Głombiowski K., Szwejkowska H., Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu, PAN, Warszawa 1983 – opracowanie.

Oprac. M. Dębiec

Głombiowski K., Szwejkowska H., Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu, PAN, Warszawa 1983 – opracowanie.

I. STAROŻYTNOŚĆ

1. Powstawanie pisma

Podstawowym zadaniem książki jest graficzne utrwalenie jakiegoś tekstu. Narodziny książki są niemal równoczesne z powstaniem pisma.

Człowiek pierwotny znał rozmaite sposoby wyrażania myśli, poczynając od mowy, poprzez gesty, węzły, żłobienia w twardym materiale aż do rysunku. Znaki te poprzedziły powstanie pisma i były w użyciu bardzo długo.

Plemiona Inków wytworzyły system utrwalania i przekazywania wiadomości za pomocą, tzw. kipu, które składało się z długiego sznura lub gałęzi, do której przymocowane były cienkie sznurki różnych kolorów. Rozmieszczenie więzłów miało określone znaczenie.

Indianie używali w podobnych celach wampun (pasy naszyte perłami lub kolorowymi paciorkami tworzącymi różnobarwne desenie. Wzory miały znaczenie pojęciowo-symboliczne.

Z biegiem czasu sposoby wyrażania myśli zaczęły być ściśle związane z mową. Pojawiło się pismo syntetyczne, w którym jeden znak wyrażał jakąś myśl, całe zdanie.

Następnym etapem pisma było przejście do pisma ideograficznego (analitycznego). W piśmie tym interpretacja znaków graficznych nie jest już dowolna, każdy znak oznacza ściśle określone słowo.

Przejście od znaków oznaczających wyrazy do znaków oznaczających poszczególne dźwięki.

Pismo sylabowe- jeden znak graficzny oznacza całą sylabę.

Pismo alfabetyczne- każdy znak oznacza jedną głoskę.

2. Książka w państwach starożytnego Wschodu

EGIPT

Najstarsze zabytki pisma egipskiego pochodzą z III tysiąclecia p.n.e., a można przypuszczać, że pismo znane było w Egipcie jeszcze dawniej.

Najstarsze, obok sumeryskiego, pismo świata było tajemnicą aż do 1822 r., kiedy to francuski uczony J. F. Champollion je odczytał.

Początkowo pismo te miało charakter ideograficzny, obrazkowy.

Hieroglify uległy uproszczeniom, wskutek czego powstało najpierw pismo hieratyczne, a potem pismo demotyczne (ludowe), w którym całe grupy hieroglifów zlewały się w jeden znak. Hieroglifów używano jednak dalej jako pisma monumentalnego dla tekstów religijnych. Z biegiem czas pismo demotyczne wyszło z użycia.

Od III w. n.e. język egipski zaczęto zapisywać alfabetem greckim, uzupełniając go 7 odrębnymi znakami. W ten sposób utworzono pismo koptyjskie (posługiwali się nim chrześcijanie egipscy zwani Koptami).

Materiałem, na którym pisali Egipcjanie, był poza monumentalnymi inskrypcjami na kamieniu – papirus.

Najstarszy papirus z pismem egipskim pochodzi z ok. 2400 r. p.n.e. Egipcjanie kreślili znaki cieniutką trzciną skośnie ściętą przy końcu. Farbę do pisania wyrabiano z delikatnej sadzy zmieszanej z żywicą i wodą.

Pierwotną formę książki stanowił zwój papirusów.

Skąpe świadectwa o istnieniu bibliotek egipskich sięgają IV dynastii (2600-2480 p.n.e.).

Zachowały się ślady zbioru archiwalno-bibliotecznego z czasów króla Amenhotepa III (1411-1375 p.n.e.) i jego syna Amenhotepa IV (1375 – 1358 p.n.e.)

W Edfu znajdowała się biblioteka przy świątyni; w kamiennych ścianach wykuto tam najstarszy znany katalog biblioteczny Egiptu zawierający 37 tytułów. Świątynia powstała za panowania Ptolemeuszów w latach 237-57 p.n.e.

W wiekach średnich pismo i kultura egipska uległy zapomnieniu. Zainteresowanie tą cywilizacją rozkwitło na nowo dopiero w XVIII wieku.

Wyprawa Napoleona do Egiptu w 1798 r., wraz z grupą ok. 150 uczonych, którzy zajmowali się badaniem tamtejszych zabytków.

