Groteska jako podstawowa kategoria estetyczna

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Groteska jako podstawowa kategoria estetyczna
XX wieku.
Jak ukazywane są absurdalność i tragizm istnienia?
Omów na przykładzie wybranych dzieł.

Bibliografia podmiotu

•

• Konstanty Ildefons Gałczyński,

Konstanty Ildefons Gałczyński,

Teatrzyk „Zielona Gęś”

•

• Johann Wolfgang Goethe,

Johann Wolfgang Goethe,

Faust

•

• Witold Gombrowicz,

Witold Gombrowicz,

Ferdydurke, Ślub, Trans-Atlan-
tyk

•

• Franz Kafka,

Franz Kafka,

Proces

•

• Bolesław Leśmian,

Bolesław Leśmian,

Dusiołek, Jadwiga

•

• Sławomir Mrożek,

Sławomir Mrożek,

Męczeństwo Piotra Oheya

•

• Tadeusz Różewicz,

Tadeusz Różewicz,

Wyszedł z domu

•

• Stanisław Ignacy Witkiewicz,

Stanisław Ignacy Witkiewicz,

W małym dworku

Tego tematu nie można nazwać łatwym – wymaga znajomości terminu groteska, cech
tejże oraz… sporego nakładu pracy. Szkolne wiadomości na temat groteski na pewno
nie wystarczą. Niezbędne będą pewne przygotowania – przekopanie się przez słowniki
terminów literackich i specjalistyczną literaturę (teoria literatury). Zaletą tego tematu
jest to, że materiału literackiego na pewno Ci nie zabraknie. To zagadnienie pozwala
na sporą dowolność – dobrze by było, gdyby wybrały je osoby samodzielne myślowo
i spostrzegawcze.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Śmiech i strach, czyli groteskowe widzenie świata – wskaż przykłady gro-

teski literackie (malarskie, muzyczne itd.).

• Groteska w literaturze jako sposób wyrażania tragiczności świata. Omów

na przykładzie wybranych utworów.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Słowo groteska na dobre zadomowiło się we współczesnej polszczyźnie. Groteskowymi
nazywamy wydarzenia lub sytuacje: dziwaczne, zaskakujące, absurdalne. Używamy tego
określenia stosunkowo często, nie wszyscy jednak znamy jego znaczenie. Słownik termi-
nów literackich (pod red. Janusza Sławińskiego, wydany w 1998 r.) definiuje groteskę
jako kategorię estetyczną. Groteska literacka jest przejawem buntu wobec zastanej
rzeczywistości i niezależności myślowej.

Wskazuje mielizny i ograniczenia typowych, powszechnie akceptowanych postaw, świa-
topoglądów i zachowań. Przedstawia świat w sposób dziwaczny i karykaturalnie przeja-
skrawiony; ten świat jest śmieszny i przerażający zarazem.

Tendencja do groteskowego przedstawiania świata to jedna z najważniejszych stra-

tegii w literaturze XX wieku.

Miniony wiek to czas inwazji groteski – wiąże się on ze zmianą roli i zadań literatury

po odzyskaniu niepodległości. Nie musiała już podtrzymywać morale w narodzie, wska-
zywać dróg rozwoju, pouczać i dawać nadziei. Mogła być po prostu literaturą. Ale dość
silne tendencje groteskowe pojawiły się już w epoce Młodej Polski. Elementy gry i iro-
nii znajdziemy np. we wczesnej poezji Bolesława Leśmiana i prozie Romana Jawor-
skiego, autora m.in. tomu opowiadań pt. Historie maniaków. Uważa się go za prekursora
wielkich pisarzy groteskowych, takich jak Witold Gombrowicz i Witkacy.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia przedmiotu

• Stanisław Gębala,

Stanisław Gębala,

Stanisław Gębala, Wśród szy-

Wśród szy-

derców i gdzie indziej

derców i gdzie indziej – cie-
kawa, inspirująca, choć nieco
chaotycznie napisana książka.
Korzystanie z niej wymaga spo-
ro uwagi i skupienia ze względu
na mały druk i niezbyt dobrze
przygotowany aparat pomocni-
czy.

