1. Przyczyny sięgania po używki
Ważnym zagadnieniem przy profilaktyce przeciw używkom jest określenie przyczyn dla których dzieci i młodzież sięga po środki psychoaktywne. Poznanie tych powodów pozwala nam na zapobieganie sięganiu po używki. Zarówno dla alkoholu, nikotyny i narkotyków możemy wyróżnić wspólną grupę problemów społecznych, które powodują powstawanie uzależnień. Są to:
- problemy z samoakceptacją
-chęć zaimponowania rówieśnikom, presja rówieśników
- bunt przeciw zaleceniom osób dorosłych
- reklama używek w kulturze masowej
- niezgodność deklaracji dorosłych z czynami
Wiek dorastania często wiąże się z problemami z samoakceptacją. Są one spowodowane kłopotami rodzinnymi, wkraczaniem młodego człowieka w dorosłość i niepokojami z tym związanymi, brakiem akceptacji wśród rówieśników, brakiem akceptacji swojego wyglądu.
Dla młodego umysłu, poszukującego swojej drogi w życiu, używki stają się często środkiem podniesienia samooceny. Dzięki nim młodzież udowadnia swoją dojrzałość, wyraża bunt przeciwko przyjętym zakazom i normom, znajduje uznanie wśród rówieśników. Środki psychoaktywne pozwalają pozbyć się lęku związanego z kontaktami społecznymi.
Określenie swojego miejsca w grupie rówieśniczej jest istotnym problemem dla młodych ludzi. Często pomocnym przy nim okazuje się stosowanie używek. Człowiek, który jako pierwszy z grupy zaczyna np. palić papierosy staje się autorytetem dla reszty jej członków. Postrzegany jest jako osoba odważna, zbuntowana, nieobawiająca się zdrowotnych i społecznych konsekwencji swojego czynu.
W przypadku gdy większość członków grupy rówieśniczej praktykuje stosowanie jednej z używek osoby jej niestosujące są po częstokroć poddawane presji. Sięgają po daną substancję tylko dlatego, że nie chcą zostać wykluczone z grupy
Uczniowie klas gimnazjalnych wkraczając w samodzielność podejmują świadome decyzje dotyczące ich życia. Młodzież w tym wieku często kwestionuje zastane wartości. Przejawia się to tendencją do łamania zakazów i eksperymentowania zarówno ze środkami niedozwolonymi ze względu na wiek jak i zabronionymi przez prawo.
Ciągły wysoki popyt na używki takie jak alkohol, papierosy i leki spowodowany jest promowaniem ich przez producentów w środkach masowego przekazu. Bezpośrednia reklama papierosów i alkoholu wysokoprocentowego jest w wielu krajach, w tym w Polsce, zabroniona, jednak wytwórcy znajdują wiele sposobów żeby ten zakaz ominąć. Do codzienności przeszło już sponsorowanie różnych imprez (w tym o zgrozo sportowych) przez wytwórców papierosów i alkoholu. Powszechna jest również dystrybucja różnorakich gadżetów reklamujących te środki. Promowanie piwa w telewizji jest od pewnego czasu legalne, choć ciągle obłożone restrykcjami dotyczącymi godziny emisji spotów oraz ich formy (zakazane jest kierowanie reklamy do dzieci i młodzieży, oraz sugerowanie związku alkoholu z dobrą zabawą).
Promowanie narkotyków jako substancji prawnie zakazanych jest surowo zabronione, jednak są one wszechobecne w tekstach kultury masowej. Wiele piosenek i filmów adresowanych do młodzieży w sposób bezpośredni propaguje zażywanie substancji psychoaktywnych, stwarzając modę na ich zażywanie. Z drugiej strony należy zaznaczyć, że obecne są również dzieła kultury pokazujące ich szkodliwy ich wpływ, jednak nie są one tak często obecne.
Pomimo zjawiska zwanego buntem młodzieńczym dla wielu młodych ludzi rodzice, nauczyciele i inni dorośli ciągle pozostają autorytetami. Dlatego tak ważne są wartości przez nich przekazywane. Niestety często deklaracje nie pokrywają się z rzeczywistością. Człowiek który zostaje ukarany i pouczony przez rodziców za palenie papierosów, gdy widzi że rodzice sami palą nie może ich zaleceń traktować poważnie. Dlatego tak ważne jest, by osoby nauczające młodzież dawały przykład swoim postępowaniem, były wiarygodne.
Mechanizmy niekorzystnego oddziaływania alkoholu na poszczególne narządy człowieka
ŻOŁĄDEK I JELITO CIEŃKIE
Alkohol w przeciwieństwie do jedzenia nie jest trawiony w przewodzie pokarmowym. Po spożyciu alkoholu rozpoczyna się jego wchłanianie – w jamie ustnej, przełyku, żołądku i jelitach. Podrażnianie żołądka wywołuje wydzielanie się kwasów żołądkowych, co przy częstym spożywaniu alkoholu może być przyczyną nieżytu.
