WŁ. TATARKIEWICZ: Rozdz. IV „Piękno: Dzieje pojęcia” (po 1)
Dwuznaczność pojęcia piękno: piękno jako prawda, piękno jako dobro
Grecy obejmowali tą nazwą nie tylko rzeczy piękne kształtu, formy, dźwięki, ale i piękne myśli i obyczaje. Klasyczni filozofowie greccy wyróżniali piękno myśli, duchowe, moralności
Sofiści – w V wieku zwęzili to pojęcie określając piękno jako to, co przyjemne dla wzroku i słuchu
Platon – krytykował definicję sofistów
Grecy rozumieli piękno szerzej niż my, piękno w naszym znaczeniu, węższym, nazywali inaczej – harmonią i symetrii.
W średniowieczu przejęli określenie starożytnych.
Odrodzenie – plastycy zwęzili pojęcie do jednego zmysłu – wzroku
W XVIII wieku do sztuk pięknych zaliczono też poezję i wymowę
TRZY POJĘCIA PIĘKNA W HISTORII:
W najszerszym znaczeniu obejmowało piękno moralne, a więc nie tylko estetykę – GRECJA
Piękno w znaczeniu wyłącznie estetycznym obejmowało tylko to, co wywołuje doznania estetyczne – barwy, dźwięki, myśli – to pojęcie stało się z czasem podstawowym pojęciem europejskiej kultury
Piękno w znaczeniu estetycznym, zawężonym do zmysłu wzroku obejmowało tylko kształty i barwy – STOICY
Różne próby definiowania piękna m.in. Arystoteles, św. Tomasz z Akwenu
WNIOSKI, KTÓRE MOGĄ SIĘ PRZYDAĆ:
Piękno jest:
prostotą jakościową
szczególnym kształtem
tym, co wzrusza ludzi
ekspresją
Ogólna teoria starożytnych: „Piękno polega na proporcji części” – JEST TO TZW WIELKA TEORIA
Wielką teorię zapoczątkowali pitagorejczycy. Uważali, że piękno rzeczy polega na doskonałej strukturze, czyli proporcji części. Konsekwencją było poszukiwanie doskonałej proporcji w każdej ze sztuk. Ich koncepcje przejął Platon i Arystoteles. Dopiero Plotyn temu zaprzeczył – twierdził, że piękno to nie tylko proporcja – teoria dualistyczna – weszła do średniowiecznej teorii sztuki (proporcja i blask)
Tak samo było w renesansie – ogólna teoria piękna była ta sama co w średniowieczu – Teoria dualistyczna była oparta na Wielkiej Teorii uzupełniając ją.
Prawdziwe piękno poznajemy przez rozum. Chrześcijańska koncepcja pojmowania piękna przejęła tę tezę „Bóg jest przyczyna wszystkiego, co piękne”
Wielka Teorię również krytykowano. Najpierw Sofiści i Sokrates (piękno polega nie na proporcji, ale na zgodności z celem i naturą przedmiotu. W efekcie subiektywizowano piękno (Petrarka)
INNE TEORIE:
„Piękno polega na jedności w wielości”
„Piękno polega na doskonałości”
„Odpowiedniość” (Tomasz z Akwenu)
„Objawienie natury” (neoplatończycy)
W XVIII wieku nastąpił kryzys Wielkiej Teorii, bo powstała sztuka i literatura różnorodna, później romantyczna a Wielka Teoria oparta była na klasycyzmie. Twierdzono, że piękno jest nieuchwytne, nie da się stworzyć definicji. Druga grupa mówiła, że piękno jest subiektywnym wyobrażeniem ludzi. W XIX wieku wróciły znane teorie piękna – „Sztuka i przeżycie estetyczne”
ROZDZ. V: „Dzieje kategorii”
- piękno jest różnorodne
- odmiany piękna: subtelność, wdzięk wytworność
- Goethe: głębia, pomysłowość, plastyczność, wzniosłość, indywidualność
- każda epoka ceniła inne kategorie piękna
odpowiedniość (decorum)
ozdoba
uroda
wdzięk
subtelność
wzniosłość
piękno klasyczne
piękno romantyczne
KATEGORIE ESTETYCZNE – zespól pojęć ogólnych, które służą do określenia podstawowych jakości i cech przedmiotów estetycznych, realizujące się w dziełach sztuki; określają również rodzaj wywołanych przez nich przeżyć estetycznych oraz przypisywanych im wartości estetycznych.
