Rodzina jest podstawową komórką społeczną. W obrębie rodziny ma miejsce zarówno opieka nad dziećmi, jak i dorosłymi. W najszerszym pojęciu rodzina składa się z sieci dość skomplikowanych i zazębiających się związków krwi ( np. pomiędzy rodzicami i dziećmi lub między rodzeństwem) lub formalnej umowy społecznej ( np. małżeństwo).
Rodzina może być traktowana w kategoriach instytucji społecznej. Takie jej rozumienie musi uwzględniać cały szereg cech i funkcji oraz specyficzny układ stosunków między osobami różnej płci i wieku. Układ ten wyznacza normy regulujące współżycie seksualne, wydawanie na świat dzieci i ich wychowanie, a także linie pokrewieństwa, dziedziczenie majątku i współdziałanie w ramach gospodarstwa domowego. Jako instytucja, rodzina jest przedmiotem studiów badających jej strukturę, zakres działania, podział i charakter ról jej członków, a przede wszystkim realizowane funkcje. Sens rodziny jako instytucji sprowadza się przede wszystkim do pełnienia przez nią niezbędnych dla rozwoju społeczeństwa funkcji. Funkcja oznacza przy tym pewną działalność skierowaną na określony cel, kontynuowaną w ramach danej struktury społecznej bądż dla podtrzymania danej społeczności w jej stanie normalnym, bądż dla zaspokojenia potrzeb jednostkowych. Rodzina jest zatem o tyle instytucją, o ile realizuje podstawowe funkcje społeczne, niezbędne dla istnienia społeczeństwa. Do struktury rodziny zaliczamy:
formy instytucjonalne tworzące małżeństwa i rządzące nim, a więc uznane społecznie formy wyboru partnera ; wiek uznany za odpowiedni do zawarcia małżeństwa; instytucjonalne formy zawarcia małżeństwa i jego rozwiązania; liczbę partnerów w małżeństwie i pokoleń w rodzinie;
wzory regulujące współżycie wewnątrz rodziny oraz wyznaczające hierarchię władzy i autorytetu;
układ wzajemnie powiązanych ról – chodzi tu o pozycje i role małżonków (rolę instrumentalną męża i ekspresyjną żony) – oraz charakter stosunków zachodzących między rodzicami i dziećmi;
struktury dziedziczenia majątku, władzy czy nazwiska;
cykle czy też fazy życia małżeńsko – rodzinnego.
Funkcje instytucjonalne, to te, które dotyczą rodziny i małżeństwa jako instytucji społecznych :
prokreacyjna albo biologiczna, podtrzymująca ciągłość społeczeństwa;
ekonomiczna, polegająca na dostarczaniu dóbr materialnych rodzinie ;
opiekuńcza, zabezpieczająca członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych, gdy sami nie są w stanie zaradzić swym potrzebom;
socjalizacyjna, polegająca na wprowadzaniu członków rodziny ( poczynając od chwili urodzenia ) w życie społeczne i przekazywaniu im wartości kulturowych
stratyfikacyjna, to znaczy gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy, wyznaczająca ich przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej ;
integracyjna, która jest funkcją społecznej kontroli zachowań poszczególnych członków rodziny, w tym zachowań seksualnych małżonków, a także dorastających dzieci.
Poprzez funkcje instytucjonalne rodzina wszczepia się w inne grupy i instytucje społeczne, a przez to w całe społeczeństwo. Dzięki nim a przede wszystkim sposobom ich pełnienia, rodzina wpływa na społeczeństwo, kształtuje jego oblicze. Ale też z drugiej strony i społeczeństwo ma szanse oddziaływania na rodzinę poprzez te funkcje, to znaczy przez ich ograniczanie lub likwidację. Funkcje rodziny rozważane z punktu widzenia ich trwałości i zmienności, dzielimy na dwie grupy : funkcje istotne ( pierwszorzędne ) i funkcje akcydentalne ( drugorzędne ). Do funkcji istotnych kwalifikują się niezbywalne funkcje rodziny, to jest prokreacja, socjalizacja i funkcja miłości. Do drugorzędnych – te, bez których rodzina może funkcjonować bez większego dla siebie i społeczeństwa uszczerbku, a więc : ekonomiczna, opiekuńcza, stratyfikacyjna, rekreacyjna, religijna, będąca częścią funkcji socjalizacyjnej, czy też integracyjna, aczkolwiek ta ostatnia nie może być w pełni zbywalna chociażby z tego względu, że jej elementy tkwią w funkcji socjalizacyjnej i funkcji miłości. Wszystkie wyliczone tu funkcje sprowadzają się w swej treści do bogatej sfery działań i oddziaływań społecznych, realizowanych w różnym zakresie w zależności od stopnia rozwoju społeczno – cywilizacyjnego i organizacyjnego społeczności ludzkich.
