Prawa i wolności człowieka i ich ochrona w polskim systemie prawnym – prof. dr. hab. Aldona Domańska
17 października 2015 roku
Prawa i wolności człowieka zaczęły powstawać, gdy zmieniano ustroje państw i brano pod uwagę zdanie społeczeństwa, ustalano sposób sprawowania władzy.
Prawem jednostki jest uprawnienie do określonego działania. Oznacza to, że to państwo przyznaje jednocześnie określony katalog praw, co oznacza, iż ustawodawca ma także kompetencje do ich ograniczania. W przypadku zarzutu naruszania praw jednostki to jednostka musi wskazać podstawę prawną naruszanego prawa człowieka.
Wolność jednostki jest to określona sfera wolna od ingerencji państwa. Oznacz to – w przypadku sporu – to państwo musi wskazać podstawę prawną swego działania.
Obowiązkiem jednostki jest zobowiązanie do określonego zachowania. W przypadku sporu to jednostka musi wskazać podstawę prawną swego działania.
Prawa polityczne - uprawnienia jednostki do udziału w życiu publicznym oraz w sprawdzaniu i kontrolowaniu władzy.
Do tych praw zaliczają się:
czynne i bierne prawo wyborcze,
prawo do zrzeszania się,
prawo do rzetelnej informacji oraz wolności słowa.
Prawa osobiste – niezbywalne prawa człowieka bezpośrednio dotyczące jego integralności fizycznej i psychicznej, indywidualności, godności, pozycji w społeczeństwie i zapewniające warunki wszechstronnego rozwoju, poczucia godności i samorealizacji.
Podstawowe prawa osobiste:
Prawo do życia
Prawo do wolności
Prawo do rzetelnego procesu
Prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania
Zakaz tortur
Zakaz pracy niewolniczej
Prawo do ochrony czci (wewnętrznej i zewnętrznej)
Prawo do ochrony wizerunku (w tym głosu, nazwiska, pseudonimu)
Prawo do zachowania tajemnicy korespondencji i nietykalności mieszkania
Prawo do ochrony strefy prywatności
Prawo do kultu po osobie bliskiej i tradycji rodzinnych
Dla ustrojodawcy jednostka jest najważniejsza, to dla niej tworzone są prawa.
Prawo podmiotowe – zespół przyznanych uprawnień występujących w określonym stosunku cywilnoprawnym. Jest to, zatem zbiorcza, nadrzędna kategoria pojęciowa, określająca sytuację prawną strony uprawnionej. W takim kontekście mówi się o prawie własności i innych prawach rzeczowych, o wierzytelności, o prawach na dobrach niematerialnych itp.
Normy programowe – pewne uprawnienia, w które ustrojodawca wyposażył jednostkę, wizja taka może zostać zrealizowana w zależności od sytuacji finansowej państwa (np. prawo do pracy, prawo do służby zdrowia).
Godność człowieka wyraża się w pragnieniu posiadania szacunku społeczności z uwagi na swoje walory duchowe, moralne czy też zasługi społeczne. Ma ona dwoisty charakter i odnosi się do godności osobowej i osobowościowej. Ta pierwsza jest właściwa każdemu człowiekowi, należna mu się z faktu samego bycia człowiekiem. Godność osobowościowa natomiast jest zależna od podjętego przez daną osobę trudu (tego co w życiu dokonała) i wiąże się z rozwojem osobowości etycznej. Jest jedną z podstawowych wartości w etyce rozwoju.
W Polsce godność człowieka jest źródłem praw i wolności człowieka.
Dwie koncepcje godności człowieka:
Godność człowieka jest to pewien zespół cech nabytych w chwili urodzenia, sposób postępowania przez całe życie, w każdej chwili ktoś może jej nas pozbawić.
Godność człowieka jest to pewien zespół cech, dzięki którym można nas odróżnić od innych stworzeń, nie można jej nabyć, każdy człowiek zasługuje na szacunek ze względu na sam fakt urodzenia.
W polskim Kodeksie cywilnym i Kodeksie karnym
Godność jest dobrem osobistym chronionym przez prawo. Razem z dobrym imieniem składa się na zdefiniowane w art. 23 Kodeksu cywilnego pojęcie czci. Z punktu widzenia Kodeksu karnego naruszenie czyjejś godności jest przestępstwem znieważenia. Sąd Najwyższy RP w wyroku z 21 marca 2007 (I CSK 292/06) stwierdził, iż godnością osobistą jest własne wewnętrzne przekonanie danego człowieka o jego etycznym i moralnym nieposzlakowaniu oraz oczekiwanie czci wobec siebie rozumianej, jako pozytywne nastawienia innych osób wobec niego ze względu na społeczne i osobiste wartości, które reprezentuje. Tak rozumiana godność nie podlega wartościowaniu, a jej naruszenie występuje, gdy bez uzasadnionych podstaw, zwłaszcza w obecności osób trzecich, traktuje się kogoś negatywnie i wyraża się o nim w sposób poniżający.
