Rodzina, jako podstawowa komórka społeczna.
Rodzina stanowi podstawowe środowisko życia człowieka, które w istotny sposób oddziałuje na rozwój i wychowanie młodego pokolenia. Jest wspólnotą osób i jednocześnie instytucją ogólnoludzką, spotykaną we wszystkich epokach i kulturach.
W pedagogice, o rodzinie mówi się, jako o grupie społecznej i wychowawczej (czasem społeczno - wychowawczej), upatrując w niej małą zbiorowość, grupę pierwotną i grupę odniesienia – najczęściej opartą na podstawach naturalnych (pokrewieństwo) bądź adopcji i stanowiącą, bardziej lub mniej zorganizowaną
(nieformalną i formalną zarazem) formę zbiorowości – członków wypełniających specyficzne role (rodziców – ojca bądź matki, dzieci – syna lub córki, innych krewnych) w procesach wychowawczych.
Według pedagoga, Albina Kelma, „rodzina jest pierwszym i naturalnym kręgiem środowiskowym, do którego dziecko wchodzi przez sam fakt narodzin. Od momentu narodzin dziecka, aż do pełnej dojrzałości rodzina ponosi główną odpowiedzialność za zaspokojenie jego potrzeb i wychowanie.”
Zdaniem Józefiny Brągiel rodzina stanowi podstawowe, naturalne i pierwotne środowisko, w którym dziecko rozwija się i wychowuje, ma ogromny wpływ na kształtowanie osobowości dziecka, rozwój jego zdolności i umiejętności osiągania sukcesu.
Twórca pedagogiki rodziny – Stanisław Kawula definiuje rodzinę, jako „grupa społeczna (mała, pierwotna), za podstawę, której przyjmuje się instytucję małżeństwa (w naszych warunkach kulturowych jest to związek
monogamiczny) i wynikający z niego stosunek pokrewieństwa lub adopcji.
Rodzina jest najważniejszym środowiskiem życia każdego człowieka, a przede wszystkim dziecka. Ze względu na rolę, jaką pełni w przekazywaniu wartości swemu potomstwu, norm i wartości, funkcje, jakie spełnia oraz swą działalność na rzecz swoich członków stawia ją na najwyższej pozycji w systemie społecznym. Podłoże działalności wychowawczej rodziny stanowią interakcje wychowawcze, podporządkowane akceptowanym wewnętrznie celom wychowania, respektujące normy – odzwierciedlające rodzinny system uznawanych wartości i generowanych powinności oraz uwzględniające wypracowany układ form, metod i technik wychowania.
Członkowie rodziny funkcjonują wychowawczo zgodnie ze stanem ukształtowanej kultury wewnątrzrodzinnej, świadomości grupowej i jednostkowej, kierując się odpowiednio obowiązującym w rodzinie układem ról i pozycji społecznych oraz stanem wzajemnych stosunków we wszystkich dziedzinach życia rodzinnego. Każda rodzina spełnia pewne funkcje, czyli cele, do których zmierza życie i działalność rodzinna oraz zadania, jakie pełni rodzina na rzecz swoich członków, zaspakajając ich potrzeby.
Rozpatrując rodzinę, jako grupę i instytucję społeczną, można wyodrębnić dwie grupy jej
funkcji:
1. Funkcje instytucjonalne,
2. Funkcje osobowe
1. Funkcje instytucjonalne – te, które dotyczą rodziny i małżeństwa, jako instytucji społecznych:
•prokreacyjna albo biologiczna, podtrzymująca ciągłość społeczeństwa;
•ekonomiczna, polegająca na dostarczaniu dóbr materialnych rodzinie;
•opiekuńcza, zabezpieczająca członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych, gdy sami nie są w stanie zaradzić swym potrzebom;
•socjalizacyjna, polegająca na wprowadzeniu członków rodziny ( poczynając od chwili urodzenia) w życie społeczne i przekazywaniu im wartości kulturowych);
•stratyfikacyjna, tzn. gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy, wyznaczająca ich przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej;
•integracyjna, która jest funkcją społecznej kontroli zachowań poszczególnych członków rodziny, w tym zachowań seksualnych małżonków, a także dorastających dzieci.