1799 r. – odkrycie kamienia z Rosetty, na którym wyryty był tekst egipski spisany w dwóch alfabetach – przy użyciu hieroglifów i znaków demotycznych, oraz ten sam tekst w języku greckim. Kamień z Rosetty do dziś znajduje się w British Museum w Londynie.

Tekst egipski na kamieniu z Rosetty odczytał dopiero 20 lat po odkryciu kamienia J. F. Champollin (1790-1832).

MEZOPOTAMIA

1850 r. – A. H. Layard, angielski uczony, odkrywa bibliotekę króla Assurbanipala

1854 r. – odkrycie przez H. Rassama w tzw. północnym pałacu innej części biblioteki królewskiej. Biblioteka zachowała się w stanie nienaruszonym dzięki temu, że w 612 r. p.n.e. król Medów Kyaksares zniszczył asyryjskie miasto – Niniwę- do tego stopnia, że nikt już później się tam nie osiedlił.

Odkopano ok. 20 tysięcy tabliczek glinianych pokrytych pismem klinowym. Pisma klinowego używali Babilończycy podbiwszy na pocz. II tysiąclecia p.n.e. Mezopotamię i przyjąwszy pismo jej dawniejszych mieszkańców – Sumerów. Pismo to miało charakterystyczny kształt klinowy, jako rezultat żłobienia na tabliczkach z miękkiej gliny rylcem z trzciny lub kości o trójkątnym kształcie. Zespoły kresek poziomych, pionowych i ukośnych oznaczały początkowo całe wyrazy, potem stopniowo przekształciły się w pismo sylabowe. Potem pismo klinowe z wolna ustąpiło pismu aramejskiemu. Tajemnicę pisma klinowego rozszyfrowali – niemiecki uczony G. F. Grotefend i w poł. XIX w. – uczony angielski H. Rawlison.

Gliniane tabliczki zapisywano równolegle do ich krótszych boków, od strony lewej ku prawej, po obu stronach a nawet na grzbietach. Dla tekstu służyło pismo duże, dla przypisów i glos kopiści stosowali mniejszy rodzaj pisma. Dłuższe jednostki piśmiennicze mieściły się na kilku tabliczkach, przez co należało je wszystkie ułożyć w odpowiedniej kolejności. Numerowano w tym celu tabliczki w obrębie jednostki piśmienniczej i przez powtarzanie ostatniego wiersza jako pierwszego wiersza następnej (dziś tzw. kustosz). Tytuł tekstu oznaczano za pomocą jego pierwszych słów (dziś tzw. incipit).

Świątynie w których gromadzono na użytek tamtejszych szkół i potomności teksty modlitw i przysiąg, dzieła gramatyczne, matematyczne i astronomiczne – świątynie w Babilonie, niedaleko od Babilonu w Borsippa, Sippar i Nippur oraz w miejscowościach Uruk i Ur.

Champollion i Grotefend odkryli przed nami tajemnice hieroglifów i pisma klinowego, jednak niektóre pisma ideograficzne dotąd nie zostały odczytane: są to pisma protoindyjskie (używane w 3 tysiącleciu p.n.e. w Indiach w dolinie rzeki Indus) i pismo z Wyspy Wielkanocnej.

CHINY

Najstarsze książki chińskie miały postać tabliczek drewnianych, na których za pomocą rylca żłobiono znaki pisarskie. Powstałe w ten sposób zagłębienia pokrywano atramentem, za pomocą cienkiej rurki bambusowej. Użyciu tabliczek drewnianych położyły kres rządy cesarza Szy-huangti, który pragnąc sparaliżować działalność swoich przeciwników nakazał spalenie wszystkich ksiąg (213 r. p.n.e.)

Zaczęto pisać na jedwabiu, za pomocą rurki bambusowej lub pędzelka z sierści wielbłądziej.

Jako atramentu używano cieczy uzyskanej z drzew pokostujących, później zaś tuszu z sadzy sosnowej zmieszanej z klejem. Na początku II w. n.e. zaczęto w Chinach wytwarzać nowy materiał piśmienniczy- papier.

Pismo chińskie to pismo typowo ideograficzne. To jedyne pismo ideograficzne, jakie zachowało się nie zmienione do naszych czasów. Leksykon znaków podaje ich ponad 44 000. Obecnie w Chinach został oficjalnie przyjęty alfabet łacińskie, ale wprowadzanie go w użycie następuje dosyć powoli.

