Kolokwium III (str 211-260)

Typ: STAWONOGI Podtyp: TCHAWKODYSZNE

1. Gromada: Pareczniki (Chilopoda) - zasiedlają glebę, przestrzeń pod kamieniami, korzeniami itp. Prowadzą drapieżny tryb życia, jedzą małe bezkręgowce. Jest ich ok. 5000 gatunków. Mają spłaszczone ciało (głowa + segmentowany tułów). Na brzusznej stronie głowy ma otwór gębowy otoczony odnóżami gębowymi (warga górna + żuwaczki + 2 pary szczęk). Charakterystyczne są szczękonóża (narząd gębowy wyrastający z pierwszego segmentu tułowia), które zakończone są szponami i mają gruczoły jadowe -> obrona, atak. Posiadają okrywający je chitynowy pancerzyk. Samice niektórych gatunków opiekują się potomstwem! Potocznie WIJE.

* Wij drewniak (Lithobius forficatus) – głowa + 19 segmentów, 3 ostatnie segmenty większe od pozostałych

* Skolopendra (Scolopendra sp.) – klimat ciepły, mogą być wielkie ( do 28 cm dł)

2. Gromada: Dwuparce (Diplopoda) – Ściółka, wilgotna gleba, lasy, łąki itd. Jedzą obumarłe rośliny. Jest ich około 8000 gatunków. Ciało wydłużone, obłe, różna liczba segmentów (11-100). W celach obronnych zwija się, chowa brzuch i nóżki, a na zewnątrz wystają twarde części pancerza grzbietowego. Budowa: I segment nie ma odnóży, Segmenty II, III, IV mają po jednej parze odnóży, a pozostałe po dwie pary (stąd nazwa dwuparce). Są ważnym elementem fauny glebowej, bo użyźniają. Potocznie KROCIONOGI.

* Julus sp. – pospolity, mieszka w wilgotnych lasach. Jego oskórek jest przepojony solami wapnia. Na głowie znajdują się czułki (ostatni segment czułek ma stożki zmysłowe). Otwór gębowy podobny jak u pareczników, z tym że szczęki I i II pary są zrośnięte.

3. Gromada: Owady (Insecta) – Najliczniejsza grupa systematyczna zwierząt, opisano około 1 000 000 gatunków. Odżywiają się pokarmem roślinnym, zwierzęcym i martwą materią organiczną. Jako jedyna grupa wśród bezkręgowców mają zdolność do lotu. Charakterystycznym organem jest ciało tłuszczowe – magazynuje zapasy. Wielkość od 0,2 mm do kilkunastu cm. Owady wykazują segmentację heteronomiczną. Maksymalna liczba segmentów wynosi 21 (6 – głowa, 3 – tułów, 6-12 - odwłok). Są zazwyczaj rozdzielnopłciowe.

Jajo -> larwa -> poczwarka -> Owad dorosły (Imago)

Proces przeobrażenia powoduje ekdyzon.

Ciało:

• Naskórek jednowarstwowy (hipoderma)

• Oskórek (kutikula) – chityna + proteiny; jej grubość zależna od owada, stadiów rozwojowych, miejsc ciała (partie cienkie, błoniaste lub grube); mogą na niej występować ząbki, płytki, kolce itd.

Głowa:

• Prognatyczny – narządy gębowe stanowią przedłużenie ciała (termit)

• Hipognatyczny – narządy gębowe ułożone są pod kątem prostym do osi ciała (pasikonik)

• Epistognatyczny – narządy gębowe tworzą z osią ciała kąt ostry (pluskwiaki)

Zrośnięte segmenty głowowe tworzą puszkę. Po bokach głowy jest para oczu złożonych Oculi, a pomiędzy nimi przyoczka Ocelli (nie zawsze występują). Z panewek czułkowych wyrasta para czułków (ruchomy trzonek i nóżka, wić) -> funkcje zmysłowe.

Aparat gębowy:

• Gryzący – pokarm stały; warga górna, para żuwaczek, I para szczęk, warga dolna zrośnięta z II parą szczęk; mają go prostoskrzydłe, chrząszcze, hełmce, wszoły, larwy (Ćw 10 rys. 3)

• Kłująco – ssący – pokarm płynny z tkanek żywiciela; wszy, pchły, niektóre muchówki i pluskwiaki

• Ssący – pokarm płynny dostępny bezpośrednio; redukcja żuwaczek, żuwki zewnętrzne (w szczękach I pary) zmienione w ssawkę; motyle

• Liżący – słabo wykształcona warga górna, całkowity zanik żuwaczek, rozwinięta warga dolna na końcu której jest tracza oralna -> nibytchawki i system zębów; muchówki np. mucha domowa

• Gryząco – liżący – żuwki zewnętrzne podobne do szabli; warga dolna – długie języczki tworzące rurkę, rozszerzony na końcu języczek tzw. Łyżeczka; pszczoły, osy, trzmiele

Tułów (przedtułowie, śródtułowie, zatułowie) – każdy z segmentów tułowiowych pokryty od góry płytką grzbietową (tergum), od dołu płytką brzuszną (sternum), płytkami bocznymi (pleurae). Na każdym segmencie między płytką boczną i brzuszną wyrasta para odnóży.