2. Funkcje osobowe, dotyczące rodziny, jako grupy społecznej:
• małżeńską, tzn. zaspokajającą potrzeby życia intymnego małżonków;
• rodzicielską, która zaspokaja potrzeby uczuciowe rodziców i dzieci;
• braterską, która zaspokaja potrzeby uczuciowe braci i sióstr;
Maria Ziemska wyróżnia następujące funkcje rodziny:
• prokreacyjna – rodzina, jako grupa społeczna powiększa się dzięki funkcjom biologicznym, dostarczanym nie tylko członków dla swojej (własnej) grupy, lecz dla całego społeczeństwa, równocześnie zaspakajane są potrzeby seksualne męża i żony;
• produkcyjna – dostarcza społeczeństwu pracowników i przyczynia się do zwiększania twórczych i wytwórczych sil, wobec możliwości zarobkowania z reguły poza domem członkowie rodziny mogą zaspokajać swoje potrzeby ekonomiczne – tj. potrzeby posiadania niezbędnych śródków utrzymania;
• usługowo-opiekuńcza zapewnia wszystkim codzienne usługi ( wyżywienie, czystość mieszkania, odzież, itp.), oraz opiekę tym członkom, którzy nie są w pełni samodzielni z powodu wieku lub choroby, kalectwa bądź innych przyczyn; rodzina zaspokaja zarówno potrzeby bytowe oraz opiekuńcze członków, potrzeby troszczenia się o innych i doznawania opieki;
• socjalizacyjna - stosowana jest w stosunku do dzieci, które dzięki życiu w rodzinie wzrastają w społeczeństwo, ale i współmałżonków, gdyż proces dostosowania się w małżeństwie jest procesem socjalizacyjnym. Podobnie potrzeby rodzicielskie wychowania dzieci, a także przekazywania im własnego języka, podstawowych wzorów moralnych i w świat kultury kontrolując zachowania swych członków;
• psychohigieniczna – dzięki stabilizacji, bezpieczeństwa, możliwości wymiany emocjonalnej i stworzenia warunków dla rozwoju osobowości przyczynia się do ich dojrzałości emocjonalnej i równowagi psychicznej; częściej nazywa się tę funkcję funkcją wymiany emocjonalnej lub funkcją ekspresji uczuć, bądź tez rozładowania napięć emocjonalnych czy też funkcją zapewniającą członkom rodziny poczucie bezpieczeństwa.
Rodzina przyczynia się do ugruntowania i kultywowania zdrowia psychicznego w społeczeństwie. Dzięki niej w rodzinie zaspokajane są potrzeby emocjonalne: miłości i przynależności, uznania i szacunku, poczucia bezpieczeństwa.
Zadania opiekuńczo-wychowawcze niezbędne do prawidłowego rozwoju dzieci → należą do nich takie w ramach, których zaspokajane są potrzeby:
- materialne i zdrowotne dziecka,
- psychiczne, szczególnie emocjonalne,
- związane z rozwojem intelektualnym, dotyczące zapewnienia warunków do nauki, rozwijania zainteresowań i aspiracji życiowych, przekazywania dziedzictwa kulturowego
- wprowadzania w świat wartości, norm współżycia społecznego i zagadnień społeczno-politycznych oraz
wdrażania dziecka do pracy,
- kształtowania poczucia odpowiedzialności i umiejętności współdziałania w zespołach,
- przygotowania do samodzielnego życia w rodzinie i w społeczeństwie;
Wymienione grupy zadań opiekuńczo-wychowawczych obejmują wszystkie sfery rozwoju dziecka:
- fizyczną (biologiczną),
- psychiczną (emocjonalną),
- intelektualną,
- społeczną,
- kulturową,
- duchową, a te składają się na realizację funkcji opiekuńczo - wychowawczej.
Opieka międzyludzka, jako forma działania humanistycznego jest tak stara jak ludzkość. Stopniowo narastała i towarzyszyła tej formie działania refleksja – myśl opiekuńcza. Ona to właśnie stała się źródłem rozwoju wiedzy, pewnej mądrości w zakresie sprawowania opieki nad dziećmi i innymi osobami znajdującymi się w stanie niepełnej samodzielności, dyspozycyjności.
Rozwój praktyki opiekuńczej – poczynając od zamierzchłych czasów – i zarazem wzrost zasobu wiedzy doświadczalnej i, w wyniku refleksji, „zrekonstruowanej” dotyczącej tego rodzaju działania, bez wątpienia przyczynił się wydatnie do wyklarowania się pedagogiki opiekuńczej, jako swoistej dyscypliny naukowej.