POWSTANIE PISMA ALFABETYCZNEGO

Twórcami pisma alfabetycznego były plemiona semickie zamieszkujące Fenicję, Palestynę i Syrię.

Pismo używane przez te plemiona (Fenicjanie, Moabici i Hebrajczycy) było pismem spółgłoskowym, tzn. posiadało znaki graficzne tylko dla spółgłosek, samogłoski zaś były oznaczone za pomocą znaków diakrytycznych.

Istnieje hipoteza, że pismo alfabetyczne pochodzi od hieroglifów egipskich- zwolennicy tej hipotezy powołują się na wykopaliska w Serabit El Chadem.

Wg poglądów innych uczonych pismo alfabetyczne powstało w wyniku ewolucji któregoś z pism ideograficznych używanych na Bliskim Wschodzie, ale jest tworem sztucznym (dowodem- wykopaliska w Byblos i Ras Szamrah.

Najdawniejsze zabytki pisma alfabetycznego przetrwały do naszych czasów w postaci inskrypcji. Najstarsza z nich – na sarkofagu króla Achirama z Byblos z XIII w. p.n.e., inna jest wyryta na kamieniu króla Moabitów Meszy z IX w. p.n.e. – przechowywanym obecnie w Luwrze w Paryżu.

Od Fenicjan pismo alfabetyczne przejęli Grecy, a od Greków inne ludy Europy.

Palestyna. W 1947 r. Beduini odkryli w grocie w okolicach Qumran szereg starych zwojów skórzanych. Dzięki poszukiwaniom znaleziono znaczną liczbę rękopisów napisanych pismem alfabetycznym w ośmiu językach i dialektach (m. in. starohebrajskim i greckim) na zwojach z różnego materiału.

3. Książka grecka i rzymska

Materiał, narzędzia pisarskie i postać książki

Zdaniem autorów epoki augustowskiej przed wiekami pisano na liściach palmowych, korze drzew i płótnie.

Za klasyczne materiały pisarskie używane w starożytności uważać należy: papirus, skórę i tabliczki drewniane lub metalowe.

Wyrabiany z papirusu materiał pisarski był używany w państwie egipskim już w III tysiącleciu p.n.e.

O gatunku papirusu decydowała z jednej strony szerokość karty czy zwoju (hieratyczny posiadał 26 cm szerokości, a kupiecki – 12 cm), z drugiej- jakość surowca. Lepsze gatunki sporządzano ze środkowych części, gorsze- z warstw zewnętrznych.

Strona na której włókna biegły prostopadle do sklejeń poszczególnych kart, lepiej wygładzona niż strona odwrotna – strona recto. Strona na której włókna biegną równolegle do sklejeń – strona verso.

Skóra oczyszczona z włosia, jako materiał pisarski była znana w wielu krajach starożytnych. Używali jej w tym celu Egipcjanie, Żydzi i Persowie, jak i Grecy. W okresie hellenistycznym nauczono się ją lepiej wyprawiać i wygładzać, najpierw na wybrzeżu Azji Mniejszej, zdaniem rzymskiego uczonego z I w. p.n.e., Warrona – w Pergamonie.

Skórę moczono w wodzie wapiennej, zeskrobywano sierść, moczono znowu, naciągano na ramy, suszono, gładzono pumeksem, w późniejszych czasach posypywano skórę warstwą sproszkowanej kredy. Produkt ten nazywano pergaminem. Materiał w porównaniu z papirusem był trwalszy, gładszy i jaśniejszy. Do pisania nadawały się obie strony karty. Początkowo uzywano go w formie zwoju. Potem przyjął nową postać- kodeksu.

W życiu codziennym częściej niż pergaminu używano tabliczek z metalu lub drewna. Kilka tabliczek łączono ze sobą. Tabliczki służyły do zapisywania rachunków, ważnych dokumentów, modlitw, korespondencji czy ćwiczeń szkolnych.

Potem zespół tabliczek zastąpiono kodeksem pergaminowym.

Najbardziej typową postacią książki był jednak zwój papirusu. Grecy używali go od VI w. p.n.e. do IV n.e., sporadycznie do XI (zwoje z kancelarii papieskiej).

W V w. p.n.e. Grecy stworzyli już książkę w naszym rozumieniu, tzn. przedmiot służący zarówno do utrwalania, jak i rozpowszechniania treści literackich.

