie substytucja czynników produkcji i miejsc produkcji.
Idea ta była rozwijana na wiele sposobów. Przedstawimy ją w postaci nadanej przez Isarda (1956).
W procesie produkcji jest wymagana praca w określonym miejscu, kapitał w określonym miejscu, grunty, umiejętności organizacyjne i wreszcie nakłady transportowe, tj. zespół usług potrzebnych do przemieszczenia czynników produkcji do określonych miejsc.
W klasyfikacji dóbr rozważa się przede wszystkim dobra zastępowalne występujące w wielu miejscach, mobilne. W takiej sytuacji zachodzą następujące możliwości substytucji:
substytucja między nakładami transportu a wydatkami i przychodami związanymi z użyciem różnych dóbr lub kombinacją dóbr w procesie produkcji,
substytucja związana z wykorzystaniem różnych źródeł tego samego dobra,
substytucja różnych miejsc, do których dobro może być przesyłane.
Łącznym wyrazem tych możliwości jest substytucja obszarów, jako miejsc produkcji.
W którym z nich zlokalizuje się przedsiębiorstwo produkcyjne?
Próba odpowiedzi na to pytanie wymaga najpierw określenia zbioru możliwych technicznych relacji substytucyjnych pomiędzy każdą parą nakładów, każdą parą wyrobów oraz między nakładami i wyrobami. Nakłady transportowe trzeba traktować jak każdy inny zbiór nakładów w procesie produkcyjnym (pracę, kapitał, ziemię). W zbiorze tym, z każdym potencjalnym miejscem lokalizacji związane są różne kombinacje nakładów i wyrobów. Przedsiębiorstwo produkcyjne zlokalizuje się w miejscu, w którym kombinacje te są najkorzystniejsze (niskie nakłady, wielkość i jakość produkcji).
3.3. Przestrzenna konkurencja przedsiębiorstw
Koszty transportu wywołują dwie tendencje: wzajemne przyciąganie się nabywców i dostawców oraz wzajemne odpychanie się konkurujących dostawców.
Wzajemne przyciąganie się jest zrozumiałe, gdyż zmniejszona odległość wymaga niższych kosztów transportu i redukuje ceny płacone przez nabywców.
Odpychanie jest przejawem dążności do rozszerzenia rynku zbytu i zwiększania przychodów ze sprzedaży.
Koszty transportu ograniczają przestrzenny zasięg rynku przedsiębiorstw i stwarzają warunki monopolizacji tego rynku. W tej sytuacji rozwija się konkurencja o korzystne lokalizacje i wytwarza lokalizacyjna współzależność. Oznacza to, że na rozległość rynku zbytu jednego przedsiębiorstwa oddziałuje lokalizacja konkurującego przedsiębiorstwa. Dołącza się jeszcze oddziaływanie systemu cen.
Przestrzenna konkurencja ma więc dwa aspekty: wybór lokalizacji i wybór systemu cen (Lloyd, Dicken 1972, rozdz. 7).
4. Ogólna równowaga przestrzenna
Teorię ogólnej równowagi ekonomicznej rozwinięto na gruncie regionalistyki (regional science). W wyniku wielorakich modyfikacji powstała teoria ogólnej równowagi przestrzennej. Jej dojrzałą postać sformułował Isard (1969).
Modyfikacje Isarda można streścić następująco:
badany układ społeczno-gospodarczy ma wymiary przestrzenne i jest systemem regionów powiązanych stosunkami wymiennymi;
system ten, poza dobrami ekonomicznymi, produkuje i konsumuje dobra nieekonomiczne
wprowadza się nowe podmioty gospodarcze, oprócz osób i przedsiębiorstw prywatnych, których działalność jest regulowana przez rynek, mianowicie organizacje zarządzane zbiorowo oraz instytucje państwowe kierujące się w działalności nie zyskiem, lecz motywami publicznymi;
dopuszcza się wpływ systemu wartości i norm społecznych na decyzje poszczególnych podmiotów, a w tym celu wprowadza się dobro „sankcje" (określone za pomocą definicji regulującej), którego wartość wchodzi do rachunku jako nagroda lub kara dla jednostek i organizacji.
