Profilaktyczne badania lekarskie obejmują cztery grupy badań: wstępne, okresowe, kontrolne oraz końcowe. Pracodawca ma obowiązek skierować pracownika na badania wstępne okresowe oraz kontrolne. Badania końcowe przeprowadza się na wniosek pracownika.

Zgodnie z art. 211 pkt 5 k.p. jednym z podstawowych obowiązków pracownika jest poddawanie się wstępnym, okresowym i kontrolnym, innym zleconym badaniom lekarskim oraz stosowanie się do wskazań lekarskich. Pracownik odmawiając poddania się badaniom narusza podstawowe obowiązki pracownicze, co może stanowić nawet podstawę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia w trybie art. 52 §1 pkt 1 k.p. (wyrok SN z 10 maja 2000 r., I PKN 642/99, wyrok SN z 10 stycznia 2006 r., I PK 131/05).

Na pracodawcy, z drugiej strony, ciąży obowiązek niedopuszczenia do pracy pracownika, bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na zajmowanym stanowisku (art. 229 §4 k.p.). Jeżeli zatem pracownik odmawia poddania się badaniom, pracodawca nie może dopuścić go do pracy, przy czym za czas niewykonywania pracy z tego powodu pracownikowi nie przysługuje wynagrodzenie (wyrok SN z 23 września 2004 r., I PK 541/03).

Pracodawca dopuszczający pracownika do pracy bez aktualnych badań narusza przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy. Na podstawie art. 283 §1 k.p., może na niego zostać nałożona kara grzywny w wysokości od 1.000 zł do 30.000 zł. Ponadto, w razie wystąpienia wypadku przy pracy, dopuszczenie do pracy pracownika bez aktualnego zaświadczenia może zostać uznane za przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy (wyrok SN z 17 listopada 2000 r., II UKN 49/00, wyrok SN z 7 lutego 2006 r., I UK 192/05).

Przeprowadzenie badań

Na podstawie ustawy z 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy, badania wykonuje się na podstawie pisemnej umowy zawartej pomiędzy pracodawcą a podstawową jednostką służby medycyny pracy, a koszty ich przeprowadzenia ponosi pracodawca.

Profilaktyczne badania lekarskie przeprowadza się w godzinach pracy. Za czas wykonania badań, pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. Jeżeli z wykonaniem badania łączy się konieczność podróży do innej miejscowości, pracodawca powinien zwrócić pracownikowi koszty przejazdu.

Pracownika na badania lekarskie kieruje pracodawca wydając mu skierowanie. Skierowanie powinno określać, jakiego rodzaju badanie ma być wykonane (np. wstępne, okresowe), na jakim stanowisku praca będzie lub jest wykonywana, oraz informację o czynnikach szkodliwych lub warunkach uciążliwych występujących na danym stanowisku pracy wraz z aktualnymi wynikami badań i pomiarów czynników szkodliwych wykonanych na tym stanowisku. Orzeczenie lekarskie wydane w rezultacie badania lekarskiego stwierdza, czy istnieją przeciwwskazania do pracy na danym stanowisku, czy też takich przeciwwskazań brak. Wszystkie zaświadczenia lekarskie powinny być przechowywane w aktach osobowych pracownika.

Ponowne badanie

Jeżeli pracownik lub pracodawca nie zgadza się z treścią wydanego zaświadczenia lekarskiego może wystąpić w ciągu 7 dni od wydania zaświadczenia o przeprowadzenie ponownego badania. Wniosek taki składa się za pośrednictwem lekarza, który wydał zaświadczenie. Ponowne badanie przeprowadza wojewódzki ośrodek medycyny pracy w terminie 14 dni od dnia złożenia wniosku. Orzeczenie wydane na podstawie ponownego badania jest ostateczne i na jego podstawie lekarz wydaje zaświadczenie.

Badania wstępne

Zgodnie z art. 229 §1 k.p., badaniom wstępnym podlegają osoby przyjmowane do pracy, pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowisko pracy albo pracownicy przenoszeni na stanowisko pracy, na którym występują czynniki szkodliwe lub uciążliwe dla zdrowia. Zwolnieni z tego obowiązku są pracownicy, którzy są ponownie przyjmowani do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, bezpośrednio po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę.

Badania okresowe

Badaniom okresowym podlegają wszyscy pracownicy (art. 229 §2 k.p.). Ich częstotliwość oraz zakres uregulowany jest w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 maja 1996 r. Lekarz przeprowadzający badanie może jednak poszerzyć zakres badań oraz wyznaczyć krótszy termin następnego badania niż wynikający ze wskazówek zawartych w rozporządzeniu. Nie jest więc możliwe określenie z góry, jak często będzie pojawiała się konieczność ich przeprowadzenia. Określa to bowiem każdorazowo lekarz w zależności od stanu zdrowia pracownika oraz warunków pracy na zajmowanym przez niego stanowisku.

Szczególnym przypadkiem badań okresowych są badania pracowników zatrudnionych w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających. Takich pracowników należy skierować na badania okresowe po zaprzestaniu przez nich pracy w kontakcie z tymi substancjami, czynnikami lub pyłami (art. 229 §5 pkt 1 k.p.).