• Groteska

Groteska

Groteska pod red. Michała Gło-

pod red. Michała Gło-

wińskiego

wińskiego – profesor Michał
Głowiński jest specjalistą nie-
mal od wszystkiego: teorii po-
wieści, parodii, nowomowy,
groteski. Lektura tego jednego
dzieła wystarczyłaby do opraco-
wania tematu.

• Anna Janus

Anna Janus

Anna Janus-----Sitarz

Sitarz

Sitarz,,,,, Groteska li-

Groteska li-

teracka. Od diabła w Damasz-

teracka. Od diabła w Damasz-
ku po

ku po

ku po Becketta i

Becketta i

Becketta i Mrożka

Mrożka

Mrożka – ta

pozycja może być bardzo po-
mocna i nie warto, byś ją zigno-
rował. Jest stosunkowo łatwo
dostępna, zawiera liczne przykła-
dy dzieł groteskowych i bardzo
dobre ich skrócone analizy.

• Michał Głowiński,

Michał Głowiński,

Michał Głowiński, Prace wy-

Prace wy-

brane. Intertekstualność, gro-

brane. Intertekstualność, gro-
teska, parabola. Szkice

teska, parabola. Szkice

teska, parabola. Szkice ogól-

ogól-

ne i interpretacje

ne i interpretacje pod red. Ry-

pod red. Ry-

szarda Nycza –

szarda Nycza – Michał Głowiński
i Ryszard Nycz to wielkie, okryte
nieśmiertelną chwałą nazwiska
w historii polskich badań nad
literaturą. Warto je poznać choć-
by ze względu na osobowość
i dokonania autora i redaktora.
Treść także Cię nie rozczaruje.

• Brygida Pawłowska-Jądrzyk

Brygida Pawłowska-Jądrzyk

Brygida Pawłowska-Jądrzyk,,,,,
Sens i chaos w grotesce lite-

Sens i chaos w grotesce lite-

Sens i chaos w grotesce lite-
rackiej. Od „Pałuby”do „Ko-

rackiej. Od „Pałuby”do „Ko-

rackiej. Od „Pałuby”do „Ko-
smosu”

smosu”

smosu” – ambitne, wyczerpu-
jące opracowanie tematu. Eru-
dycyjne i pisane chyba z myślą
o tych, którzy jako tako znają się
na grotesce, dlatego jego lektu-
ra może być momentami nieła-
twa.

• Elżbieta Sidoruk,

Elżbieta Sidoruk,

Elżbieta Sidoruk, Antropologia

Antropologia

i groteska w dziełach Sławo-

i groteska w dziełach Sławo-
mira

mira

mira Mrożka

Mrożka

Mrożka – autorka zdecy-

dowanie nie wyczerpuje tema-
tu, lecz zaledwie delikatnie go
zarysowuje. Zaletą pracy jest pro-
sty język i rezygnacja z żongler-
ki fachowymi terminami.

Strategie rozwinięcia

Krótki „rys historyczny”

Elementy groteskowe spotkamy w wielu dziełach Williama Szekspira. Barokowy teore-
tyk literatury Maciej Sarbiewski posłużył się określeniem, które dość dobrze pasowało-
by do groteski (choć nie używał go) – „zgodna niezgodność”. Liczne dysonanse występu-
jące w grotesce są tak pomyślane, by mówiły jak najwięcej o otaczającej nas
rzeczywistości; są zharmonizowane i sfunkcjonalizowane.

Są epoki i okresy, które prawie całkowicie zignorowały groteskę. Będzie to np. klasy-

cyzm – czas, kiedy królowała satyra. Prawie nie ma jej w dziełach realizmu (doskonałym
wyjątkiem może być Pani Bovary Gustava Flauberta, a tam opis czapki Karola z czasów
szkolnych). Ogólnie jednak dominował pogląd, że groteska przeczy temu, co można
nazwać „wiernym przedstawieniem rzeczywistości”. Nie spotkamy się z nią także w ofi-
cjalnej sztuce totalitaryzmu.