Gotowy rękopis otrzymywał tytuł. Znajdujemy go zarówno na początku, jak i częściej- na końcu zwoju. Pożądaną sztywność nadawały zwojowi drążki drewniane lub kościane (tzw. umbilicus), do których umocowywano początek i koniec zwoju.

Pierwowzorem kodeksu były uzywane od dawna wiązki tabliczek drewnianych, pokrytych woskiem, które Rzymiani nazywali caudex lub codex (kloc drzewny). Z czasem tabliczki zamieniono na karty papirusowe lub pergaminowe. Najodpowiedniejszym materiałem dla kodeksu okazał się jednak pergamin.

W drugiej poł. I w. n.e. kodeks stał się ważnym narzędziem rozpowszechniania literatury. W V w. n.e. kodeks pergaminowy zyskał zdecydowaną przewagę nad papirusem. Stosunkowo niska cena i poręczność kodeksu uczyniły go książką nadającą się do bardziej masowego użytku.

Najwcześniejsze karty kodeksu pergaminowego, które dotarły do nas, pochodzą z II w. n.e., najstarsze zaś w całości datowane kodeksy pergaminowe – z przełomu III i IV w. n.e. Karty pergaminowe lub papirusowe w środku złożone tworzyły dwie składki, z których powstawał kodeks.

Tytuł dzieła w starszych kodeksach, tak jak w dawniejszych zwojach znajdował się raczej na końcu dzieła. Z biegiem czasu tytuł końcowy ustąpił na rzecz tytuły na początku tekstu. Na końcu pozostawiano tylko tzw. subscriptio, informacją o kopiście, korektorze i wydawcy tekstu.

W kodeksach zamieszczano wyobrażenia osób i całych scen, jak również ornamentalne rysunki na pierwszej o ostatniej stronie. Dość wcześnie zaczęto wyodrębniać inicjały bądź czerwonym atramentem, bądź nadaniem koloru, większego rozmiaru i wysunięcie poza kolumnę tekstu.

Przyjmuje się, że Grecy od Fenicjan przejęli zasadę swego pisma i jego podstawowe jego formy. Jednak niektóre znaki spółgłoskowe zastosowali dla swoich samogłosek, ujęli pismo w wiersze i kolumny oraz nadali mu kierunek od lewej ku prawej ręce. Dawniej pisano bowiem od prawej ku lewej, a najstarsze greckie inskrypcje pomnikowe stosowały kierunek mieszany (bustrofedon)- od lewej ku prawej, a w następnym wierszu – od prawej do lewej.

W kaligraficznym piśmie książkowym stosowano litery duże (tzw. majuskuła), wykonane precyzyjnie w pozycji pionowej lub z niewielkim pochyleniem na prawo. Pospieszne pismo codzienne (tzw. kursywa) używane na tabliczkach woskowych do różnych notatek, rachunków, korespondencji, a rzadko do zapisywania kart książek. Z czasem zaczęło powstawać pismo małoliterowe, tzw. minuskuła.

Spośród alfabetów italskich (umbryjski, oskijski, falski i latyński) największą rolę w dziejach książki odegrał używany w Rzymie alfabet łacińskie. Używany jest on na olbrzymich obszarach kuli ziemskiej aż po dzień dzisiejszy. Najdawniejsze zabytki pisma łacińskiego, które przetrwały do naszych czasów w formie inskrypcji, pochodzą z ok. 600 r. p.n.e. (waza Duenosa, złota szpilka z Praeneste, Stela Romulusa – tzw. lapis Niger (kamienny, częściowo zniszczony słup znajdujący się na Forum Romanum w Rzymie, pokryty tekstem spisanym w archaicznym języku łacińskim).

Najstarszą i najwykwintniejszą formą alfabetu łacińskiego była kapitała. Było to pismo majuskule, które występowało w dwóch odmianach: staranniejsza- kapitała elegancka (kwadratowa – capitalis quadrata) i skromniejsza, szybsza w wykonaniu – kapitała chłopska (capitalis rustica). W obu rodzajach kapitały nie stosowano odstępów między wyrazami, a skrótów używano tylko w nielicznych wypadkach.

Wraz z przejściem od papirusu do pergaminu powstał nowy typ pisma – uncjała. Pismo to wykształciło się w pierwszych stuleciach naszej ery. Najstarszy zabytek stanowią inskrypcje z Timgadu pochodzące z III stulecia n.e. Większość znaków uncjalnych została przejęta bez większych zmian z kapitały, część jednak przybrała zaokrąglone kształty. Najbardziej charakterystyczne dla uncjały litery to: A, D, E, M.

