ŹRÓDŁA PRAWA UNII EUROPEJSKIEJ (PREZENTACJA 4)

• – akty stanowione przez organy państwowe, które w swej treści zawierają normy prawne. Mówiąc o źródłach prawa w tym znaczeniu, określamy je najczęściej mianem aktów normatywnych.

Źródła prawa w ujęciu formalnym

• W naukach prawnych najczęściej rozważane jako źródła prawa w znaczeniu formalnym, a więc formy, w jakich przejawia się obowiązujące prawo. Formami tymi są: konstytucja, ustawa, rozporządzenie i inne akty normatywne. Nauki o prawie, szczególnie nauka prawa konstytucyjnego, ujmują źródła prawa w sposób opisowy lub dogmatyczny zakładając jakąś koncepcję (teorię) źródeł prawa tj. wskazując jakie normy prawne albo fakty uważane są za prawotwórcze. Dlatego termin źródła prawa często zastępowany jest pojęciem akty prawotwórcze lub akty normatywne. Od źródeł prawa w znaczeniu formalnym (aktów prawotwórczych, aktów normatywnych) odróżnia się akty stosowania prawa, do których należą przede wszystkim decyzje administracyjne i orzeczenia sądowe.

• Historycznie do tej kategorii należało także prawo zwyczajowe. Dziś znaczenie zwyczaju w poszczególnych dziedzinach prawa jest niewielkie, z wyjątkiem prawa międzynarodowego, w którym wciąż żywy i regularnie stosowany jest zwyczaj międzynarodowy.

Źródła prawa w znaczeniu materialnym

• W odróżnieniu od źródeł prawa w znaczeniu formalnym i poznawczym, źródłami prawa w znaczeniu materialnym określa się zazwyczaj czynniki wpływające na treść norm prawnych lub źródła określające pochodzenie norm. Zagadnienie źródeł prawa w znaczeniu materialnym przez wielu prawników traktowane jest jako zagadnienie pozaprawne. W pewnym zakresie zajmują się nimi: socjologia prawa, filozofia prawa, teoria prawa.

W znaczeniu poznawczym

• Źródła w znaczeniu poznawczym to źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), czyli publikatory zawierające autentyczną treść norm prawnych, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, itp. W historii prawa źródła poznania prawa dzieli się na bezpośrednie (teksty prawne) i pośrednie (wzmianki o tych tekstach).

Źródła prawa Unii Europejskiej

• prawo pierwotne – stanowione przez państwa członkowskie jako część prawa międzynarodowego

• prawo wtórne – stanowione przez instytucje Unii.

• W razie konfliktu norm prawnych z zakresu prawa pierwotnego i prawa wtórnego, pierwszeństwo przysługuje prawu pierwotnemu.

Acquis communautaire.

• „dorobek wspólnotowy”. Na dorobek ten składa się całe dotychczasowe prawo UE, wraz z ukształtowanymi sposobami jego rozumienia i stosowania, polityki wspólnotowe, orzecznictwo sądowe, zwyczaje, a także wartości tkwiące u podstaw funkcjonowania UE.

Prawo pierwotne

• Na prawo pierwotne składają się traktaty zawierane przez Państwa członkowskie - z prawnego punktu widzenia są to zwyczajne umowy międzynarodowe, jednakże jedynie początkowo zawierane w sposób uregulowany Konwencją wiedeńską o prawie traktatów. Obecnie tryb zmiany traktatów opisany jest w artykule 48 Traktatu o Unii Europejskiej.

Lista aktów prawa pierwotnego traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej

• Traktat paryski z 1951 r. (obowiązywał w latach 1952-2002)

• Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali

• Traktaty rzymskie z 1957 r. (weszły w życie w 1958 r.)

• Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą

• Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej

• Traktat z Maastricht z 1992 r. (wszedł w życie w 1993 r.)

• Konstytucja dla Europy z 2004 r. (nie weszła w życie)

• umowy zawarte między państwami członkowskimi zmieniające i uzupełniające traktaty założycielskie

• Konwencja o niektórych instytucjach wspólnych dla EWG i EWEA z 1957 r. (weszła w życie w 1958 r.)

• Protokół dotyczący Antyli Holenderskich z 1978 r.)

• Traktat fuzyjny z 1965 r. (wszedł w życie w 1967 r.)

• Luksemburski traktat budżetowy z 1970 r.

• Brukselski traktat budżetowy z 1975 r.

• Traktat zmieniający niektóre postanowienia Protokołu w sprawie Statutu EBI z 1975 r.

• Traktat grenlandzki z 1984 r.