Dobra nieekonomiczne ujęte są w trzy grupy. Większość należy do grupy pierwszej. Są to:
solidarność, władza, szacunek, prawość, towarzyskość, kwalifikacje, oświata, uczestnictwo;
życzliwa szczodrość. Dobro to jest wytwarzane wówczas, gdy dana osoba oferuje członkowi rodziny, przyjacielowi lub innej osobie pewne wartości, zupełnie bezinteresownie, dla zrobienia przyjemności osobom obdarowanym. Jego wytwarzanie wymaga nakładów w postaci dóbr, takich jak: pieniądze, biżuteria, książki, kwiaty, tkliwość itp. Konsumpcja jest natychmiastowa i przejawia się w tym, że osoba świadcząca odczuwa wewnętrzną satysfakcję. Życzliwa szczodrość jest dla jednostek użyteczna, jest więc tym samym - rozumuje autor -rzeczywistym dobrem, chociaż nie rynkowym;
sankcje. Dobro to różni się od innych tym, że nie może być wytwarzane przez jednostki ani organizacje. Narasta w wyniku wzajemnego oddziaływania uczestnika życia społeczno-gospodarczego ze społeczeństwem. Z każdą działalnością wybraną przez uczestnika są związane określone sankcje, którym przypisuje się wartości odpowiadające społecznej aprobacie lub dezaprobacie tej działalności. Są one użyteczne dla jednostek i brane pod uwagę w ekonomicznych decyzjach organizacji. Nadaje im to charakter dóbr rzeczywistych.
Zasadnicza różnica między dobrami ekonomicznymi i nieekonomicznymi dotyczy stopnia określoności.
Dobra ekonomiczne są jednoznacznie określone, wskutek czego poszczególne jednostki danego dobra mają dokładnie taką samą użyteczność i nie mogą być rozróżniane z tego punktu widzenia, np. l m tkaniny ma dokładnie taką samą użyteczność, jak jej inny metr i tak samo zaspokaja daną potrzebę.
W przeciwieństwie do tego, dobra nieekonomiczne nie są ściśle określone. Gdy mówimy np. o takim dobrze, jak szacunek, możemy mieć na myśli różne jego desygnaty: odznakę Czerwonego Krzyża, wybór na przewodniczącego stowarzyszenia wyższej użyteczności, Nagrodę Nobla itp. Są to wszystko dobra, których wspólną cechą jest to, iż przysparzają szacunku posiadaczowi. Jednakże z punktu widzenia użyteczności nie jest obojętne, która jednostka szacunku przypada w udziale osobie wyróżnionej.
W układzie społeczno-gospodarczym rozpatrywanym przez Isarda działają m.in.:
organizacje produkcyjne,
organizacje zajmujące się handlem międzyregionalnym i
organy państwowe.
Mogą one być kierowane w sposób kooperacyjny (samorządny) – decyzje podejmowane są zbiorowo i niekooperacyjny (autorytatywny).
Dobra ekonomiczne posiadają ceny
Dobra nieekonomiczne posiadają kryptoceny.
Teoria równowagi wykorzystywana jest do badania regionów w celu :
Określenia warunków jakie system regionów ma spełniać aby uzyskać stan równowagi;
Udowodnieniu, że dla systemu określonego przez te warunki – równowaga istnieje.
5. Równowaga dynamiczna
Dochodzenie do równowagi przestrzennej jest procesem. Mówimy o równowadze dynamicznej. W celu zrozumienia tego zjawiska należy wprowadzić i wyjaśnić następujące zjawiska/pojęcia:
Stabilność systemu – system nie będący w stanie równowagi lub wytracony z tego stanu ma zdolność osiągania lub powracania do równowagi.