Groteska toJedna z najważniejszych kategorii estetycznych w literaturze i sztuce XX

w. Słowo to pierwotnie oznaczało tyle co „podobny do malowideł w grotach”. Po raz
pierwszy użyto tego terminu w renesansowych Włoszech na określenie fantazyjnych de-
koracji znalezionych w odkopanych budowlach pochodzących ze starożytności. Przed-
stawiały one wijące się stwory o cechach zwierzęcych i ludzkich, fantastyczne ptaki, dzi-
waczne ornamenty roślinne.

Według Wolfganga Kaysera groteska składa się z trzech podstawowych elementów:

śmiechu, okropności i zdziwienia.

Groteskowe sposoby obrazowania

W literaturze, a jeszcze częściej w malarstwie i rzeźbie, cechami groteskowych bohate-
rów są animalizm i cielesna degradacja – bowiem źródłem groteski w sztuce
i w literaturze jest wrodzona wszystkim chyba ludziom zdolność (czy nawet skłonność!)
do fascynacji tym, co potworne.

Często łączy się różne elementy zwierzęce, by stworzyć chimery, potwory, zwierzęta

mityczne (smoki, gryfy), oraz cechy ludzkie i zwierzęce – powstaje hybrydalna istota
człowiek-zwierzę (centaury). Przedstawia się także ludzi tak zdeformowanych, że aż
zadziwiająco szkaradnych (karły, garbaci, chorzy na wodogłowie). Bywają także przed-
stawiani w dziwacznych, makabrycznych okolicznościach, w których zanika ludzka god-
ność (kanibale, rozkładające się zwłoki, obłąkani).

Groteska przekształca świat z takiego, jakim go znamy – który wydaje się być upo-

rządkowany, dobrze znany, oswojony (jak wydawało się bohaterom Procesu Kafki i Fer-
dydurke Gombrowicza) w taki, jaki obawiamy się, że mógłby być. Zniekształca rzeczy-
wistość, by pokazać prawdę o świecie – np. przejaskrawiona lekcja polskiego z prof.
Bladaczką ukazuje prawdę o skostniałych, mało twórczych metodach nauczania stoso-
wanych w szkole.

To znajomy świat, który nagle staje się obcy i dziwaczny – rządzą nim chaos i para-

doks.

Groteskę możemy zauważyć nawet w dziełach patetycznych czy tragicznych, jak choć-

by w Fauście Johanna Wolfganga Goethego – to piosenka Chóru Robactwa witającego
Mefista, który zdejmuje stare futro i wytrząsa z niego wszelakie robactwo: Frant w pier-
si człowieczej/ przytulny ma schron./ Wesz prędzej porzuci futrzany swój dom.

Spotkamy ją także w patetycznym i groźnym Piekle Dantego (część Boskiej kome-

dii) – w Pieśni XXII – tam obrazy męki grzeszników są złagodzone przez figle i błazena-
dę diabłów.

Bohaterowie groteski

To na ogół ludzie pozbawieni nazwiska (np. bohater Procesu Franza Kafki, Małej apo-
kalipsy Tadeusza Konwickiego, Kartoteki Tadeusza Różewicza), pozornie bezwolni
lub obojętni na to, co się wokół nich dzieje. Na ogół jednak okazuje się, że to wrażliwi
ludzie, którzy mają mnóstwo problemów i przeżywają liczne rozterki. Łączy ich brak
wolności, silnie odczuwane poczucie zniewolenia.

Często pojawiające się w literaturze groteskowej pojęcie to maska, której wiele miej-

sca poświęcił Witold Gombrowicz w Ferdydurke.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bohater powieści, Józio, do noszenia niektórych masek zostaje zmuszony, inne –

wybiera sam. Maski zakłada się, by ustalonym przez społeczeństwo, tradycję czy Kościół
normom stało się zadość. Zadanie to pokazanie społeczeństwu odpowiedniej „gęby” –
czyli takiej, której ono oczekuje czy nawet wymaga. Inaczej czeka nas ostracyzm lub
niemalże zlinczowanie.

Witold Gombrowicz w przedmowie do Ślubu wyjaśnia istotę masek: (…) ludzie łącząc

się między sobą, narzucają sobie taki czy inny sposób bycia, mówienia, działania (…)
i każdy zniekształca innych, będąc zarazem przez nich zniekształcany.