Niebawem zaczęto stosować pismo zbliżone do uncjały, przejawiające jednak tendencję minuskulną – półuncjałę.

W ciągu VII w. n.e. kapitała i uncjała przestały być używane do pisania kodeksów, przetrwały jednak długo jako pisma służące do pisania tytułów i nagłówków.

Drogi rozpowszechniania treści kulturowych w Grecji

Żywa epika

W V w. p.n.e. jedyną formą rozpowszechniania dzieł literackich i naukowych był ustny wykład. Rapsodzi posiadali księgi z tekstem, choć wygłaszali go z pamięci.

Książki rapsodów, nauczycieli, uczniów, logografów nie były przeznaczone ani dla publiczności, ani do obiegu księgarskiego, ponieważ ich treść rozpowszechniano inną drogą: za pomocą recytacji lub w ustnym wykładzie.

Wzmożenie intensywności życia literackiego w Atenach w V w. doprowadziło do narodzin książki greckiej. Tragedia attycka to pierwszy tekst literacki rozpowszechniony nie tylko dzięki żywemu słowu, ale także za pomocą książki.

Zwiększone zapotrzebowanie na książkę w Atenach w V w. doprowadziło do stworzenia podstaw działalności skrybów (bibliographoi) produkujących książki i księgarzy rozprowadzających je między odbiorców.

W świecie hellenistycznym Aleksandria i Pergamon były największymi ogniskami gromadzenia książek.

Użytkowanie książki w Grecji

Prawdopodobnie pierwsze książki służyły pomocą rapsodom, nauczycielom i uczniom.

Ksiązki posiadały osoby prywatne.

Zbiór ksiąg Arystotelesa. Po śmierci księgozbiór przekazywany kolejnym uczniom.

Biblioteka Muzeum w Aleksandrii – Ptolemeusz I Soter założył w Aleksandrii rodzaj instytutu naukowo-badawczego, tzw. Museion.

Użytkowanie książki w Rzymie

Historia ksiązki rzymskiej ściśle związana z książką grecką.

Lucjusz Emiliusz Paulus w trzeciej wojnie macedońskiej, przywiózł do Rzymu bibliotekę królów macedońskich, oddając na uzytek swoich synów.

W II w. p. n. e. znajomość literatury i filozofii greckiej staje się obowiązująca wśród arystokracji rzymskiej.

Gajusz Azyniusz Polio – w 49 r. p.n.e. zakłada na Forum Rzymskim, w tzw. Atrium Libertatis wspaniałą bibliotekę wyposażoną w książki greckie i łacińskie przeznaczoną na użytek publiczny.

28 r. p.n.e. – Cesarz August zakłada bibliotekę miasta, Bibliotheca Palatina. Drugą na użytek publiczny założył na Polu Marsowym.

II. WIEKI ŚREDNIE

1. Książka arabska jako przekaźnik starożytnej kultury Grecji i Bliskiego Wschodu

Państwo, kultura i piśmiennictwo Arabów

Od zarania wieków średnich spadkobiercami tradycji greckiej stały się trzy terytoria polityczno-kulturalne, leżące w basenie Morza Śródziemnego: Bizancjum, kraje arabskie oraz łacińska Europa Zachodnia.

Najważniejszym zabytkiem piśmiennictwa arabskiego jest święta księga Al- Koran, w której zawarta została nauka Mahometa.

Arabowie przejęli z Chin tajemnicę wyrabiania papieru. To przyspieszyło produkcję książki arabskiej.

Zewnętrzna forma książki. Oprawa wschodnia i typowe motywy ornamentu wschodniego.

Książka arabska wyróżniała się przede wszystkim wspaniałą szatą opraw.

Technika oprawy wschodniej była różna od zachodnioeuropejskiej. Na Wschodzie blok książki zszywano bez zwięzów, poszczególne składki łączyła nić przechodząca z jednej składki do drugiej. Do usztywnienia opraw nie używano desek, tylko tektury lub sklejek z arkuszy papieru. Blok książki przytwierdzano do okładzin w ten sposób, że oklejano grzbiet bloku tkaniną lub skórą i wklejano blok książki w wewnętrzną stronę okładzin. Kapitałka wysoka, widoczna ponad oprawą, połączona była nawierzchnim materiałem. Do pokrywania oprawy służyły szlachetne gatunki barwionej skóry lub jedwab. Dolna okładzina oprawy zachodziła w kształcie klapy do połowy górnej. Takie oprawy nazywają się kopertowe.