Niestabilny system – gdy oddala się od stanu równowagi.
Zjawiska te przedstawia rysunek 2.
Rys. 4.2. Domanski s. 79
Stabilność globalna i lokalna – wyjaśnia rysunek 3. (Domańki rys. 4.3. s. 80)
W systemach biologicznych i społecznych możliwa jest stałość na poziomie makroskopowym, natomiast w mikroskali zachodzą zmiany (losowe? też) i jeżeli równoważą się to nienaruszają równowagi makro.
Stan stacjonarny to stan systemu, który wykazuje zrównoważoną stałość podtrzymywaną przez zmiany.
RÓWNOWAGA DYNAMICZNA OKRESLANA JEST STANEM STACJONARNYM. Bardziej przydatny jest termin stan bliski równowadze , ponieważ uwzględnia się bardzo niewielkie zmiany w czasie.
III. Przestrzenne interakcje
Impulsy techniczne, społeczne i środowiskowe pobudzają działanie systemów miejskich i regionalnych. Tworzą się miedzy nimi nowe powiązania i oddziaływania, które znowu oddziaływują na siebie, czyli zachodzi interakcja dzięki sprzężeniom zwrotnym.
Systemy te można porównać do systemów cybernetycznych, które można przedstawić graficznie i matematycznie następująco:
Gdzie: X, Y – wektory wielkości wejściowych i wyjściowych;
T - operator transformacji.
Wprowadzanie pozytywnych zmian, dzięki innowacyjności np. . wybudowanie nowego zakładu daje tzw. efekt mnożnikowy, ponieważ budowa zakładu zwiększa popyt na dobra, transport, usługi, prace, mieszkania itd. (rys. 5.2) Domanski s. 97
VI. Przestrzenna mobilność
Przestrzenna mobilność może pojawić się bezpośrednio w postaci przepływu kapitału i ludności lub pośrednio w postaci przesunięć pozycji poszczególnych miast i regionów w ramach większych systemów przestrzennych np. wewnątrz metropolii, regionu, kraju lub świata.
Na przykład zmiany w metropolii dokonują się z powodu:
Wzrostu liczby miejsc pracy i ludności.
Zmian demograficznych np. zmniejszanie się gospodarstw domowych powoduje popyt na mieszkania większy od wzrostu ludności.
Redystrybucja miejsc pracy i ludności pod wpływem rozbudowy i ulepszenia systemu transportowego.
Relokacja miejsc pracy i ludności wskutek niedostatku terenów w centralnych częściach metropolii.
Preferowanie wiejskie do stylu życia wymuszone częściowo przez spadek poczucia bezpieczeństwa w miastach.
Wzrost metropolii powoduje tez wzrost miast satelitarnych na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Są to zależności bardzo złożone, np. znaczne korzyści uzyskują miejscowości w których wzrost gospodarczy jest niewielki a tylko korzystają z dobroczynnego wpływu zamieszkiwania /napływającej z metropolii mieszkańców tam pracujących tworzących wzrost gospodarczy metropolii.
Należy tez zauważyć zjawisko migracji międzynarodowej ludzi, z przyczyn : politycznych, gospodarczych, demograficznych.
V. Rozwój kapitału ludzkiego i społecznego
Za główne czynniki rozwoju do niedawna uważano:
Inwestycje infrastrukturalne, przemysłowe i mieszkaniowe.
Pobudzały popyt na wyroby i usługi.
Dzisiaj wiadomo, że na rozwój składa się kapitał fizyczny, kapitał ludzki i kapitał wiedzy.