TEORIE OBIEKTYWNE – istota piękna w obiektywnych właściwościach przedmiotów realizujących określone reguły budowy (w których przejawia się ład, symetria, harmonia) – dostrzeżenie ich i ocena były możliwe dzięki idei doskonałego piękna właściwej zmysłowi ludzkiemu
TEORIE SUBIEKTYWNE – czynią jego warunkiem subiektywne dyspozycje tworzącego i poznającego umysłu, uparują piękno nie w realizowaniu reguł umożliwiających zbliżenie się do idealnego wzorca, ale dostrzeganie i odtwarzaniu naturalnych i indywidualnych właściwości przedmiotu
Hume, Burke - odróżniali piękno i wzniosłość, a odczucie piękna uzależniali od indywidualnego smaku
- obecnie mniej miejsca zajmuje rozważanie abstrakcyjne piękna, rozpatruje się preferowane w danym momencie wartości estetyczne; piękno staje się pojęciem względnym, obejmującym zjawiska odległe od tego, na co wskazywały teorie obiektywne, a nawet z nimi sprzeczne
WZNIOSŁOŚĆ – realizuje się przez prezentacje w dziele sztuki zjawisk i rzeczy wielkich, niezwykłych, budzących podziw, zdumienie, przerażenie,
- podstawowa kategoria opisu sztuki XX wieku, która dąży do ewokującego wzniosłość przedstawiania tego, co nieprzedstawialne.
Wzniosłość (słownik literatury polskiej XIX wieku)
ze starożytności – pęd ku górze, przebywanie w górze, skłonność do wysokiego lotu;
u Pseudo-Longinosa – wzniosły styl opiera się na 5 zasadach: 1) idealizujący sposób myślenia, 2) natchniony patos, 3) stosowanie figur retorycznych, 4) szlachetny wyraz (używanie odpowiednich słów), 5) pełen godności układ wyrazów;
u Pseudo-Longinosa – fałszywe namiastki wzniosłości to nadętość, nieszczera patetyczność, płaskość, niesmaczna przesada;
wzniosłość – szczyt wyrazu, zachwyca. Jej źródło – wielkoduszność i szczere uczucie. Pomaga fantazja i wyobraźnia;
w XVIII Burke – źródło biologiczne wzniosłości to popęd samozachowawczy. Poczucie wzniosłości budzą: to, co groźne, potęga, wielkość, samotność, milczenie. Z elementów psychicznych - wzniosłość budzą wrażenia wielkości, chropowatości, czerni, uczucia złożone – zdumienie, podziw, groza;
u Kanta – wzniosłość może dotyczyć wyobrażenia nieskończoności. Powstaje pośrednio (przez chwilowe zahamowanie sił życiowych i potem silny ich napływ). Wzniosłość nie łączy się z ładnością, nie z pozytywną rozkoszą, a z podziwem. Miernik wielkości tkwi w przedmiocie. Wzniosłości nie ma w przedmiotach przyrody, a w ideach;
teraz – nie jest wysoko ceniona, brak elementów zagrożenia, wzniosłość łączy się z patosem a kłóci z dystansem (na przykład ironicznym) – stąd niechęć.
Wzniosłość:
współokreśla ją wizja świata przerastającego człowieka, ale nie zagrażającego mu;
patos;
wzniosłość jest pozytywna lub negatywna;
zabarwiona szlachetnością, jest uroczysta, serio;
daje w sztuce efekt nienaturalnej przesady;
łączy się z moralnością;
była wiązana ze sztuką romantyzmu.