Ornamentyka oprawy odpowiadała stylowi sztuki wschodniej. Zazwyczaj wyodrębniano na brzegach zwierciadła oprawy ramę, na środku umieszczano ornament w kształcie owalnego medalionu lub koła, który harmonizował w kolorze i rysunku z narożnikami umieszczonymi wewnątrz ramy.

Ponieważ Koran zabraniał używania wszelkiej personifikacji i symbolu, w krajach islamu nie rozwinęło się książkowe malarstwo figuralne, jak w Bizancjum czy na Zachodzie.

Doskonałość osiągnęła natomiast płaska, abstrakcyjna ornamentyka rysunkowa. Stylizowane wzory roślinne przechodziły w fantazyjną grę linii, zwijających się i splatających tworząc tzw. arabeski.

Innym motywem – występującym gł. w Hiszpanii pod wpływem sztuki mauretańskiej są podwójne linie układające się we wzory geometryczne, które łączą się w abstrakcyjne wzory i plecionki, to tzw. maureski.

W technice opraw wschodnich stosowane były czasem tłoczenia dwustronne, wykonane w matrycach ze skóry wielbłądziej. Na skórze wycinano wklęsły rysunek, na to kładziono skórę, którą miano zdobić i przyciskano tłokiem mającym odpowiedni rysunek wypukły. W ten sposób wychodził bardzo wyrazisty i głęboki zarys ornamentu. Wklęsłe linie wypełniano nieraz złotem, inną skórą czy farbą.

Biblioteka

Artyści rzemieślnicy, pracujący nad zewnętrzną szatą książki, kopiści, poeci i naukowcy skupiali się w takich centrach, jak szkoły, meczety i dwory władców. Tam też powstawały biblioteki.

Bagdad pod koniec swego rozkwitu – 1258 – posiadał 36 bibliotek publicznych.

W bibliotece arabskiej każdy mógł swobodnie czytać i odpisywać to, co chciał, do użytku czytelników był zawsze przygotowany atrament, trzciny do pisania i papier.

Wyznawcy islamu uważali, że nauka nie jest wyłącznie przywilejem pewnych klas i kręgów ludzi, toteż wszystkie biblioteki, nawet zbiory pałacowe kalifów, były dostępne dla czytelników.

2. Książka bizantyjska

Państwo bizantyjskie. Ośrodki naukowe w Atenach i Konstantynopolu

Grecja dominowała wysokim poziomem kultury i tradycją.

Cesarz Konstantyn Wielki w IV w. n.e. (325) zdobył greckie miasto Bizancjum i przemianowawszy go od swego imienia Konstantynopol, uczynił z niego stolicę wschodniego państwa rzymskiego.

W IV i V w. w całej jeszcze pełni rozwijała się literatura i filozofia hellenistyczna – grecka, pogańska. W Atenach działała akademia kształcąca w klasycznych naukach i literaturze. Z drugiej strony istotny rozwojowo był wpływ religii chrześcijańskiej.

Klasztory jako ośrodki wytwarzania książek

Bardzo charakterystyczny dla stosunków bizantyjskich był niebywały rozwój monasterów.

Klasztory, dalekie z początku od nauki i wszelkiej pracy umysłowej, z biegiem czsu stały się, obok dworu cesarskiego i szkół, głównymi ośrodkami produkcji artystycznie wyposażonej książki.

Klasztor Studion w Konstantynopolu. Opat tego klasztoru, Teodor – założył w swoim klasztorze scriptorium i dał przepisy dotyczące urządzenia i prowadzenia pracowni przepisywania rękopisów. Klasztor ten wytworzył pewną szkołę pisarską, która obowiązywała i inne klasztory bazyliańskie.

Forma i iluminacja książki bizantyjskiej

Na obszarze Bizancjum istniały wszystkie formy książki starożytnej. Znany był więc grecki zwój papirusu. Od II w. zaczęto używać pergaminu najpierw w kształcie zwoju, a później w formie powszechnie przyjętego kodeksu, wreszcie można przypuszczać, że już w IX w. dzięki kontaktom z Arabami, zaczęto w Bizancjum używać papieru.