WĄTROBA
Jedynym organem potrafiącym rozłożyć alkohol jest wątroba, potrafi ona na raz zneutralizować jedynie niewielką ilość alkoholu (jeden kieliszek – 1-3 godziny). Długotrwałe spożywanie alkoholu prowadzi do marskości wątroby, czyli zastąpieniu komórek wątroby najpierw tkanką tłuszczową a później włóknistą.
MÓZG
Spożyty alkohol wciągu kilku minut wraz z krwią zaczyna przedostawać się do mózgu. Alkohol ma właściwości uspokajające, w większych dawkach działa depresjonotwórczo. Zapamiętywanie informacji po spożyciu jest wysoce utrudnione. Rezultatami alkoholizmu bywają urojenia, halucynacje oraz padaczka/
ZMYSŁY
Alkohol osłabia wzrok i słuch. Praca wszystkich mięśni zostaje zaburzona, nawet po niewielkiej dawce alkoholu. Pogarsza się koordynacja ruchów oraz znacznie wydłuża czas reakcji na bodźce.
Natychmiastowe następstwa działania alkoholu1
Opóźnione reagowanie na sygnały otoczenia
Spóźniony refleks
Upośledzenie koordynacji ruchów
Upośledzenie zdolności jasnego rozumowania
Osłabienie pamięci
Wymioty
Zaburzenia widzenia
Zwiększone ryzyko spowodowania wypadku
Trudności w chodzeniu i staniu
Utrata świadomości
Śpiączka
Śmierć
Długotrwałe skutki oddziaływania alkoholu2
Choroba alkoholowa
Luki pamięciowe (przerwy w życiorysie)
Marskość wątroby
Uszkodzenie mózgu
Uszkodzenie systemu nerwowego
Choroba serca
Niedożywienie
Skrócenie okresu życia
Śmierć w wypadku (np. samochodowym)
Śmierć w innych wypadkach związanych z używaniem alkoholu
Nikotyna
Palenie papierosów jest w Polsce normą, w latach 90 paliło 50% ludzi w wieku 30-40 lat. Ten groźny zwyczaj zaczyna na szczęście zanikać ze względu na szeroko zakrojone akcje antynikotynowe, podwyżki ceny tytoniu oraz zmianę nastawienia ludzi.
Dym papierosowy zawiera ponad 4000 związków chemicznych, z czego około 400 ma udowodnione szkodliwe działanie na zdrowie. W skład dymu wdychanego przez palacza wchodzą między innymi: amoniak, cyjanowodór, aceton, fenol, naftalen i siarkowodór. Toksyczne składniki dymu dostają się z płuc do krwi i za jej pośrednictwem rozprowadzane są po całym organizmie.
Skutki palenia czynnego:3
Skutki wczesne:
Spłycenie oddechu
Szybsza akcja serca
Astma
Niedotlenienie tkanek
Upośledzenie rozwoju płodu
Skutki odległe:
Udary mózgu
Zawały serca
Nowotwory złośliwe
Rozedma płuc
Rozwój miażdżycy
Rak płuc i krtani
Ograniczenie zdolności rozrodczych
Należy zwrócić szczególną uwagę na to, że nikotyna jest substancją uzależniającą. Nikotyna działa w sposób podobny do kokainy – pobudza aktywność kory mózgowej i serca, powoduje zwiększenie ciśnienia krwi i zwężenie naczyń krwionośnych. Długotrwałe palenie papierosów powoduje zmiany w mózgu podobne do tych jakie powstają na skutek zażywania innych narkotyków, takich jak np. amfetamina.
Narkotyki
Za substancje narkotyczne zwykło się uważać związki chemiczne wywołujące zmiany świadomości i powodujące uzależnienie. Wśród narkotyków wyróżniamy podział ze względu na pochodzenie środka odurzającego (opiaty, kanaboidy, środki chemiczne) i ze względu na działanie (pobudzające, uspokajające, halucynogenne). Najpopularniejszymi środkami wśród dzieci i młodzieży szkolnej są amfetamina, ectasy oraz marihuana i jej pochodne.
AMFETAMINA
Amfetamina jest substancją silnie pobudzającą, otrzymywaną sztucznie. W przeszłości była stosowana w medycynie do leczenia np. otyłości; jednak ze względu na silnie uzależniające właściwości została zastąpiona pochodnymi.
Niekorzystne działanie na organizm przejawia się wzrostem poziomu agresji, zwiększeniem drażliwości, lekkim otumanieniem, jadłowstrętem. Zastosowanie amfetaminy powoduje niebezpieczny wzrost ciśnienia i pulsu oraz wzrost częstotliwości oddechów. Osobę zażywającą amfetaminę można łatwo rozpoznać po rozszerzonych źrenicach, drżeniu rąk, zwiększonej potliwości i wzmożonej aktywności ruchowej.