Człowiek bywa także przedstawiany jako kukła, lalka, bezwolna marionetka. Może-

my to zaobserwować w sztukach Mrożka czy Różewicza, gdzie wypowiadane słowa tra-
fiają w pustkę lub pełne sloganów wypowiedzi tracą swój sens. Bierny i apatyczny (aż do
przesady) jest np. bohater Kartoteki. Sztuczny i zautomatyzowany świat, królestwo fraze-
sów to często pokój urzędnika biurokraty. Groteskowo ukazana biurokracja to częsty
temat u Gałczyńskiego i Mrożka.

Język groteski

W groteskowych utworach porozumienie między ludźmi jest często ukazywane jako
niemożliwe, nawet mimo starań z obu stron. Choć bohaterom nie brak rozmówców ani
tematów do rozmowy, przez niemożność porozumienia właśnie czują się coraz bardziej
samotni. Chociaż zalewają ich słowa.

Charakterystyczny sposób podejścia do języka to także wiwisekcja frazesu. Ludzie są

ofiarami słów – swoich własnych i cudzych. Mowa jest więzieniem – okazuje się, że
najtrudniej uwolnić się od sloganów, nawet znienawidzonych.

Bohater Wyszedł z domu Tadeusza Różewicza, Henryk, próbuje uciec od stereotypów
i frazesów. Niestety, zostaje „odzyskany dla świata” przez swoją żonę, która uparcie
wtłacza mu je do głowy. Bunt Henryka zakończył się więc fiaskiem. Zniewolenie czło-
wieka przez frazesy doskonale pokazuje scena, kiedy wymiotujący bohater wzniośle
przemawia do żony i syna, udziela im wskazówek dotyczących postawy i życiowych wy-
borów. Każe Benkowi być zawsze mężczyzną, opiekować się starymi i niedołężnymi,
ustępować miejsca w tramwaju, a przede wszystkim bronić wartości, „które są najcen-
niejszym depozytem przekazywanym z pokolenia na pokolenie”. Efekt komiczny wywo-
łuje tu zderzenie wzniosłości z trywialnością – to jeden z najbardziej charakterystycz-
nych elementów groteskowego obrazu świata.

Inny ważny element to wyrażenia obsceniczne i wulgaryzmy.

Kilku najważniejszych twórców

Witold Gombrowicz

Twórczość Witolda Gombrowicza to punkt centralny polskiej literatury groteskowej.
Groteska jest podstawowym składnikiem jego estetyki, a także rozumienia sytuacji czło-
wieka w świecie, jego kondycji.

Groteskowo sztuczny jest Trans-Atlantyk – historia mężczyzny, przez przypadek

rzuconego w 1939 r. do Argentyny. Historia opowiedziana została skarykaturyzowaną,
siedemnastowieczną polszczyzną.

Miron Białoszewski

Poeta groteskowej codzienności. Uczynił przedmiotem swoich utworów to, co do tej pory
uważano za niegodne zapisania. Ukazuje zdarzenia prowokacyjnie błahe, z pozoru w ogó-
le nieważne. Zakwestionował hierarchię ważności tematów literackich.

Stanisław Ignacy Witkiewicz

Jeden z groteskowych utworów Witkacego to W małym dworku. Widmo zastrzelonej
przez zazdrosnego męża Anastazji zasiada do stołu razem z domownikami, je, pije wód-
kę, swobodnie rozmawia. Dzieci traktują jej obecność w domu jako coś naturalnego.
Śmierć została ukazana w prowokujący, familiarny, cyniczny i niefrasobliwy sposób.

Konstanty Ildefons Gałczyński

W Teatrzyku „Zielona Gęś” często mamy do czynienia z sadomasochizmem i okru-
cieństwem, ale i z uroczym purnonsensem – Gżegżółka gasi pragnienie… wodą z wła-

Prezentacje maturalne

Ucz się z

snego kolana, profesor Bączyński wsadza usta Hermenegildy do słoika ze spirytusem.
Z kolei w Judycie i Holofernesie ścięty przed chwilą wódz zastanawia się, czy przyzwy-
czai się do życia bez głowy. W makabresce Żywcem zapeklowana uwięziona w słoju
przez rozgniewanego męża baronowa śpiewa: „Baron za wiarołomstwo wsadził mnie do
słoja/ i pędzę życie korniszona”.