• Jednolity Akt Europejski z 1986 r. (wszedł w życie w 1987 r.)

• Traktat amsterdamski z 1997 r. (wszedł w życie w 1999 r.)

• Traktat nicejski z 2001 r. (wszedł w życie w 2003 r.)

• Traktat lizbtraktaty akcesyjne

• Traktat o przystąpieniu Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii z 1972 r. (wszedł w życie w 1973 r.)

• Traktat o przystąpieniu Grecji z 1979 r. (wszedł w życie w 1981 r.)

• Traktat o przystąpieniu Hiszpanii i Portugalii z 1985 r. (wszedł w życie w 1986 r.)

• Traktat o przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji z 1994 r. (wszedł w życie w 1995 r.)

• Traktat ateński z 2003 r. – o przystąpieniu Cypru, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Malty, Polski, Słowacji, Słowenii i Węgier (wszedł w życie w 2004 r.)

• Traktat o przystąpieniu Bułgarii i Rumunii z 2005 r. (wszedł w życie 1 stycznia 2007)

• oński z 2007 r. (wszedł w życie 1 grudnia 2009 r.)

• ogólne zasady prawa Unii Europejskiej – szereg zasad prawa UE wypracowanych na podstawie orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, które nie zawsze wynikają wprost z Traktatów. Również zasady, do których przestrzegania zobowiązała się Unia Europejska (głównie Europejska Konwencja Praw Człowieka);

• postanowienia Rady, gdy jej członkowie działają jako przedstawiciele państw członkowskich

• Akt dotyczący wyboru przedstawicieli Parlamentu Europejskiego w drodze powszechnych wyborów bezpośrednich z 1976 r.

• inne

• Częścią prawa pierwotnego są również załączniki (w formie protokołów) dołączone do wyżej wymienionych umów.

Prawo wtórne

• Prawo wtórne (nazywane często pochodnym) znajduje swoje umocowanie w art. 288 Traktatu z Lizbony, dawny art. 249 TWE.

• Prawo wtórne jest tworzone przez instytucje Unii na podstawie prawa pierwotnego. Składa się ono z ogromnej liczby aktów prawnych o różnorodnej postaci. Warto zwrócić uwagę, że choć analogie pomiędzy typami aktów prawnych a aktami prawa krajowego są wyraźne, mogą jednak prowadzić do błędów. Nie zawsze bowiem nazwa aktu odpowiada jego faktycznej zawartości - przyjmowane są np. rozporządzenia o faktycznym charakterze decyzji (i odwrotnie).

Wyróżnia się (na podstawie treści art. 288) pięć kategorii aktów prawnych.

Rozporządzenia

• Swoim charakterem rozporządzenia zbliżone są do ustaw polskiego porządku prawnego, pełnią rolę ujednolicającą przepisy prawa w krajach wspólnotowych UE, mają charakter wiążący, zasięg ogólny (adresatami mogą być zarówno państwa, jak i jednostki) oraz abstrakcyjny (dotyczą nieokreślonej liczby przypadków / sytuacji). Podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym UE. Każde rozporządzenie wchodzi w życie w terminie w nim zawartym. Obowiązują bezpośrednio, to znaczy, że nie wymagana jest dodatkowo transpozycja zawartego w rozporządzeniach prawa do krajowych porządków prawnych ani inne dodatkowe działanie legislacyjne. W praktyce do rozporządzeń dodawane są również akty wykonawcze. Władze krajowe mają obowiązek uchylenia wszelkich przepisów niezgodnych z treścią rozporządzenia oraz zakaz wydawania aktów prawnych niezgodnych z jego treścią. Dodatkowo państwa członkowskie nie posiadają żadnej swobody regulacyjnej w ramach wprowadzania / wykonywania postanowień zawartych w rozporządzeniu. Artykuł 296 akapit 2 Traktatu o Funkcjonowaniu UE nakazuje uzasadniać rozporządzenia.

Publikacja w Dzienniku Urzędowym UE

• Zgodnie z art. 297 pkt. 1 akapit drugi oraz pkt. 2 akapit drugi Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, rozporządzenie musi być opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Wchodzi w życie z dniem określonym w rozporządzeniu bądź dwadzieścia dni po jego ogłoszeniu (jeśli w rozporządzeniu nie zawarto daty wejścia w życie).