Odnóża – biodro, krętarz, udo, goleń, wieloczłonowa stopa zakończona pazurkami.

Typy: kroczne (mucha, karaczan), skoczne (szarańcza, prostoskrzydłe), chwytne (modliszka), grzebne (turkuć), czepne (wesz), pływne (pływak) itd.

Skrzydła - wyrastają między płytką grzbietową i boczną, na śródtułowiu i zatułowiu; połączenie skrzydło – ciało, to połączenie stawowe

• Błoniaste - ważka

• Schitynizowane (tworzące pokrywy) - chrząszcze

• Skórzaste – szarańcza, prostoskrzydłe

Odwłok (część przednia, część tylna) – może być 6-12 segmentów, najczęściej ,10, bo ulegają redukcji; każdy z segmentów pokryty płytką grzbietową i brzuszną, po bokach błona lateralna; na ostatnim segmencie otwór odbytowy; U żądłówek I segment odwłoka zrasta się z tułowiem, a II i III segment tworzy stylik. Na segmentach odwłokowych nie ma odnóży lokomotorycznych, ale są przydatki odwłokowe (lokomotoryczne, oddechowe, narządów zmysłu, związane z rozmnażaniem, obrony i ataku). U samic niektórych gatunków na ostatnim segmencie znajduje się pokładełko (składanie jaj) czasami przekształcone w żądło. U uskrzydlonych przydatki odwłokowe tylko na ostatnich dwóch segmentach. Na całym ciele mogą być rozmieszczone gruczoły zewnętrzne np. smarowe, woskowe, żywiczne, przędne, wonne, jadowe.

Układ pokarmowy – Jelito przednie(gardziel, przełyk, wole, przedżołądek) -> zastawka kordialna -> środkowe(to ono głównie trawi) -> zastawka pyloryczna -> tylne (jelito cienkie, zastawka rektalna, jelito proste); brak wątroby i innych gruczołów z wyjątkiem przędnych.

Układ krwionośny – jest otwarty, krew pomieszana z płynem tkankowym tworzy hemolimfę

Układ oddechowy:

• Przetchlinki –otwory w ścianie ciała otoczone pierścieniem; rozszerzony przedsionek, pnie tchawkowe, zamykanie przetchlinek i filtracja powietrza; zazwyczaj na każdym segmencie para przetchlinek

• Tchawki – rurkowate wpuklenia ektodermy, rozgałęziona budowa, dochodzą do wszystkich organów; tenidia – spiralne kolumny dla tchawek

• Tracheola – najcieńsze rozgałęzienia tchawek; wymiana gazowa

Układ wydalniczy – cewki Malpighiego, kwas moczowy

CUN – mózg (zwój nadprzełykowy) + łańcuch brzuszny

Narządy zmysłów:

Mechanoreceptory – odbierają bodźce mechaniczne; nogi, czułki, narządy gębowe, nasada skrzydeł

Chemoreceptory – odbierają bodźce chemiczne; węchowe –> czułki, smakowe –> przydatki gębowe i stopy

Fotoreceptory – odbierają światło; oczy złożone (do 20 000 fasetek) i pojedyncze; przyoczka dorsalne (u dorosłych) lub lateralne (u larw)

Narząd Johnsona – wykrywa ruchy powietrza; mieszczą się na czułkach

Rozwój:

Hemimetabolia (metamorfoza niezupełna) – brak stadium poczwarki, larwy podobne do postaci dorosłej tzw. Larwy pierwotne, które dzielimy na 3 typy:

• Podobne morfologiczne do dorosłych, mniejsze, bez dojrzałości płciowej, taki sam tryb życia (wszy, wszoły)

• Różniące się od dorosłych wielkością, bez skrzydeł, niedojrzałość płciowa (karaczany, pluskwiaki itd.)