Niemałą rolę w tym procesie kreacji dyscypliny odegrali wybitni praktycy – myśliciele, ludzie o dużej wrażliwości, śmiałości i aktywności prospołecznej, humanitarnej. Opieka rodzinna nad potomstwem jest
niezastąpionym ludzkim pierwowzorem dla wszystkich jej form wtórnych, formalnych. Nie oznacza to bynajmniej, że nie ma ona swych wad i ograniczeń, lecz, że generalnie jest nie do zastąpienia. Może być jednak zastąpiona godziwie z konieczności w ograniczonym zakresie innymi (wtórnymi) formami, a w tym formalnymi wtedy, gdy tak czy inaczej zanika lub nosi znamiona patologii, czyniąc potomstwo sierotami. Poza tym opieka rodzinna współcześnie ze względu na swe ograniczenia – głownie w zakresie samozasilania materialnego rodziny – wymaga w tych i innych wymiarach niezbędnego wsparcia społecznego, stymulowanego odpowiednią polityką społeczną i opiekuńczością państwa.
Działalność opiekuńczo-wychowawcza przybierająca szersze ramy społeczne zazwyczaj miała trojakie
podłoże. W pierwszym przypadku przybierała postać filantropijną preferując ideę miłosierdzia i pomocy bliźniemu; W drugim przypadku wiązała się z ruchami reformistycznymi eksponującymi takie wartości jak:
solidarność, sprawiedliwość, równość wolność, braterstwo; W trzecim - ogniskowała się wokół idei humanizacji życia ludzkiego w warunkach formacji demokratycznej.
System opieki nad dzieckiem w Polsce kształtował się zarówno pod wpływem doświadczeń innych krajów, jak też narastających własnych doświadczeń i tradycji. Wiodącą rolę odegrały tu poglądy i praktyka polityki społecznej, polityki oświatowej, ochrony prawnej. Wszystkie one były ukierunkowane przez ogólną politykę państwa, zmieniającą się zależnie od układu sil politycznych.
W latach powojennych można wyodrębnić następujące tendencje do zmian i przeobrażeń systemu opieki nad dzieckiem:
W zakresie potrzeb opiekuńczych można zaobserwować dużą dynamikę i zmienność:
• od sieroctwa naturalnego, głownie wojennego do sieroctwa społecznego;
• od pełnego zatrudnienia i płacy w granicach minimum socjalnego (przy utajnionym bezrobociu rzeczywistym) do bezrobocia jawnego i znacznego poszerzenia sfery ubóstwa;
• od względnie pełnego zabezpieczenia opieki zdrowotnej do pogorszenia warunków zdrowotnych (w tym zaburzenia związane z zanieczyszczeniem środowiska naturalnego, wzrost alkoholizmu i narkomanii) i działalności służby zdrowia; Narastają także wypadki i choroby zwiększające liczbę niepełnosprawnych oraz procesy niewydolności wychowawczej i dezorganizacja życia wielu rodzin: najpierw wyniku wojny i jej skutków, a obecnie w związku z nasileniem czynników patologicznych w życiu rodzin i w życiu społeczeństwa
W zakresie podstaw teoretycznych:
• Opieka i jej powiązania z innymi dziedzinami życia społecznego stała się przedmiotem zainteresowania
wielu dyscyplin naukowych. W pedagogice droga wiodła od opracowań cząstkowych do powstania Pedagogiki opiekuńczej, jako nowej specjalizacji w naukach pedagogicznych. Rozwój tej dyscypliny napotyka się jednak na trudności związane z niezrozumieniem potrzeby i specyfiki badań w dziedzinie opieki nad dzieckiem;
W zakresie podstaw organizacyjno-prawnych:
• Dokumenty normatywne regulujące rożnego typu działania opiekuńcze wobec dziecka mają rożną rangę i
są rozproszone po rożnych resortach w związku z przemianami koncepcji państwa i zakresu kompetencji
organów państwa.
