NIEPRZYSTOSOWANIE SPOŁECZNE DZIECI I MŁODZIEŻY
Charakterystyczna cechą młodości jest nastawienie na rozwój i zmiany, dążenie do coraz pełniejszego zaspokojenia potrzeb. Ich liczba rośnie wraz z przemianami społeczno-kulturowymi i technologiczno-cywilizacyjnymi. Młodzież jest więc czynnikiem dynamizującym społeczeństwo i opowiada się zwykle za tzw. systemem postępu społecznego. Młodzież przechodząc w kolejne stadium „dorosłego życia” stabilizuje się i tzw. konflikt pokoleń przesuwa się na inną generację, w której dawniejsza młodzież reprezentuje wartości, normy i przyzwyczajenia świata dorosłych, a młodsze pokolenie odgrywa rolę zbuntowanej młodzieży i dąży do kolejnych zmian. Łamie uznane zasady , odrzuca stereotypowe sądy i nastawienia, wchodzi w nowe role zawodowe i społeczne , które nie funkcjonowały w pokoleniu jej rodziców. Wypracowuje inne formy przystosowania się i społecznego funkcjonowania. Starsze pokolenie, a zwłaszcza jego reprezentanci mający władzę, wyraża niepokój, ograniczając rozwój „dziwnych” form zachowania, burzących istniejący porządek i ład społeczny, w których upatruje gwarancję stabilizacji i przetrwania. Towarzyszy temu zwykle kampania antykontestacyjna, stygmatyzowania zbuntowanych i niepokornych dewiantów wichrzycieli i przestępców. Zjawisko nieprzystosowania społecznego młodzieży jest coraz bardziej powszechne. Ma ono jednak charakter przejściowy.
Nieprzystosowanie społeczne można ująć w 4 zasadnicze grupy:
definicje objawowe- nieprzystosowanie społeczne określa się poprzez odwołanie się do jego podstawowych i specyficznych objawów albo elementarnych wskaźników o charakterze behawioralnym.
definicje teoretyczne – oprócz charakterystyki symptomatologicznej angażuje się pewne pojęcia teoretyczne, wynikające z ogólnej teorii przystosowania lub normalnego funkcjonowania społecznego jednostki (np. motywacja, postawy, role społeczne, przepisy ról społecznych, normy , standardy idealne, internalizacja wartości i norm, poziom lęku, sumienie),
definicje operacyjne- wskazuje się nie tylko na symptomy danego zjawiska (nieprzystosowania) , ale przede wszystkim na sposoby jego pomiaru, odsyłając jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego (testu, skali, kwestionariusza itp.),
definicje utylitarne- (zdroworozsądkowe, administracyjne), ujmujące nieprzystosowane społeczne od strony pewnej bezradności środowiska wychowawczego wobec jednostki sprawiającej mu trudności wychowawcze oraz „ niedostosowania” tego środowiska do potrzeb i aspiracji oraz poziomu rozwoju dziecka oznaczonego jako „zaburzone” , wobec którego należy zastosować „specjalne metody i środki”.
Wspólnym elementem różnodyscyplinarnych definicji nieprzystosowania społecznego jest przekonanie, że zjawiskami wskazującymi na nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży są te jej zachowania, które pozostają w sprzeczności z powszechnie uznawanymi normami, wartościami i oczekiwaniami. Negatywnymi konsekwencjami tych zachowań w skali makrospołecznej są zaburzenia funkcjonowania systemu społecznego ( np. dezorganizacja społeczna), natomiast w skali mikrospołecznej zagrożenia bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego poszczególnych jednostek. Zachowaniom tym przypisuje się negatywne oceny społeczne, obwarowuje zakazami i sankcjonuje . Najczęstszymi wskaźnikami nieprzystosowania społecznego młodzieży są tzw. zachowania antagonistyczno-destruktywne – są one wyrazem konfliktu jednostki ze społeczeństwem . Pozostają w opozycji do wartości społecznych oraz norm obyczajowych , moralnych i prawnych, a ich celem jest szeroko rozumiana destrukcja istniejącego ładu społecznego.
Objawami nieprzystosowania społecznego młodzieży są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych jej rolach społecznych – dziecka w rodzinie , kolegi w grupie rówieśniczej czy zabawowej, ucznia w szkole . pracownika w zakładzie pracy ( chodzi głównie o te role , które są najważniejsze z punktu widzenia organizacji, jaką jest rozwijające się społeczeństwo.