Kapitał ludzki:
W kapitał ludzki trzeba inwestować. Doinwestowywać system edukacyjny w miejscowościach słabo rozwiniętych gospodarczo. Ale trzeba następnie aktywizować życie społeczno-gospodarcze i stwarzać warunki wzrostu zatrudnienia ludności miejscowej , nie tylko specjalistom napływowym. Rozwijać i lokalizować przedsiębiorstwa wymagające zatrudnienia ludzi o wysokich kwalifikacjach nie tylko filie gdzie np. wykonuje się prace montażowe nie wymagające wysokich kwalifikacji. Z kolei tworzyć na rozwijanych terenach infrastrukturę techniczna i społeczna zaspokajająca potrzeby wykwalifikowanej kadry.
Kapitał społeczny:
Rozumiany jest jako skłonność jednostek do łączenia wysiłków w celu zaspokojenia swoich potrzeb, wzajemnej pomocy i ochrony dobra wspólnego. Kapitał społeczny tworzy się w procesie budowy państwa obywatelskiego. Jego atrybutami są:
wzajemne zaufanie ludzi,
duch wspólnoty,
obywatelskie zaangażowanie,
poczucie osobistej odpowiedzialności za wspólne dobro,
nadawanie wysokiej wartości uznaniu ze strony społeczności i przynależności do niej,
respektowanie zwyczajów , które służą porządkowi i wspólnej pomyślności.
Kapitał społeczny odgrywa dużą role w rozwoju działalności gospodarczej i zwiększaniu wartości dóbr społecznych. Ta filozofia zmniejsza role jednostki, jednostka jest ważna ale w społeczności, jako część społeczności, chociaż obserwuje się zjawisko indywidualizacji kapitału ludzkiego. Są to odgrodzone sąsiedztwo, nieznajomość sąsiadów, tworzeniu się społeczności o odmiennych stylach życia i w rosnącej polaryzacji gospodarki w różnych skalach przestrzennych (od miast do globu).
W krajach postsocjalistycznych mamy konieczność odbudowywania kapitału społecznego.
Kapitał ten jest zazwyczaj produktem ubocznym religii, tradycji, wspólnej historii i innych czynników niezależnych od rządu. Rząd może w różny sposób wpływać na rozwój kapitału społecznego, chociaż dysponuje ograniczoną liczbą instrumentów pobudzających tworzenie kapitału społecznego. Najskuteczniejszym instrumentem rządu, pozwalającym bezpośrednio wpływać na wielkość kapitału społecznego jest edukacja. System szkolnictwa – od poziomu podstawowego do wyższego – pozwala nie tylko tworzyć nowe zasoby siły roboczej, ale również wyposaża zasoby ludzkie w kapitał społeczny w postaci zasad i norm obowiązujących w danym społeczeństwie. Przyczynia się tym samym do powstawania szczególnego rodzaju kapitału intelektualnego.
Polaryzacja społeczna - proces społeczny w trakcie którego różnicują się postawy osób należących do danych zbiorowości wobec pewnego typu problemów.
Najczęściej polaryzacja społeczna występuje wówczas, gdy problemy społeczne wywołujące różnicowanie się postaw dotyczą ważnych sfer życia społecznego, takich jak: polityka, religia, seks itp. Podczas polaryzacji tworzą się zazwyczaj w szybkim czasie dwa obozy - przeciwników i zwolenników rozwiązania danego problemu społecznego, przy czym liczba osób wyrażających postawy umiarkowane maleje. Proces polaryzacji bardzo często przyczynia się do wybuchu konfliktów społecznych i dezintegracji grup społecznych.
W Internecie polaryzacja społeczna przejawia się najczęściej w miejscach dyskusji takich jak listy, grupy czy fora dyskusyjne
VI. Innowacje społeczne
Innowacje społeczne towarzysza innowacjom technicznym. Rozpoczynają się od nowego sposobu myślenia praktycznego jak i naukowego.
Mogą być tworzone w powiązaniu z postępem technicznym i gospodarczym, ale również niezależnie od nich.
Technika i gospodarka, choć odgrywają główną rolę, nie są jedynymi przyczynami przemian społecznych.