• Polityka opiekuńcza państwa przeszła swoistą ewolucję: od koncepcji państwa opiekuńczego i centralizacji zadań w zakresie opieki, do stopniowej decentralizacji tych zadań. Obecnie wyraźnie zarysowuje się – i słusznie – tendencja do przekazywania zadań w zakresie opieki nad dzieckiem do organów samorządu terytorialnego, z wyraźnym udziałem organizacji społecznych, samych rodzin, a także w możliwym zakresie dzieci (podmiotowość dziecka w procesie opiekuńczo-wychowawczym).
W zakresie form opieki nad dzieckiem:
• Rodzina własna jest i pozostaje podstawowym środowiskiem życia dziecka. Ewolucja w traktowaniu rodziny przeszła od ograniczonego zaufania do tego środowiska i przejmowania wielu funkcji rodziny przez formy opieki pozarodzinnej – do wzmacniania rodziny własnej. Zarysowała się tendencja do bezpośredniego wsparcia dziecka w rodzinie i całościowego oddziaływania służb i organizacji opiekuńczych na rodzinę. Utrwaliła swoją pozycję instytucja adopcji oraz wzmacnia się podstawy funkcjonowania rodzin zastępczych do sprawowania opieki nad dzieckiem osamotnionym.
Pomoc w sferze opiekuńczo-wychowawczej. Do końca 1999 r. opieka nad dzieckiem usytuowana była w systemie edukacji, co spowodowało pomijanie rodziców, jako podmiotu oddziaływania. System ten charakteryzował się nie tylko dużą niewydolnością (pedagogiczną, finansową, organizacyjną), ale także z każdym rokiem odbiegał od międzynarodowych standardów w tej dziedzinie. Od roku 2000 system wspomagania rodzin w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych stal się częścią systemu pomocy społecznej, opartego na pomocniczości. Ideą zmiany było połączenie opieki nad dzieckiem z pomocą rodzinie w środowisku lokalnym. Zmianie uległ profil podejmowanych działań, w których akcentuje się głownie działania w rodzinie i środowisku, doskonalenie form opieki nad dziećmi, aktywizowanie i usamodzielnianie młodzieży, pomoc w ich starcie życiowym.
Celem reformy systemu opieki nad dzieckiem w Polsce było m.in.:
• aktywne, planowe i wzmacniające oddziaływanie na rodzinę zagrożoną kryzysem w lokalnym systemie pomocy (decentralizacja opieki i pomocy);
• zwiększenie zaangażowania i zmiana roli samorządu terytorialnego oraz organizacji pozarządowych w systemie pomocy rodzinie;
• odtworzenie naturalnej odpowiedzialności za losy dziecka, którą powinny ponosić osoby mu najbliższe: rodzice, bliższa i dalsza rodzina, instytucje lokalne, organizacje społeczne, w razie konieczności przedstawiciel administracji publicznej możliwie najniższego szczebla, a nie ponadlokalne ograny i instytucje rządowe;
• poszerzenie pola oddziaływania najtańszych form profilaktyki, w tym programów edukacyjnych, zajęć pozaszkolnych, poradnictwa rodzinnego i młodzieżowego;
• podniesienie, jakości usług profilaktycznych i opiekuńczych, w tym rozszerzenie i wprowadzenie nowych rodzinnych form opieki oraz form wychowania integracyjnego;
• ograniczenie dysproporcji w rozwoju sieci form profilaktycznych i opiekuńczych;
• zmiana strategii zastępowania rodziny przez instytucje oświatowe, na rzecz jej wspierania przez system profilaktyki i opieki o cechach ponadresortowych. Państwo ingeruje w życie rodzinne tylko w określonych sytuacjach (kryzys rodziny i jej funkcji oraz trudne sytuacje życiowe) i w określony sposób. Dziecko wymaga pomocy przede wszystkim w trzech sytuacjach;
• zaniedbywania przez rodziców swoich obowiązków w wykonaniu władzy rodzicielskiej;
• wychowywania się dzieci w trudnych warunkach materialnych;
• niepełnosprawności lub choroby dziecka;
W pierwszym przypadku jest to określony sposób ingerencji we władza rodzicielską, przybierający formę rożnego rodzaju pomocy dla rodziny lub ustanowienia opieki zastępczej dla dzieci. W dwóch pozostałych przypadkach państwo wspiera rodziców zapewnieniu dzieciom odpowiednich warunków rozwoju, rehabilitacji, leczenia i edukacji, poprzez strumień świadczeń i usług społecznych.