• Różniące się całkowicie narządami wew. i trybem życia (ważki, jętki, widelnice)

Holometabolia (metamorfoza zupełna) – występuje stadium poczwarki, larwy całkowicie niepodobne do imago tzw., Larwy wtórne, które dzielimy na 3 typy:

• Polipodialne (wielonożne, gąsienice) – wydłużone ciało, twarda głowa; 3 segmenty tułowia + 3 pary odnóży tułowiowych zakończonych pazurkami; 10 segmentów odwłoka + 2-8 par odnóży odwłokowych nazywanych posuwkami – motyle, rośliniarki

• Oligopodialne – z trzema parami odnóży tułowiowych

- kampodeoidalne –rozczłonkowane odnóża; ruchliwe, drapieżne, saprofagiczne - biedronkowate

- erukoidalne (pędraki) – miękkie ciało robakowatego kształtu, słabe nogi, mało ruchliwe, roślinożerne - żukowate

• Apodialne (beznogie, czerwie) – miękkie, bez nóg, słabo zaznaczona głowa, robakowate; 1 para haków, 10 segmentów, wieniec kolców, szczelina oddechowa – muchówki, żołądkówki

Poczwarki – stadium poprzedzające imago; w ciele poczwarki przebudowa wszystkich układów oprócz nerwowego; intensywnie oddycha, ale nie je. Typy:

• Wolna (pupa libera) – nogi i skrzydła przytwierdzone do ciała tylko podstawami, kokon tak lub nie - chrząszcze

• Bobówka (pupa coarctata) – podobna do wolnej, tylko osłonięta ostatnią wylinką larwalną - muchówki

• Zamknięta (pupa obtecta) – nogi i skrzydła tworzą z oskórkiem jednolitą powierzchnię, kokon obecny lub nie – motyle

Typ: STAWONOGI (Arthropoda) Podtyp: TCHAWKODYSZNE (Eutracheata)

Gromada: Owady (Insecta) Podgromada: OWADY USKRZYDLONE (Pterygota)

Owady z przeobrażeniem niezupełnym (hemimetabolia)

1. Rząd: Hełmce (Blattodea) – I para skrzydeł skórzasta, II para skrzydeł błoniasta (ale mogą wcale nie występować); Gryzący aparat gębowy; Nogi do szybkiego biegania (kolce na udach i goleniach); na odwłoku wieloczłonowe cerci i styli; u samic pokładełko

• Prusak (Blatella germanica) – Dobrze rozwinięte skrzydła, jaja w kokonach; rozwój larwalny trwa 6msc; nocny tryb życia; wszystkożerne

2. Rząd: Prostoskrzydłe (Orthoptera) - I para skrzydeł skórzasta, II para skrzydeł błoniasta (ale mogą wcale nie występować); Gryzący aparat gębowy; Zwykle odnóża III pary przystosowane do skoku; na odwłoku nieczłonkowane cerci i styli; u samic pokładełko; Organy wydające dźwięki i narządy słuchu

• Turkuć podjadek (Grylloptalpa grylloptalla) – Silnie rozwinięte przedtułowie (do 5cm); Skrzydła pokrywowe krótsze od błoniastych – w czasie spoczynku wystają w postaci dwóch biczyków; Odnóża grzebne; Roślinożerne (czasami też dżdżownice i larwy); ćwierkają samce i samice

Ale też: Szarańcza wędrowna, Świerszcze

3. Rząd: Wszoły (Mallophaga) – Spłaszczone grzbietowo-brzusznie; malutkie, pasożytniczy tryb życia; brak skrzydeł; Słabo wykształcone oczy (czasem brak); Krótkie, czepne nogi; rozwój larw ok. 6 tygodni; Żyją u ptaków lub ssaków (sierściojady)

• Sierścień (Trichodectus canis) – Występuje u psów; żyw. pośr. Tasiemca psiego; ale też u owiec, na bydle, u koni

4. Rząd: Wszy (Anoplura) – Spłaszczone grzbietowo-brzusznie, głowa węższa od tułowia; silnie zredukowane oczy (lub ich brak); krótkie czułki, odnóża czepne; Skrzydła uległy zanikowe, pasożytniczy tryb życia, odżywiają się krwią; rozwój larwalny ok. 2 tygodnie

• Wesz ludzka (Pediculus humanus) – wesz głowowa i wesz odzieżowa mogą się między sobą krzyżować i dają płodne potomstwo; jest biaława i mała (2-4mm); na odwłoku 6 par przetchlinek; Wesz ludzka przenosi tyfus plamisty i tularemię.

5. Rząd: Pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera) – Skrzydła obu par są błoniaste (skrzydła mogą wcale nie występować); aparat gębowy kłująco-ssący; odnóża typu krocznego Podrząd mszyce i czerwce

• Mszyca (Aphis sp.) – roślinożerne; delikatna budowa (do 7mm) z długimi nogami, występują formy uskrzydlone i bezskrzydłe (polimorfizm); na VI segmencie odwłoka od strony grzbietowej znajdują się 2 syfony (rurki wydzielające woskową substancję do obrony przed wrogami); rozwój z przemianą pokoleń – zapłodnione samice są jajorodne, partenogenetyczne są żyworodne; wielodomowość; kał z dużą ilością węglowodanów (rosa miodowa); przenoszą choroby wirusowe roślin