Przemiany te mogą mieć charakter samoistny i dokonywać się w sferze oświaty, kultury, nauki, zarządzania, życia zbiorowego. Współcześnie jednak myśl społeczna pozostaje pod silnym wpływem postępu technicznego i gospodarczego, a zmiany społeczne rozważa się głównie w tym kontekście.
Zadaje się często pytanie, czy społeczeństwo i jego instytucje są przygotowane to stawienia czoła wyzwaniom technicznym i gospodarczym tak, aby niekwestionowane korzyści postępu technicznego i gospodarczego mogły być obrócone na dobro człowieka.
Odpowiedzi poszukuje się (Heden, King 1984) w analizie trendów, które obecnie kształtują i w przyszłości będą kształtować życie społeczne. Należą do nich:
- przemiany demograficzne. W poszczególnych miastach i regionach przybierają one różną postać. W jednych może to być starzenie się ludności i spadek udziału ludności w wieku produkcyjnym, w innych szybki przyrost naturalny i wędrówkowy;
- rosnąca skala działalności ludzkiej. Wiąże się ona ze wzrostem liczby ludności oraz spożycia na głowę, ze wzrostem wyposażenia technicznego produkcji, usług i gospodarstw domowych. Towarzyszy jej rosnący popyt na materiały i energię oraz rosnące trudności w składowaniu odpadów;
wrażliwość współczesnych systemów technicznych. Życie społeczne miast i regionów zależy od sprawnego i nieprzerwanego funkcjonowania urządzeń technicznych. Ulegają one jednak awariom. Awarie mogą sparaliżować organizm społeczny. Szczególnie niebezpieczne są awarie urządzeń elektrycznych, zakłócające funkcjonowanie transportu, sieci telekomunikacyjnych, komputerowych itd., a także iwanie wind itp.;
- niepewność rozwoju gospodarczego. Obecnie systemy gospodarcze prosperują dzięki ciągłej ekspansji. Czy będzie to możliwe w przyszłości wobec ograniczeń surowcowych, energetycznych i środowiskowych? Czy istnieje alternatywa dla ekspansji gospodarczej?
- regionalne nierówności w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego;
- zmiany systemu wartości. Niepokój społeczników wywołuje malejąca troska o rodzinę, żądanie więcej praw i jednoczesne uchylanie się od obowiązków, rozkwit nielegalnej drugiej gospodarki uchylającej się od podatków, nierespektowanie przez mniejszość praw ustanowionych przez większość;
- rosnący stopień złożoności systemów społeczno-gospodarczych. Przejawia się to w komplikowaniu się interakcji, np. rosnąca liczba ludności oznacza wzrost popytu na żywność, materiały i energię, mieszkania. Produkcja żywności z kolei wymaga więcej maszyn, nawozów sztucznych, chemicznych środków ochrony roślin itp. Rosnące zużycie materiałów, energii i produktów chemicznych stanowi wielkie obciążenie dla środowiska przyrodniczego. Zmiany demograficzne stwarzają nowe problemy m.in. w dziedzinie oświaty, służby zdrowia, opieki społecznej.
Jakie innowacje społeczne mają znaczenie dla gospodarki przestrzennej i wpływają na jej przekształcenia?
Wiele innowacji społecznych wdrażanych w skali ogólnospołecznej ma również konsekwencje przestrzenne i oddziałuje na sytuacje miast i regionów. Na pierwszy plan wysuwa się reforma gospodarcza. Jej głównymi elementami są:
urynkowienie gospodarki z zachowaniem strategicznej roli planowania centralnego, samodzielne przedsiębiorstwa działające w warunkach lokowych,
równouprawnienie sektorów gospodarki,
zmiana struktury własnościowej,
zmiana gałęziowej struktury gospodarki narodowej.