Do pierwszego typu rodziny jako instytucji kwalifikuje się patriarchalna rodzina poszerzona ( współcześnie jeszcze występująca ), wyposażona we władzę opartą na zwyczaju i obyczaju, religii i prawie, a charakteryzująca się zupełnym podporządkowaniem poszczególnych członków rodzinie i jej głowie. Nietrudno zauważyć, że współczesna rodzina demokratyczna zbliża się najbardziej do idealnej konstrukcji rodziny partnerskiej, w której członkowie cieszą się wysokim stopniem swobody, a jednocześnie są zespoleni więzami uczuciowymi, pokrewieństwa i wspólnoty interesów w pełni uświadomionej przez wszystkich członków rodziny. W ostatnich dziesiątkach lat rodzina w społeczeństwie przemysłowym przeobraża się z typu patriarchalnego, z dominatą władzy i autorytetu ojca, w typ demokratyczny, w którym wszyscy członkowie są świadomi ciążących na nich obowiązków i przysługujących im praw. Równolegle do tej ewolucji następuje zmniejszanie się liczby członków w rodzinie. Zewnętrzne czynniki, sprzyjające do niedawna trwałości małżeństwa i rodziny, takie jak : nacisk norm religijnych, norm obyczajowych i presja opinii publicznej, teraz przestają w zasadzie działać. Trwałość związku małżeńskiego zależy bardziej od więzów uczuciowych, zgodności charakterów i wzajemnego odczucia przez małżonków wspólnoty interesów rodzinnych.
Cechy rodziny jako instytucji:
autorytatywna
stała, trwała
sakralna
wiejska
stabilna
pełna konfliktów
oparta na małżeństwie z rozsądku
podporządkowująca osobiste interesy członków interesowi rodziny
zdominowana przez funkcje instytucjonalne
konformistyczna wobec tradycji
zachowująca integralność dzięki normom tradycyjnym , poczuciu obowiązków i presji opinii publicznej.
Coraz bardziej charakterystyczne są dla niej cechy małej grupy nieformalnej, a mianowicie: bliskość przestrzenna, mała liczba członków , nieformalne wzory kontroli oraz nieformalne stosunki łączące członków grupy, przybierające charakter w pełni osobowy. Będąc małą grupą, rodzina zachowuje jednak swe niepowtarzalne oblicze. Tym, co ją różni od zwyczajnej małej grupy, jest przede wszystkim: sposób wchodzenia do niej nowych członków, zanik przywództwa typowego dla małej grupy, wyrażny podział pokoleniowy oraz intymność stosunków. Rodzina jest grupą zarazem zinstytucjonalizowaną i nieformalną, posiada bowiem cechy upodabniające do małej grupy , ale odznacza się też pewnymi znamionami organizacji określającymi proces jej powstania, trwania, rozpadu czy zaniku. Rodzina ma tendencje organizatorskie, które znamionują grupy sformalizowane o charakterze instytucjonalnym. Rodzina jako grupa społeczna i instytucja społeczna odznacza się stosunkami osobowymi zasadzającymi się na długotrwałej więzi uczuciowej. W obecnym procesie przemian rodziny słabną pierwiastki instytucjonalne, a umacniają się grupowe, takie jak: intymność, bezpośredniość, nieformalność, wewnętrzne poczucie obowiązku i odpowiedzialność itp. Dokonują się tu zmiany jakościowe: rodzina, jako jedność biologiczno- gospodarcza, przeobraża się w grupę osobowo i uczuciowo zespolonych jednostek. Wyzbywa się przy tym zewnętrznych, instytucjonalnych form i wpływów na rzecz wewnętrzno osobowego zaangażowania wszystkich członków, gwarantującego im pełny rozwój osobowy, a grupie rodzinnej wewnętrzną spójność i funkcjonalność. Tradycyjna rodzina instytucjonalna ulega nieodwracalnemu procesowi zaniku; jej miejsce zajmuje rodzina partnerska, której zasadniczym celem jest zespolenie duchowe partnerów i ich szczęście osobiste, osiągane nie przez podporządkowanie się sformalizowanym wzorom szerszej społeczności, ale na drodze ekspresji ich osobowości i internalizacji wartości i norm rządzących zachowaniami małżeńsko- rodzinnymi.
Rodzina jest instytucją realizującą podstawowe funkcje społeczne, to znaczy takie bez których nie można sobie wyobrazić istnienia i funkcjonowania społeczeństwa. Rodzina jest środowiskiem decydującym o tym, w jakiej formie dokona się wejście człowieka w społeczeństwo. Sposób i formy wejścia w życie społeczne uzależnione są od tego, w jakim stopniu człowiek jako dziecko poznaje i internalizuje wartości społeczne, tradycje, obyczaje przyjęte w danym społeczeństwie, w jakiej mierze nauczy się stosować do uznanych w nim wzorów postępowania i działania. Rodzina, staje się dla człowieka pomostem łączącym go ze społeczeństwem i pozwalającym mu na bezkonfliktowe włączenie się w życie ogółu przez uzgadnianie swych dążeń jednostkowych, osobistych, ze społecznymi.
LITERATURA:
Adamski F. „Socjologia małżeństwa i rodziny”, PWN 1984
Adamski F. „Rodzina. Wymiar społeczno- kulturowy”, Kraków 2002