• Czerwce - wyraźny dyformizm płciowy, ciało samic workowate, zanik podziału na głowę, tułów i odwłok, brak skrzydeł. U samców jedna para skrzydeł, druga para przekształcona w rozpinacze albo zanikła; u samców zanik aparatu gębowego, u samic czasami też

Skorupnik jabłoniowy (Lepidosaphes ulmi) – Samice bez nóg i przykryte twardą tarczką utworzoną z wylinek larwalnych i różnych wydzielin, można ją zdjąć nie uszkadzając owada; tarczka w kształcie przecinka. Jaja składane pod tarczką, wtedy samica się kurczy; jaja zimują a w maju wylęg larw; Szkodnik w młodych sadach

6. Rząd: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) – Dobrze rozwinięte skrzydła, I para to tzw. Półpokrywy z zesklerotyzowaną częścią nasadową i błoniastą pozostałą częścią, II para skrzydeł jest błoniasta. Kłująco-ssący aparat gębowy; tarcza na śródtułowiu

• Zbrojec dwuplamy (Perillus bioculatus) – czarno brązowe z czerwonymi plamami; tarczka przykrywająca śródtułów, któa sięga do połowy długości odwłoka; wysysa jaja, larwy, czasami stonki

Owady z przeobrażeniem zupełnym (holometabolia)

1. Rząd: Chrząszcze (Coleoptera) – Skrzydła I pary zesklerotyzowane (silnie stwardniałe), II pary błoniaste przykryte pokrywami (może ich wcale nie być); aparat gębowy gryzący; poczwarka wolna; larwa oligopodialna lub alodialna

• Stonka ziemniaczana (Lepinotarsa decemlineata) –larwy erukoidalne; postacie dorosłe zimują w ziemi (do 50cm); larwy i imago jedzą pędy roślin psiankowatych; przepoczwarzają się w glebie. Okropny szkodnik!

• Chrabąszcz majowy (Melolontha melolontha) – grube larwy, w kształcie U (pędraki); jedzą korzenie i inne podziemne cz. roślin; Imago jedzą liście i pąki

• Wołek zbożowy – jaja w źdźbłach zbóż; uszkadza mąkę itd, Strąkowiec fasolowy – podobnie tylko w roślinach strączkowych

1. Rząd: Motyle (Lepidoptera) – mają 2 pary skrzydeł błoniastych, ciało i skrzydła pokryte łuskami; aparat gębowy ssący; larwy polipodialne tzw. Gąsienice; poczwarki zamknięte czasami z dodatkowym kokonem

• Jedwabnik morwowy (Bombyx mori) – owłosione ciało, u dorosłych uwsteczniony aparat gębowy; gąsienice jedzą liście morwy; nić tworząca kokon może mieć długość 1,5km

1. Rząd: Muchówki (Diptera) – Skrzydła I pary błoniaste, II pary silnie zredukowane przekształcone w przezmianki; różne aparaty gębowe; larwy alodialne zwane czerwiami; poczwarka wolna lub bobówka

• Giez koński (Gasterophilus instestinalis) – duże, owłosione ciało, uwsteczniony aparat gębowy; dorosłe nie odżywiają się; larwy pasożyty; larwy są zlizywane i tak trafiają pod błonę śluzową, następnie do żołądka

• Mucha domowa (Musca domestica) – zrośnięte segmenty tułowiowe; na czole i śródtułowiu są szczecinki ułożone w rzędy; larwy białe o stożkowatym, charakterystycznym kształcie; dorosłe zapadają w zimie w stan anabiozy

1. Rząd: Błonkoskrzydłe (Hymenoptera) – 2 pary skrzydeł błoniastych, spiętych haczykami; aparat gębowy gryzący, liżący lub ssący (albo pomieszany); larwy alodialne lub polipodialne; poczwarki wolne często otoczone kokonem; duża różnorodność form osobniczych

• Kruszynek (Trichogramma sp.) - odwłok połączony z zatułowiem, nad odnóżami III pary; samica z pokładełkiem (wierci nim dziurki i składa jaja do jaj motyli); może występować poliembrionia i dzieworództwo

1. Rząd: Pchły (Aphaniptera) – Imago piją krew ssaków, czasami ptaków; larwy żywią się szczątkami organicznymi; brak skrzydeł na skutek pasożytniczego tryby zycia; ciało silnie spłaszczone bocznie; długie, dobrze rozwinięte odnóża – szczególnie biodra i stopy; może skakać (nogi tylne); czułki krótkie schowane w zagłębieniach grzebyki na ciele; larwy robakowate, beznogie z wyrostkami rylcowymi

• Pchła ludzka (Pulex irritans) – samica wieksza od samca (3-4mm); nie ma grzebienia głowowego i przedtułowiowego