Na badania lekarskie powinien również zostać skierowany pracownik, któremu pracodawca zamierza powierzyć inną rodzajowo pracę niż określona w umowie o pracę, w trybie art. 42 §4 k.p. Nie ma tutaj znaczenia, że praca ma być wykonywana jedynie czasowo.

Badania kontrolne

Obowiązek wykonania badań kontrolnych powstaje w przypadku niezdolności do pracy z powodu choroby trwającej dłużej niż 30 dni (art. 229 §2 k.p.). Ich celem jest ustalenie, czy pracownik po chorobie zdolny jest wykonywać prace na swoim stanowisku. Badania te należy przeprowadzić nawet jeśli pracownik posiada aktualne badania okresowe. Należy jednak zauważyć, że pracownik powracający z choroby nie ma obowiązku sam dostarczyć zaświadczenia o braku przeciwwskazań do pracy. To pracodawca powinien go skierować na takie badania niezwłocznie po jego powrocie do pracy (wyrok SN z 21 czerwca 2005 r., II PK 319/04).

Jak wcześniej wskazano odmowa poddania się badaniom kontrolnym stanowi naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych i może stanowić podstawę do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia. Uzasadnia również niedopuszczenie pracownika do pracy bez zachowania prawa do wynagrodzenia. Skierowanie na takie badania nie może również zostać potraktowane, jako szykana ze strony pracodawcy (wyrok SN z 27 stycznia 2004 r. I PK 293/03).

Istnieje również pogląd, iż bez aktualnych badań lekarskich nie można pracownikowi udzielić urlopu, ponieważ udzielenie urlopu, jako zwolnienie od pracy nie powinno być udzielone osobie niezdolnej do jej świadczenia z powodu choroby.

Badania końcowe

Badania końcowe, jako jedyne badania profilaktyczne przeprowadzane są na wniosek pracownika. Zgodnie z art. 229 §5 pkt 2 k.p., wniosek taki może złożyć pracownik, którego stosunek pracy uległ rozwiązaniu, jeżeli pracował on w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających. Badania takie mogą być pomocne przy ustaleniu, czy cierpi on na chorobę zawodową. Wyniki tych badań należy przechowywać w aktach osobowych byłego pracownika.

Art. 229.

§ 1. Wstępnym badaniom lekarskim podlegają:

1) osoby przyjmowane do pracy,

2) pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pracy i inni pracownicy

przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki

szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.

Badaniom wstępnym nie podlegają jednak osoby przyjmowane ponownie do

pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich

samych warunkach pracy, na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej bezpośrednio

po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym

pracodawcą.

§ 2. Pracownik podlega okresowym badaniom lekarskim. W przypadku niezdolności

do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, spowodowanej chorobą, pracownik

podlega ponadto kontrolnym badaniom lekarskim w celu ustalenia zdolności

do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku.

§ 3. Okresowe i kontrolne badania lekarskie przeprowadza się w miarę możliwości

w godzinach pracy. Za czas niewykonywania pracy w związku z przeprowadzanymi

badaniami pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, a w razie

przejazdu na te badania do innej miejscowości przysługują mu należności na

pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązujących przy podróżach

służbowych.

©Kancelaria Sejmu s. 91/91

2009-10-05

§ 4. Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia

lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym

stanowisku.

§ 5. Pracodawca zatrudniający pracowników w warunkach narażenia na działanie

substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających jest obowiązany

zapewnić tym pracownikom okresowe badania lekarskie także:

1) po zaprzestaniu pracy w kontakcie z tymi substancjami, czynnikami lub

pyłami,

2) po rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana osoba zgłosi wniosek

o objęcie takimi badaniami.

§ 6. Badania, o których mowa w § 1, 2 i 5, są przeprowadzane na koszt pracodawcy.

Pracodawca ponosi ponadto inne koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej

nad pracownikami, niezbędnej z uwagi na warunki pracy.

§ 7. Pracodawca jest obowiązany przechowywać orzeczenia wydane na podstawie

badań lekarskich, o których mowa w § 1, 2 i 5.

§ 8. Minister Zdrowia i Opieki Społecznej w porozumieniu z Ministrem Pracy i Polityki

Socjalnej określi w drodze rozporządzenia:

1) tryb i zakres badań lekarskich, o których mowa w § 1, 2 i 5, oraz częstotliwość

badań okresowych, a także sposób dokumentowania i kontroli badań

lekarskich,

2) tryb wydawania i przechowywania orzeczeń lekarskich do celów przewidzianych

w Kodeksie pracy i w przepisach wydanych na jego podstawie,

3) zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej, o której mowa w § 6 zdanie drugie,

4) dodatkowe wymagania kwalifikacyjne, jakie powinni spełniać lekarze

przeprowadzający badania, o których mowa w § 1, 2 i 5, oraz sprawujący

profilaktyczną opiekę zdrowotną, o której mowa w § 6 zdanie drugie.