Zasada godności jest nienaruszalna i obowiązkiem władz publicznych jest jej ochrona.
W przypadku naruszenia godności obiektywnej (konstytucyjnej) obowiązkiem państwa jest ochrona tej godności.
W przypadku naruszenia godności subiektywnej (godność według własnego mniemania) punkt widzenia jednostki musi zostać oceniony przez władze z punktu widzenia obiektywnego (powszechnie przyjętego).
Zasada wolności – ustawodawca gwarantuje jednostce sferę wolną od ingerencji państwa każdej istocie.
Każdy obywatel jest człowiekiem i ma określone prawa, ale nie każdy człowiek może być obywatelem określonego państwa.
Ochrona wolności i godności przysługuje każdemu, kto przebywa na terytorium Polski.
Ustawodawca wprowadził możliwość ingerowania w sferę wolności, ale musi być to zrobione tylko w drodze ustawy, gdy jest to konieczne dla bezpieczeństwa i porządku publicznego państwa.
Zasada równości według Trybunału Konstytucyjnego nie ma charakteru osobistego i zakłada zróżnicowanie.
Równość wobec prawa – wszyscy maja być równi, prawo obowiązuje każdego i ma być egzekwowane niezależnie od płci, wykształcenia, statusu społecznego itp.
Według Trybunału Konstytucyjnego równość w prawie oznacza, iż każdy podmiot stosowany w prawie powinien być równie traktowany.
Równość zakłada zróżnicowanie.
Zasada równouprawnienia – płeć nie jest cechą różnicująca.
19 grudnia 2015 roku
Prawa i wolności człowieka w polskim systemie prawnym
Prawa i wolności osobiste
Prawo do obrony życia
Zakaz eksperymentów na ludziach
Zakaz tortur
Zasada domniemania niewinności
Prawa i wolności polityczne
Możliwość uczestnictwa w sprawowaniu władzy (zasada suwerenności narodu)
Prawo do zrzeszeń
Wolność w działaniu partii politycznych
Prawo udziału w referendach
Prawo udziału w wyborach
Prawa ekonomiczne, socjalne, kulturalne (ich przestrzeganie zależy od kondycji finansowej państwa)
Prawo do własności
Prawo do pracy
Prawo do ochrony zdrowia
Prawo do nauki
Organy stojące na straży praw i wolności człowieka w Polsce
Rzecznik Praw Obywatelskich – jednoosobowy organ państwowy ustanowiony w 1987 roku. Pierwszym Rzecznikiem została prof. Ewa Łętowska. Obecnym Rzecznikiem jest Adam Bodnar (od 9 września 2015 roku). Rzecznik nie może zajmować żadnego innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych. Nie może też należeć do żadnej partii polityczne, związku zawodowego. Rzecznika powołuje Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu lub 35 posłów. Kadencja Rzecznika trwa 5 lat. RPO stoi na straży wolności, praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych. Może podjąć działania w przypadku wykorzystania wszystkich możliwości załatwienia sprawy we właściwym trybie i niewątpliwego stwierdzenia rzeczywistego naruszenia wolności i praw obywatelskich.
Rzecznik Praw Dziecka – konstytucyjny jednoosobowy organ władzy państwowej po raz pierwszy powołany w 2000 roku. Rzecznik stoi na straży praw dziecka określonych w Konstytucji RP, Konwencji o prawach dziecka i innych przepisach prawa, z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców. Kadencja Rzecznika trwa 5 lat. Rzecznika powołuje Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu, Marszałka Senatu, grupy 15 senatorów lub 35 posłów. Obecnym Rzecznikiem jest Marek Michalak (od 27 sierpnia 2013 roku).
Rzecznik Praw Pacjenta – centralny organ administracji rządowej właściwy w sprawach ochrony praw pacjentów. Rzecznik Praw Pacjenta został powołany w 2009 roku. Obecnym Rzecznikiem jest Krystyna Kozłowska (od 2 października 2009 roku).
Prawo do sądu – każdy człowiek może zwrócić się do właściwego sądu o ochronę swoich praw i wolności.
Skarga konstytucyjna – każdy, kto uczestniczył w postępowaniu, w którym wyczerpano drogę prawną (cały tok instancyjny), a które zakończyło się wydaniem ostatecznego rozstrzygnięcia opartego na zakwestionowanym przepisie. Skarga musi odpowiadać warunkom formalnym pisma procesowego. Powinna zostać sporządzona i podpisana przez adwokata lub radcę prawnego, chyba, że składa ją, we własnej sprawie sędzia, prokurator, notariusz lub profesor nauk prawnych.