Nie ulega wątpliwości, że:
samodzielne przedsiębiorstwa działające w warunkach rynkowych,
rozwój nowych form własności,
zmniejszenie udziału kompleksu surowcowo-energetycznego i przemysłu ciężkiego,
rozwój rolnictwa i gospodarki żywnościowej,
rozwój budownictwa mieszkaniowego,
rozwój nowoczesnych gałęzi przemysłu,
rozwój usług
uruchomi nowe zachowania podmiotów gospodarczych w przestrzeni i środowisku. Będzie ulegała przewartościowaniu użyteczność miast i regionów. Nowe inicjatywy gospodarcze zwiększają liczbę podmiotów gospodarczych. Będą one zmieniały stopniowo dotychczasowe układy przestrzenne. Wraz z tym, zmianom będą podlegać przepływy wewnątrzregionalne i międzyregionalne.
Niektóre innowacje społeczne jednak są podejmowane intencjonalnie w celu poprawienia stanu gospodarki przestrzennej i warunków jej rozwoju. Należą do nich:
uznanie podmiotowości społeczności lokalnych i regionalnych, rozwój samorządu terytorialnego;
oparcie gospodarki gruntami na zasadach ekonomicznych przy uwzględnieniu interesu publicznego;
regulacje prawne podnoszące rangę ochrony środowiska przyrodniczego i skuteczność egzekwowania jej postulatów,
ulepszanie metod rozwiązywania konfliktów przestrzennych;
upowszechnienie etyki użytkowania przestrzeni, egzekwowanie jej zasad;
ustalanie i stosowanie zasad polityki przestrzennej zapewniającej przestrzenny ład gospodarki.
VII. Procesy dostosowawcze
Rozwój miast jest spowodowany wzajemnymi oddziaływaniami wszelkich zmian technicznych, gospodarczych i społecznych oraz dostosowywania się do nich gospodarstw domowych przedsiębiorstw instytucji. Silny wpływ wywierają nań interwencje publiczne.
Poszczególne podmioty decyzyjne przejawiają różną szybkość rekcji na zachodzące zmiany. Kapitał produkcyjny jest wrażliwy na zmiany otoczenia i sposobności gospodarczych, reaguje więc szybko.
Kapitał ludzki wymaga więcej czasu na dostosowanie się.
Wolno zmieniają się zasoby mieszkaniowe i ich zasięg ich zasiedlanie, a jeszcze wolniej zasoby infrastrukturalne.
Na ogół szybciej reagują podmioty jednostkowe, większe systemy zmieniają się wolniej, ewolucyjnie.
Podobnie, szybciej zmieniają się działalności gospodarcze, wolniej trwałe elementy przestrzennego zagospodarowania wykazujące dużą inercję.
Można przewidywać, że istniejące się układy przestrzenne będą zróżnicowanymi, ale jednocześnie zintegrowanymi centrami i subcentrami z rozgałęzionymi powiązaniami wzajemnymi.
Poza zmianami lokalnymi na proces dostosowań miast wpływają zmiany zachodzące na poziomie krajowym, a także międzynarodowym. Główną rolę odgrywa dynamiczna nierównowaga procesów gospodarczych. W procesach tych występują elementy ciągłości, jednak w wielu dziedzinach mogą zachodzić zmiany bardzo szybkie. Wraz z wprowadzaniem nowych produktów zmieniają się metody produkcyjne. Pojawiają się nowe rynki zbytu i nowe źródła zaopatrzenia. Ta zmienność podtrzymuje dynamiczną nierównowagę.