Strategia działania wobec rodziców niewypełniających obowiązków opiekuńczych względem dzieci powinna zawierać następujące etapy działania:
● zasadę poszanowania autonomii rodziny wskazującą na to, iż bez koniecznej potrzeby nie należy ingerować w życie rodziny, a formą pomocy może być wsparcie socjalne, poradnictwo lub/i terapia;
● jeżeli ingerencja jest konieczna, to w pierwszej kolejności należy chronić dobro dziecka udzielając wsparcia całej rodzinie, bez umieszczania go poza środowiskiem rodzinnym i zachowaniem Rawa rodziców do wychowywania i opieki nad nim;
● jeżeli zaistniej e konieczność umieszczenia dziecka poza rodziną, to głównym celem powinien być jak
najszybszy jego powrót do rodziców; powinno ono być umieszczone w rodzinnych formach opieki przy
równoczesnym zapewnieniu kontaktów z rodzicami i poddaniu działaniom umożliwiającym im podjęte na
nowo zadań rodzicielskich;
● tylko wówczas, gdy postawa rodziców uniemożliwia powrót dziecka do rodziny, można skierować je do
trwałych form opieki;
W ramach pomocy społecznej realizowane są również zadania związane z opieką nad dzieckiem i rodziną. Zapewnienie opieki i wychowania dzieciom całkowicie lub częściowo pozbawionym opieki rodziców oraz dzieciom niedostosowanym społecznie następuje w szczególności poprzez:
1) Organizowanie opieki w rodzinach zastępczych,
2) Zapewnienie opieki i wychowania w placówkach opiekuńczo - wychowawczych, w tym placówkach opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego, a także tworzenie i wdrażanie programów pomocy dziecku i rodzinie,
3) Pomoc w integracji ze środowiskiem osób mających trudności w przystosowaniu się do życia, młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze typu rodzinnego i socjalizacyjnego w tym pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, pomoc w uzyskaniu zatrudnienia,
4) Szkolenia, specjalistyczne poradnictwo rodzinne i ośrodki adopcyjno-opiekuńcze, • Jedną z form pomocy czy wsparcia rodziny w wypełnianiu funkcji opiekuńczo wychowawczej są placówki wsparcia dziennego, działające w środowisku lokalnym.
Bibliografia:
Kuzynowski A., Rodzina w okresie transformacji systemowej Warszawa 1995,
Kawula S., Brągiel J., Janke A. W., Pedagogika rodziny, Toruń 2009,
Kelm A., O opiece nad dzieckiem w rodzinie, Warszawa 1974,
Brągiel J., Rodzinne i osobowościowe uwarunkowanie sukcesu szkolnego dziecka rodziny rozwiedzionej, Opole 1994,
D.,Pilch T., Elementarne pojęcia Pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999
Kawula S., Brągiel J., Janke A. W., Pedagogika rodziny, Toruń 2009,
Auleytner J., Głąbicka K., Polskie kwestie socjalne na przełomie wieków, Warszawa 2001,
Adamski F., Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1984,
Matyjas B.,Stojecka-Zuber R., Opieka i wychowanie w rodzinie, szkole i środowisku, Kielce 2007,
Olubiński A., Tożsamość oraz dylematy pedagogiki opiekuńczej, Toruń 2002,
Smolińska-Theiss B., Źródła pracy socjalnej – od chrześcijańskiego miłosierdzia do liberalnej demokracji, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1994, nr 5
Kelm A., Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000,
M. Andrzejewski M., Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcjonalnej (dziecko - rodzina- państwo), Krakow 2003,
Kolankiewicz M., Zmiany w systemie opieki nad dziećmi, Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze, 2002, nr 7,
Sztumski J., Pokolenie wygranych. Ciąg dalszy badań nad sytuacją dzieci i młodzieży w procesie transformacji, Katowice 2006,
Szymańczak J., System pomocy dziecku w Polsce w świetle Rady Europy, Warszawa 2000, s. 1
Sztumski J., Pokolenie wygranych. Ciąg dalszy badań nad sytuacją dzieci i młodzieży w procesie transformacji, Katowice 2006, s. 82
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 1 września 2000 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych (Dz.U., nr 80, poz. 900)
Art. 34, Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z 14 lutego 2005 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczej, (Dz.U. z dnia 4 maca 2005r.)