• W 2007 roku ETS wypowiedział się w kwestii mocy obowiązującej przepisów rozporządzenia przed jego publikacją w oficjalnym Dzienniku Urzędowym UE a po opublikowaniu treści rozporządzenia na stronie internetowej Eur-Lex. Trybunał, w sprawie Skoma-Lux sro vs. Celní ředitelství Olomouc, C-161/06, wyrokiem z dnia 11 grudnia 2007 r. stwierdził, że opublikowanie treści aktu prawnego w internecie nie jest równoznaczne z tym, że przepisy takiego aktu prawnego uzyskują moc obowiązującą. Czyli możliwość zapoznania się z treścią aktu nie czyni go jeszcze wiążącym. Tak więc akty prawne mogą nabrać mocy obowiązującej dopiero po ich publikacji w Dzienniku Urzędowym UE w języku urzędowym danego państwa. W przypadku braku takiej publikacji nie obowiązują.

Bezpośrednie obowiązywanie rozporządzenia i wykonanie rozporządzenia

• Bezpośrednia skuteczność oznacza, że wejście w życie rozporządzenia i stosowanie na korzyść lub niekorzyść tych, którzy mu podlegają, jest całkowicie niezależne od prawa danego państwa członkowskiego. Zgodnie z orzeczeniem w sprawie 34/73 F. Variola SpA v. Włoski Zarząd Finansów (Zbiór Orzeczeń 1973, s. 981) "postanowienia prawa krajowego reprodukujące treść bezpośrednio skutecznego postanowienia wspólnotowego nie mogą w żaden sposób wpływać na bezpośrednią skuteczność lub jurysdykcję Trybunału wynikającą z Traktatu." Ponadto w orzeczeniu tym stwierdzono, że prawo krajowe nie może uchylać postanowień rozporządzenia. Zgodnie z wyrokiem w sprawie 40/69 Bollman państwo członkowskie nie może podejmować takich kroków w celu wykonania rozporządzenia, które doprowadziłyby do zmiany jego treści.

Rozporządzenie

• Rozporządzenia mogą być wydawane wspólnie przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej zgodnie z tzw. zwykłą procedurą ustawodawczą, przez samą Radę UE lub Komisję Europejską.

• Rozporządzenia wydawane przez Radę UE można podzielić na dwie grupy: podstawowe i wykonawcze, przy czym te drugie mają mniejsze znaczenie, nie mogą zmieniać rozporządzeń podstawowych (chyba że tak zostało zaznaczone), a także mogą orzekać tylko w sprawach drugorzędnych.

• Wśród tych zaś, których źródłem jest Komisja Europejska, można wyróżnić trzy grupy:

• wydawane na podstawie dyspozycji traktatowych

• wydawane na mocy uprawnień udzielonych Komisji przez Radę UE

• wydawane dla realizacji właściwego funkcjonowania Unii Europejskiej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej.

Dyrektywy

• Mają charakter wiążący, zaś adresatami dyrektyw mogą być wyłącznie państwa członkowskie UE. Wiążą wyłącznie co do rezultatu, państwo członkowskie ma swobodę wyboru formy i środków implementacji danej dyrektywy. Dyrektywy podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym UE. Okres transpozycji podany jest każdorazowo w treści dyrektywy – na ogół wynosi od roku do 3 lat. W tym czasie państwa są zobowiązane do dostosowania prawa krajowego do założeń i postanowień dyrektywy. Transpozycja następuje poprzez przyjęcie przez odpowiednie organy prawodawcze danego państwa odpowiedniego aktu prawnego, powszechnie obowiązującego (w polskim porządku prawnym rolę taką pełni ustawa). Obowiązek transpozycji dyrektywy jest jednym z podstawowych obowiązków ciążących na państwach członkowskich, w świetle art. 4 TUE, który ustanawia tzw. zasadę lojalności. Monitorem poprawnego transponowania oraz późniejszego przestrzegania praw zawartych w dyrektywach jest Komisja Europejska. Naruszenie zobowiązania pełnej i terminowej transpozycji dyrektywy może być podstawą wniesienia przez Komisję lub państwo członkowskie skargi do ETS o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom wspólnotowym. Wynikiem tego może być narzucona na dane państwo – naruszyciela sankcji finansowych lub możliwość wystąpienia z postępowaniem roszczeniowym przeciwko własnemu państwu przez osobę fizyczną lub osobę prawną (odpowiedzialność odszkodowawcza). Funkcją dyrektyw nie jest ujednolicanie krajowych porządków prawnych państw członkowskich, lecz ich harmonizowanie.