MARIHUANA
Substancja pozyskiwana z Cannabis Sativa (konopii indyjskiej), w formie wysuszonych liści tej rośliny. Jej pochodną jest haszysz – wyciąg z żywicy tejże rośliny. Narkotyk ten jest jednym z najłatwiej dostępnych w Polsce i na świecie. Niektóre kraje zezwoliły na obrót oraz użycie marihuany.
Jej działanie jest różnorakie – od pobudzającego do uspokajającego, może również wywoływać halucynacje. Po zażyciu marihuany występują problemy z prawidłowym odczuwaniem upływającego czasu, rozluźnienie, wzrasta poziom zadowolenia, rośnie tętno.
Do negatywnych skutków należy zaliczyć zwiększoną podatność na sugestie, nieracjonalne myśli, pogorszenie zapamiętywania informacji. Długotrwałe zażywanie prowadzi do powstawania stanów lękowych, popadania w apatię, występowania urojeń oraz wzrostu napięcia.
EXTASY
Jest to substancja otrzymywana sztucznie, w działaniu podobna do amfetaminy i meskaliny. Rozprowadzana głównie na dyskotekach. Powoduje wzmocnienie stanów emocjonalnych, wyostrzenie zmysłów, wprowadza w stany euforyczne i zwiększa empatię.
Jest to narkotyk bardzo niebezpieczny – powoduje wzrost temperatury często powyżej 40oC, wywołuje niespodziewane skoki ciśnienia i prowadzi do odwodnień. Długotrwałe stosowanie prowadzi do halucynacji, stanów depresyjnych, utraty kontroli nad własnym postępowaniem i ataków paniki.
Rola pielęgniarki szkolnej w zapobieganiu stosowaniu używek
Pielęgniarka szkolna jest często jedynym fachowym pracownikiem służby zdrowia obecnym na co dzień w szkole. W razie braku odgórnych inicjatyw powinna ona samodzielnie rozpocząć procesy zapobiegające uzależnieniom. Praca pielęgniarki powinna się odbywać na trzech poziomach profilaktyki: pierwotnej i wtórnej4
Profilaktyka pierwotna polega na:
Uczestniczeniu w szkolnych programach edukacyjnych
Ograniczeniu podawaniu uczniom leków, niestosowania placebo, wynajdowaniu innych form pomocy np. napar ziołowy w przypadku problemów żołądkowych, spacer w przypadku bólów głowy
Współdziałanie w tworzeniu życzliwej atmosfery eliminującej nadmiar stresów i napięć
Stworzeniu w gabinecie miejsca, w którym każdy uczeń może uzyskać kompetentną informację oraz wsparcie w rozwiązywaniu trudnych problemów
Profilaktyka wtórna – ma na celu zapobieganie powstawaniu uzależnień poprzez identyfikacje uczniów z grupy ryzyka oraz udzielenie im pomocy. Zadania pielęgniarki obejmują dwie grupy działań:
Opieka nad uczniami z grupy ryzyka (problemy społeczne i szkolne). Do tej grupy zaliczamy uczniów:
Z trudnościami szkolnymi – długotrwałą absencją szkolną niechorobową, wskazujących na reakcje nerwicowe
Pochodzących z rodzin patologicznych – do patologii zaliczamy alkoholizm, przestępczość, rozbitą rodzinę z trudnościami wychowawczymi, poważne konflikty rodzinne
Utrzymujących kontakt z grupami o cechach patologicznych, osobami stosującymi używki, popełniających przestępstwa
Systematycznie pijących alkohol i palących papierosy
Z innymi formami nieprzystosowania społecznego (agresja, łamanie prawa)
Wczesna identyfikacja uczniów zażywających środki uzależniające systematycznie bądź eksperymentujących
W czasie badań przesiewowych, szczepień ochronnych, przeglądów czystości oraz przy wszelkich innych kontaktach z uczniami należy zwracać szczególną uwagę na ślady po wkłuciach, charakterystyczny zapach z ust, posiadane leki i inne substancje
Należy zalecić nauczycielom zwracanie uwagi na zmiany w samopoczuciu uczniów takie jak senność, zmienność nastrojów, euforię, stany depresyjne oraz inne niespodziewane reakcje
W czasie kontroli warunków sanitarnych szkoły pielęgniarka powinna zwracać uwagę na uczniów przebywających w ustronnych miejscach , zasygnalizować potrzebę kontroli tych miejsc
W porozumieniu z pedagogiem szkolnym przeprowadzić wywiad w środowisku rodzinnym uczniów u których zaobserwowano objawy wskazujące na spożywanie środków uzależniających