Wynikają stąd dwie konsekwencje (Lakshmanan, Chatterji 1986). Po pierwsze, nasila się presja na przyśpieszenie mobilności czynników produkcji w celu dostosowania się do zmieniających się warunków działania przedsiębiorstw w różnych sektorach i w regionach. W poszczególnych miastach zmienia się popyt na kapitał i pracę, na kwalifikacje pracowników i rodzaje materiałów do produkcji. Zwiększona mobilność czynników produkcji podnosi szansę osiągania sukcesu gospodarczego. Jednak równocześnie maszyny i urządzenia techniczne, zakłady przemysłowe zasoby pracy i jej kwalifikacje mogą ulegać dewaloryzacji. Szczególnie wrażliwy na dewaloryzację jest kapitał mieszkaniowy związany z sektorami i regionami targającymi spadkowi. Ze zwiększającej się mobilności czynników produkcji wynikają więc poważne straty dla niektórych grup ludności i społeczności lokalnych. Społeczności te często organizują opór przeciw zbyt szybkiemu przesuwaniu kapitału z sektorów i regionów o niekorzystnych perspektywach.
Wzajemne oddziaływanie presji na wzrost mobilności czynników produkcji i oporu przeciw niej określa przebieg procesów dostosowawczych, w tym tempo rozwijania nowych działalności, kolejność upadku innych sektorów i zmiany wartości mieszkań w poszczególnych miejscowościach. To są skutki, od których będzie zależała przyszła geografia działalności gospodarczych. Nie są one przesądzone w całości przez mechanizmy rynkowe.
W przechylaniu szali w tym układzie dynamicznej nierównowagi istotną rolę odgrywać sektor publiczny. Może on promować efektywne dostosowania przez pobudzanie mobilności czynników produkcji, tworzenie innowacyjnych instytucji rozwoju lokalnego i udostępnianie pełniejszej informacji o tendencjach rozwoju gospodarczego na poziomie lokalnym, krajowym i międzynarodowym. Władza publiczna powinna mieć zawsze na uwadze koszty wcześniejszych dyslokacji. Jej działania interwencyjne nie powinny być podejmowane ex post i tylko w celu złagodzenia niekorzystnych zjawisk, lecz antycypujące i dynamiczne oraz uwzględniające koszty dostosować ponoszone przez przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe.
Tendencje demograficzne wzmacniają skutki przemian gospodarczych. Główną przyczyną zmniejszania się liczby ludności w metropoliach jest szybki spadek stopy urodzeń i stopy przyrostu naturalnego. Jeśli ze zjawiskami tymi współwystępują zróżnicowane migracje między metropoliami, jest pewne, że niektóre z nich utracą część ludności. Tym zmianom ilościowym towarzyszą zmiany jakościowe szczególności zmiany działalności gospodarczej, nakładów inwestycyjnych, struktury zatrudnienia, a także demograficznych cech ludności i uznawanych przez nie wartości społecznych. Skuteczność migracji jako procesu dostosowawczego jest inna w okresie ekonomicznej recesji i inna w okresie ożywienia i ekspansji. W Stanach Zjednoczonych migracje są skuteczniejszym sposobem redystrybucji ludności w okresie recesji. Zagrożenia spowodowane przez recesję są stosunkowo silniejszym bodźcem do zmiany miejsca zamieszkania i szukania nowych sposobności.
Zwiększaniu zdolności adaptacyjnych systemów regionalnych sprzyjają:
istnienie rezerw infrastrukturalnych (pozwala to na wchłonięcie skutków wahań i wzroście ludności i poziomie produkcji);
mobilność ludzi i kapitałów;
zdolność do wchłaniania innowacji (umożliwia to przyswajanie nowych technologii i rezygnację z nieefektywnych rodzajów działalności);
zróżnicowanie gałęziowej struktury gospodarki (niekorzystne zmiany zwykle nie dotykają wszystkich gałęzi a przy bardziej zróżnicowanej strukturze są większe szansę na to, że zmiany takie ominą przynajmniej niektóre gałęzie);
równowaga między regionalnym i nadregionalnym sektorem gospodarki (sektor ponadregionalny jest bardziej narażony na perturbacje, ale jednocześnie jest z reguły bardziej nowoczesny, dynamiczny i efektywny);
istnienie systemu szkolnictwa umożliwiającego przekwalifikowanie kadr (rynek pracy staje się dzięki temu bardziej elastyczny).