Bolesław Leśmian

Mistrz groteski, jeden z największych makabrystów. Ale u niego makabra ubrana jest
w płaszczyk cudowności i baśniowości. Jak nikt umiał wyeksponować okrucieństwo świata.
Okrutny i smutny jest w gruncie rzeczy zabawny i pełen uroku utwór pt. Dusiołek.

Prawdziwą obsesją Leśmiana była śmierć. Poeta łączy erotyzm, fascynację seksu-

alną z umieraniem. Sięga w ten sposób do tradycji późnego średniowiecza (Wielki testa-
ment François Villona) i baroku (upodobanie poezji marinistycznej do konceptu igrają-
cego sferami sacrum i profanum).

Tytułowa bohaterka Jadwigi, która czuje się samotna i tęskni za miłością, dobrowol-

nie współżyje z potworem o ohydnych mackach. Ich stosunek ukazany został naprawdę
pięknie. Agonia i rozkład ujęte zostały jako rodzaj pieszczoty.

Sławomir Mrożek

Jego groteska często zawiera również elementy parodii czy satyry. Męczeństwo Piotra
Oheya to utwór groteskowy. Akcja opiera się na absurdalnym założeniu – że w łazience
głównego bohatera zamieszkał groźny tygrys ludojad.

Strategie zakończenia

Z groteską spotykamy się nie tylko w literaturze, malarstwie czy rzeźbie. Groteskowe
jest przede wszystkim życie. Groteskowy charakter miały przerażające wydarzenia
z 1943 r. Płonęło getto, a tuż obok muru mieszkańcy Warszawy bawili się na karuzeli,
grała skoczna muzyka. To zdarzenie opisuje (w nie groteskowym wszak) utworze Cam-
po di Fiori Czesław Miłosz. Inne zdarzenie z czasów II wojny światowej – obok listy
rozstrzelanych wisiał afisz zapraszający na operetkę pt. Kraina uśmiechu.

Wydaje się, że synonimami określenia „groteskowy” są wyrażenia, takie jak:

„ekstrawagancki”, „absurdalny”, „niedorzeczny”, „karykaturalny”, ale także „prze-
rażający”, „chorobliwy”, a nawet „makabryczny”. Mówimy o groteskowym makija-
żu (niegustownym, śmiesznym, upodabniającym twarz do maski klowna), grotesko-
wym stroju (niezgodnym z elementarnymi zasadami dobrego smaku), groteskowej
sytuacji (przerażającej, traumatycznej, nieprzyjemnej, ale też zabawnej – zwłaszcza
z perspektywy czasu).

Gdy przypomnimy sobie swoje koszmarne sny, dostrzegamy w nich na ogół elementy

groteski. Pewna groteskowość zdaje się także cechować rzeczy o nieregularnych kształ-
tach – kleksy, powyginane gałęzie, chmury itd.

Groteska stale jest obecna w naszym życiu. W sztuce to jeden ze sposobów przezwy-

ciężania lęku i niepokoju przez humor – choćby i makabryczny.

Czy taka jest nasza natura, że kalectwa i wynaturzenia budzą w nas nie tylko współ-

czucie i solidarność z chorymi i nieszczęsnymi, ale też przerażenie i rozbawienie? Taki
przecież bywa nasz stosunek do karłów, dzieci dotkniętych chorobą umysłową, garba-
tych, ale także ludzi o wielkich nosach czy głowach…

Pojęcia
do zapamiętania

• Groteskowość

• Hybrydalność

• Świat na opak

• Makabreska

Makabreska

Makabreska – wedle niektórych
badaczy – makabryczna odmia-
na groteski, wedle innych – od-
dzielna kategoria estetyczna.
Jedna z typowych sytuacji ma-
kabreskowych to samodzielne
życie (autonomizacja) odciętej
głowy, nogi czy ręki. Granica
między groteską a makabreską
jest cienka – trudno ją precyzyj-
nie wyznaczyć.