Decyzje

• Swoim charakterem odpowiadają decyzjom wydawanym w polskim porządku prawnym. Decyzje mają charakter indywidualny i konkretny co oznacza, że każda z nich jest skierowana do ściśle określonego grona adresatów i dotyczą ściśle określonych spraw / sytuacji. Adresatami decyzji są przede wszystkim państwa członkowskie lub osoby prawne / fizyczne, dla których mają one charakter wiążący. Jeżeli decyzja jest adresowana do wszystkich państw członkowskich, wówczas podlega publikacji w Dzienniku Urzędowym UE, jeżeli zaś skierowana jest do mniejszej liczby adresatów – podlega notyfikacji adresatom, do których jest skierowana.

• to jeden z aktów prawnych wydawanych przez instytucje Unii Europejskiej - Radę, Komisję i Parlament Europejski akt stosowania prawa wspólnotowego o charakterze indywidualnym. Czasami decyzje mają zastosowanie do wszystkich państw członkowskich UE. Decyzje co do zasady nie posiadają jednak norm będących równocześnie normami generalnymi i abstrakcyjnymi.

• Decyzje podjęte wspólnie przez Parlament Europejski i Radę ogłaszane są w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej i wchodzą w życie w terminie przez nie wskazanym lub dwudziestego dnia od ogłoszenia.

Opinie

• Nie mają mocy wiążącej, zawierają określone oceny, często stosowane w postępowaniu między instytucjami i organami wspólnot

Zalecenia

• Nie mają mocy wiążącej, sugerują podjęcie określonych działań.

• Rozporządzenia, dyrektywy i decyzje są wydawane przez Radę Unii Europejskiej, niekiedy przy współudziale Parlamentu Europejskiego (procedury współpracy i współdecydowania). Wyłączna inicjatywa ustawodawcza w tym zakresie przysługuje Komisji Europejskiej (wyjątkiem jest prawo Parlamentu do opracowania projektu jednolitej ordynacji wyborczej do PE).

• Szczególny rodzaj rozporządzeń, tzw. rozporządzenia wykonawcze, są wydawane przez Komisję Europejską. W hierarchii aktów prawnych stoją one niżej od zwykłych rozporządzeń, mogą je jednak zmieniać, jeśli w rozporządzeniu na podstawie którego zostało wydane rozporządzenie wykonawcze zapisano taką możliwość.

• Opinie i zalecenia może wydawać każdy z organów unijnych.

INNE:

• Oprócz wyżej wymienionych aktów prawnych istnieje też wiele rodzajów aktów nienazwanych w traktatach, lecz mogących mieć niekiedy moc wiążącą. Są one nazywane aktami sui generis. Noszą one rozmaite nazwy: oświadczenie, deklaracja, program działania, protokół, rezolucja, konkluzje, wnioski, wspólne działanie, komunikat, obwieszczenie.

Inne źródła prawa

• Niektóre ze źródeł prawa wspólnotowego nasuwają wątpliwości co do ich przynależności do prawa pierwotnego czy wtórnego:

• umowy międzynarodowe zawarte przez Unię z państwami trzecimi i innymi organizacjami międzynarodowymi;

• należą tu m.in. traktaty stowarzyszeniowe (w tym Układ Europejski z Polską), układ o Europejskim Obszarze Gospodarczym czy układ powołujący Światową Organizację Handlu.

• ogólne zasady prawa:

• ogólne zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych państw członkowskich;

• ogólne zasady prawa międzynarodowego;

• prawa i wolności fundamentalne – obecnie zapisane są w Karcie Praw Podstawowych niemającej jeszcze mocy wiążącej w znaczeniu prawa pierwotnego.

Publikacja aktów prawnych

• Większość aktów normatywnych prawa wspólnotowego jest publikowana w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (do 2003 r. nosił on nazwę Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich). Jest on wydawany we wszystkich językach oficjalnych UE; każda z wersji językowych jest jednakowo autentyczna

Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (ang. Official Journal of the European Union, O.J. EU)

• Seria L (od leges - przepisy prawa) - zawiera akty prawne, umowy międzynarodowe zawierane przez Wspólnoty, państwa członkowskie oraz ważniejsze decyzje i uchwały organów wspólnotowych. Wydawana od 1952 r.

• Seria C (od communications - komunikaty) - zawiera projekty aktów prawnych Komisji Europejskiej, pisemne zapytania Parlamentu Europejskiego do Rady Unii Europejskiej i Komisji Europejskiej wraz z odpowiedziami, skrócone protokoły posiedzeń i stanowiska Parlamentu Europejskiego, stanowiska Komitetu Ekonomiczno-Społecznego. Wydawana od 1968 r. Ukazuje się również osobna Seria C E wyłącznie w wersji elektronicznej, zawiera akty przygotowywane w procesie legislacyjnym.