Zdolności adaptacyjne systemów, zarówno ekologicznych, jak i społeczno-gospodarczych, nie są nieograniczone. Jeśli rozwój jest niezharmonizowany, to zakłóca równowagę przyrodniczą, społeczno-gospodarczą oraz przestrzenną i po pewnym czasie napotyka granice. Przekroczenie tych granic prowadzi do obniżeni efektywności, do konfliktów, a w krańcowym przypadku do załamania się systemu.
Występuje zjawisko stabilności systemów. Przypomnijmy, że dzięki stabilności (kompensacyjnym sprzężeniom zwrotnym) system wytrącony z równowagi powraca do niej. Proces zmierzania systemu stabilnego do stanu równowagi nazywa się autoregulacją systemu (Lange 1962). Jeśli rozwój jest procesem ergodycznym, tj. jeśli system rozwija się w kierunku zgodnym z określonym prawem, niezależnie od stanu początkowego, wówczas proces zmierzania systemu do jego normy (funkcji kierunkowej), przez zanikanie zaburzeń, nazywa się samosterowaniem rozwoju systemu. Autoregulacja i samosterowanie są ważne dlatego, że zmniejszają zakres ingerencji układu kierowniczego niezbędnego do nadawania kierunku systemowi, zgodnego z jego celami.
Procesy dostosowawcze maja różna prędkość w poszczególnych metropoliach. Np. dojazdy do pracy dostosowują się szybko, budowa infrastruktury , gmachów wolno a relokacja biur średnio.
Ponadto nie obserwuje się w zasadzie upadku miast, czy dzielnic chociaż często z powodu ingerencji władz miejskich, np. „uszlachetnianie” zaniedbanych „starówek”, dzielnic poprzemysłowych itd. w latach 60-tych obserwowano spadek ludności w największych aglomeracjach ale szybko nastąpił wzrost z powodu rozwijania funkcji usługowych, finansowych itd.
Przestrzenna dyfuzja innowacyjności
O rozrastaniu się systemów przestrzennych decydują:
Wynalazczość
Innowacyjność
Dyfuzja.
Wynalazczość to postęp. Innowacje dokonywane są także i w innych ośrodkach niż tam gdzie powstał wynalazek. W rozchodzeniu się innowacji decyduje odległość. Im dalej tym później dociera. Ale obserwujemy tez zwiększenie źródeł informacji wraz z upływem czasu.
Z definicji dyfuzja innowacyjności to dyfuzja informacji.
Innowacyjnosc bierze się z chęci poprawy technologii, organizacji pracy, wdrażania osiągnięć naukowych. Upowszechnianie się nowych produktów, nowych organizacji gospodarczych, finansowych, struktur społecznych.
Przestrzenna dostępność a stopień koncentracji
Zrównoważenie szans życiowych ma także wymiar przestrzenny. Ludzie mieszkający bliżej dużych ośrodków maja większe szansę na dobry rozwój indywidualny: szkoły, praca, kultura, ochrona zdrowia.
Państwo prowadzi politykę zrównania szans a chociażby łagodzenia tego zjawisko poprzez rozwój ośrodków miejskich na terenach słabo zurbanizowanych.
Gospodarka ucząca się
Wyróżnia się następującymi cechami:
Dominacją technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (ICT – information, computer, telecommunication).
Powiązaniem tych technologii z korzystaniem z nowego paradygmatu produkcji: nie taśma Forda lecz systemy elastyczne produkcji, ludzie, procesy.
Innowacje jako cele strategiczne organizacji – dające możliwość przezwyciężenia konkurencji
Postrzeganie innowacji jako społecznie i terytorialnie osadzonego procesu interakcyjnego.
Powstają bazy wiedzy: współpraca pomiędzy przedsiębiorstwami małymi i średnimi a lokalnymi uczelniami oraz wiedza z ludźmi , menedżerami, pracownikami , którzy migrują.