TYPOWE PRZEJWY (SYMPTOMY ):
nadużywanie alkoholu przez młodzież,
uzależnienie lekowe,
toksykomania,
samobójstwa i zamachy samobójcze,
prostytucja i promiskuityzm,
ucieczki z domu,
wagary,
pasożytnictwo społeczne,
uczestnictwo w gangach podkulturowych
a także:
notoryczne kłamstwa ,
agresja werbalna (wulgarność),
lenistwo szkolne,
nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły,
zaburzenia koncentracji uwagi,
lękliwość,
konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami .
STADIA I TYPOLOGIE NIEPRZYTOSOWANIA SPOŁECZNEGO:
wg Cz. Czapówa (1978) istnieją 3 zasadnicze etapy wykolejenia społecznego.
Stadium pierwsze –charakteryzuje się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeby zależności emocjonalnej. Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i nie przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia.
Stadium drugie- wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco-znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego kontaktu emocjonalnego z osobą nieprzystosowana napotykają irracjonalny opór. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucanie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się wówczas pierwsze symptomy standardowego wykolejenia społecznego : alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne itp.
Stadium trzecie- wiąże się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej (antagonistyczno-destruktywnej), która zaczyna stanowić samoistne źródło przyjemności i satysfakcji dla jednostki nieprzystosowanej . Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami przestępczymi. Stadium to przejawia się w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z obyczajem, moralnością lub prawem.
TYPOLOGIA-typy nieprzystosowania społecznego:
Typologia : Czapów (1978)
Trzy zasadnicze typy wykolejenia społecznego ze względu na trzy różne czynniki etiologiczne;
Zwichnięta socjalizacja –prowadzące do manifestowania nieprzystosowania społecznego w różnorodnych formach. Czynnik dominujący i warunkujący : niedostatki w zakresie socjalizacji dziecka (nieodpowiednia opieka rodzicielska lub jej brak, odtrącenie emocjonalne, zaniedbanie społeczne i pedagogiczne)
Demoralizacja-pojawia się wówczas ,gdy dziecko prawidłowo zsocjalizaowane dostaje się pod wpływy innej osobowości i kultury niż ta w której było wychowane (emigracja ze wsi do miasta, z jednego kraju do drugiego). Proces demoralizacji wiąże się zwykle z przewartościowaniem wartości tradycyjnych na rzecz nowych, do których jednostka nie potrafi się w pełni dostosować.
Socjalizacja podkulturowa- jest odmianą nieprzystosowania społecznego z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej opozycji do kultury szerszej zbiorowości społecznej (np. społeczeństwa jako całości ). Socjalizacja dziecka przebiega prawidłowo z punktu widzenia poprawności funkcjonowania mechanizmów psychologicznych . popada ono jednak w konflikt z normami ogólnospołecznymi z powodu identyfikacji z własną podstawową grupą respektująca normy podkulturowe, chuligańskie, złodziejskie czy przestępcze.
Typologia :Sullivan i Grant ( 1957)
Klasyfikacja ta nawiązuje do charakterystycznych form dewiatywnego zachowania się jednostek nieprzystosowanych społecznie, wyróżniając trzy klasy
Aspołeczni- to jednostki dostrzegające inne osoby jako teren potencjalnej eksploatacji. Nie są w stanie przewidzieć zachowań innych osób wobec siebie, dlatego w sytuacji niepewności lub nawet lekkiego zagrożenia reagują złością i agresją antyspołeczną. Innymi osobami interesują się w sensie instrumentalnym, jako przeszkodami lub „ułatwieniami” w realizacji własnych egoistycznych celów. Działają dość impulsywnie, dlatego nie są w stanie w pełni kontrolować efektów własnego zachowania.
Konformiści- jednostka próbuje manipulować swym konformizmem w celu uzyskania doraźnych korzyści i nagród poprzez utajnienie wewnętrznego sprzeciwu. Natomiast w sytuacji braku kontroli zewnętrznej postępuje zgodnie z własnymi przekonaniami i upodobaniami.
Neurotycy – są jednostkami , które w wyniku zabiegów socjalizacyjnych zinternalizowały już pewien zbiór wartości nakazujących im postępowanie zgodnie z ich treścią, tzn. akceptowane społecznie. Jednak przezywają nieustanny lęk, że nie sprostają tym wartościom i normom, co prowadzi do poczucia niemocy i bezradności i dlatego jako reakcja na te sytuację indolencji pojawiają się zachowania nieakceptowane społecznie.
Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży wyraża się m.in. w uczestniczeniu, funkcjonowaniu w subkulturach.