• Seria S (od supplement - suplement) - zawiera zamówienia będące przedmiotem publicznego przetargu na terenie Wspólnot. Wydawana od 1978 r.

• Obecnie Dziennik Urzędowy UE w wersji papierowej - ukazuje się w miarę potrzeb (praktycznie codziennie), na płytach CD-ROM - wysyłany jest co miesiąc, a w Internecie - aktualizowany jest codziennie rano. Teksty prawne można wyszukiwać i przeglądać w portalu EUR-Lex

Podstawowe zasady wspólnotowego systemu prawnego i ich pochodzenie

• Ogólne, wspólne zasady i wolności prawa wyprowadzone z porządków konstytucyjnych państw członkowskich oraz z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku, np: pewność prawa, zasada państwa prawego, zasada pluralizmu politycznego, prawo do życia, zakaz tortur, zakaz karania bez ustawy, poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego, wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność słowa, wolność zrzeszania się i stowarzyszania, prawo do zawarcia związku małżeńskiego, zakaz ponownego karania i sądzenia, zakaz pozbawiania wolności za długi itp.

Poszanowanie prawa międzynarodowego:

• Ogólne zasady prawa międzynarodowego (z wyjątkami), ze szczególnym uwzględnieniem norm ius cogens np:zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej,zakaz piractwa,zakaz ludobójstwa.

• Ogólne zasady wynikające z Karty Narodów Zjednoczonych i członkostwa wszystkich państw członkowskich UE w Organizacji Narodów Zjednoczonych:

• ze szczególnym naciskiem na utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (Traktat Lizboński nawet wprowadza – a w zasadzie potwierdza – ogólną klauzulę sojuszniczą KNZ)

• Trybunał Sprawiedliwości w wyroku Yousef uznał, że Rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ – oprócz tego, że są wiążące dla państw członkowskich – również wiążą Wspólnotę i ta musi podjąć działania, by wypełnić zobowiązania wynikające z KNZ

• Zwyczaj międzynarodowy

• Uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych

Zasady obowiązujące przy tworzeniu prawa wspólnotowego

• kompetencji powierzonych, subsydiarności, jednolitych ram instytucjonalnych, równowagi instytucjonalnej, zasada elastyczności (nazywana inaczej zasadą wzmocnionej współpracy), zasada proporcjonalności, poszanowania tożsamości narodowej państw członkowskich, lojalnej współpracy międzyinstytucjonalnej, zasada równowagi kompetencyjnej, zasada demokratyzmu, zasada ograniczonej kompetencji

Zasady obowiązujące przy stosowaniu prawa wspólnotowego

• pierwszeństwa, bezpośredniego stosowania, bezpośredniej skuteczności, bezpośredniego obowiązywania, skutku pośredniego, wykładni prawa krajowego zgodnie z prawem wspólnotowym, solidarności, jednolitości (nazywana inaczej spójności), lojalności, autonomii, odpowiedzialności odszkodowawczej państw członkowskich wobec jednostek za naruszenie prawa wspólnotowego, odpowiedzialności prawnej Unii Europejskiej, nieretroaktywności prawa wspólnotowego, przymusowej egzekucji aktów indywidualnych prawa wspólnotowego w państwach członkowskich, jednolitej licencji, dobrej administracji, równości, niedyskryminacji (czyli nakaz równego traktowania własnych obywateli i obywateli państw członkowskich).

Podział prawa Unii Europejskiej ze względu na treść

• Prawo instytucjonalne

• Na prawo instytucjonalne składa się całokształt regulacji zawartych w aktach prawa zarówno pochodnego jak i pierwotnego (w przeważającej części tego drugiego), które określają strukturę, kompetencje oraz wzajemne relacje instytucji i organów Unii Europejskiej, takich jak Parlament Europejski, Rada Europejska czy Trybunał Sprawiedliwości. Stanowi odpowiednik ustrojowych części ustaw zasadniczych uchwalanych przez państwa.

Prawo materialne

• Na prawo materialne Unii Europejskiej składa się zbiór pozainstytucjonalnych norm prawnych regulujących stosunki między państwami członkowskimi, między państwami członkowskimi a podmiotami prywatnymi oraz między podmiotami prawnymi. Akty prawa materialnego uchwalane są w dziedzinach, w których traktaty przyznały odpowiednie kompetencje Unii. Akty prawa materialnego nakierowane są przede wszystkim na zbliżenie gospodarek państw członkowskich, dotyczą przykładowo reguł konkurencji i czterech swobód:

• swobody przepływu towarów

• swobody przepływu usług

• swobody przepływu osób

• swobody przepływu kapitału