• Animalizm

Animalizm

Animalizm – nadanie ludziom
cech zwierzęcych, sprymityzowa-
nie ich, odczłowieczenie.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Sposoby konstruowania tragicznego obrazu świata, groteska jako kategoria este-
tyczna, charakterystyczne motywy i rola języka.

Kolejność prezentowanych argumentów

• Krótki „rys historyczny”.
• Groteskowe chwyty.
• Bohaterowie groteski – sytuacje.
• Język.
• Groteska jako podstawowa kategoria estetyczna w XX w. Najważniejsi pol-

scy przedstawiciele – Witold Gombrowicz, Witkacy, Mrożek.

• Groteska w życiu codziennym.

Wnioski

Tragizm jest podstawowym elementem istnienia. Groteska – jednym z najważ-
niejszych sposobów wyrażania tragizmu istnienia.

• Reprodukcje dzieł wybranych malarzy surrealistycz-

nych, np.:

•

Marcela Duchampa,

•

René Margitte’a,

•

Oscara Dominigueza.

• Fragment Ferdydurke, Ślubu czy Operetki Witolda

Gombrowicza (kaseta wideo) lub fragment którejś
ze sztuk Tadeusza Kantora (Umarła klasa, Wielo-
pole Wielopole lub inne).

• Własny rysunek lub rzeźba: groteskowy potwór. Ewen-

tualnie możesz przynieść wyjątkowo maszkaropo-

dobną, groteskową maskotkę, których nie brak w skle-
pach.

• Albumy: z dziełami Hieronima Boscha (wybrane dzie-

ła, np. Kuszenie świętego Antoniego), Witkacego, Goi.

• Fragment starego, kiczowatego horroru (kaseta wideo).

•

Ważne, najważniejsze:

jeśli chcesz naprawdę olśnić komisję, przeczytaj choć-
by fragmenty kultowego dzieła Michaiła Bachtina
Twórczość Franciszka Rabelais’go a kultura ludowa
średniowiecza i renesansu.

O co może zapytać komisja?

Czy potrafisz wymienić jakieś nazwiska ważnych teoretyków groteski?

Proponowana odpowiedź

To pytanie jest nieco złośliwe. Spostponujesz tego uroczego egzaminatora, po
prostu je wymieniając: Michaił Bachtin, John Ruskin, Wolfgang Kayser, Michał
Głowiński. To powinno wystarczyć – nie będziesz raczej musiał streszczać ich
teorii – taka wiedza znacznie wykracza poza program liceum. Chociaż warto, byś
umiał powiedzieć kilka słów o Michaile Bachtinie.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Groteska jako podstawowa kategoria estetyczna
1. Podstawowe kategorie estetyczne (piękno, Licencjat kulturoznawstwo
Uroda i brzydota świata jako kategorie estetyczne w utworach Żeromskiego
Uroda i brzydota świata jako kategorie estetyczne w utworach
4 socjalizacja jako podstawowy proces spoeczny
Przedsiębiorczość jako podstawa działalności gospodarczej Przedsiębiorczość
,rośliny użytkowe, Zboża jako podstawowe rośliny użytkowe
Dezynfekcja jako podstawowy środek zapewniający bezpieczeństwo pracy, Studium medyczne
Rodzina jako podstawowa komórka społeczna
Groteska jako sposób ujęcia rzeczywistości
24 Kategorie estetyczne piekno Nieznany (2)
Czas jako podstawowa forma procesów życia społecznego
Rodzina jako podstawowe srodowisko wychowawcze
Kawula SI Y SPO ECZNE JAKO KLUCZOWA KATEGORIA PEDAGOGI KI SPO ECZNEJ, Pedagogika opiekuńczo- resocja
Rodzina jako podstawowe środowisko opiekuńczo-wychowawcze, od innych
bud bfet+jako+podstawa+zarz b9dzania+jednostki+samorz b9du+terytor HTSOBKMTTXVYKQR2WC23BBF6CZDG3XPYL
ODYS LUB INNY BOHATER MITOLOGICZNY JAKO PODSTAWA KREACJI POSTACI LITERACKICH W LITERATURZE NOWOŻYTNE

więcej podobnych podstron