Sztuka bizantyjska, wyrażająca pewne idee symboliczno-chrześcijańskie, miała charakter monumentalny.

Wnętrza kościołów i pałaców zdobiono charakterystyczną dla świata bizantyjskiego mozaiką i polichromią w żywych intensywnych barwach, z dużym udziałem złota i emalii. Obok malarstwa ściennego – mozaik i fresków- sztuka bizantyjska posługiwała się dla celów kulturowych obrazem- ikoną. Malarstwo to odtwarzało rodzajowe sceny biblijne i historyczne.

Charakterystyczną cecha ilustracji bizantyjskiej jest to, że w obrazie brak jest głębi perspektywicznej. Figury umieszczano na płaskim tle: niebieskim, purpurowym, a najczęściej złotym, ustawiano frontalnie i symetrycznie. Obraz symboliczny.

Motywy dekoracyjne książki wyrażają się w wyraźnie podkreślonej bogatej ramie pierwszej strony.

Oprawy złotnicze

Z Bizancjum wywodzą się złotnicze oprawy książkowe.

Oprawy książek zwykłych, np. szkolnych – z desek pokrytych skórą lub w miękkie skórzane obwoluty.

Księgi liturgiczne, takie jak: mszały, ewangeliarze, psałterze już od IV w. były bardzo bogato oprawiane w złoto, srebro, miedź, zdobione drogimi kamieniami, kością słoniową i emalią. Oprawy te nazywa się złotniczymi lub ołtarzowymi, bo zdobione były przez złotników a nie introligatorów.

Wyróżnia się kilka rodzajów opraw złotniczych.

Pierwszy typ – jako centralny element ozdoby miał płaskorzeźbę z kości słoniowej, przedstawiającą zwykle scenę biblijną: ukrzyżowanie, postaci świętych. Do opraw ksiąg liturgicznych używano też nieraz rzeźb pochodzących z dawnych rzymskich dyptychów konsularnych. Wolne brzegi deski, stanowiącej podkład całej okładziny, pokrywano blachą pozłacaną, srebrną, zdobioną grawerunkiem i kamieniami.

Drugi rodzaj oprawy – bez rzeźby, wykonane w całości z blachy grawerowanej, wysadzanej kamieniami; lub wycinana blacha na kolorowej skórze lub jedwabiu (XI w.)

Trzeci rodzaj – oprawy emaliowane, czyli takie, których całą lub prawie cała powierzchnia pokryta była emalią – celkową lub żłobkową.

Oprawy złotnicze przyjęły się szeroko na Zachodzie, były stosowane za czasów Karola Wielkiego w IX i X w., jak również w epoce romańskiej na dworze Ottonów w XII w., spotykane były sporadycznie także w XV w.

Niewiele z tych arcydzieł dochowało się do naszych czasów w stanie pierwotnej świetności: część zaginęła, inne są zniszczone i obdarte z drogich kamieni.

Typową jednak ochronę średniowiecznej książki stanowiła oprawa introligatorska, operująca deską i skórą obrabianą i zdobioną wg potrzeb i stylu zmieniających się czasów.

Obrazoburstwo

W VIII w. w Bizancjum zaczyna rozwijać się trwający ponad 100 lat (726-843) ruch skierowany przeciwko czci i czcicielom obrazów, tzw. obrazoburstwo lub ikonoklazm. Otóż pewien odłam antycznego chrześcijaństwa pod wpływem islamu, zabraniającego odtwarzania plastycznego i graficznego postaci ludzkiej, był niechętny obrazom. Z drugiej zaś strony w greckich prowinacjach Bizancjum krzewił się podtrzymywany przez mnichów nadmierny kult obrazów przechodzący nierzadko z zabobon i fanatyzm.

Cesarz Leon III – zamknął uniwersytet w Konstantynopolu i wydał w 726 r. dekret przeciwko kultowi obrazów.

Obrazoburcy zaczęli niszczyć klasztory, usuwać obrazy, wydzierać mozaiki i freski. Ludność sprzeciwiała się temu co doprowadziło do krwawych rozruchów.

Był to okres kiedy palono i niszczono ilustrowane rękopisy i tylko ukryte i trudno dostępne klasztory uchroniły cenne księgi lub też uciekający mnisi przewieźli je do Italii. Niemniej ogromna liczba zabytków chrześcijańskiej sztuki plastycznej uległa zagładzie.

Renesans bizantyjski, IX-X wiek

W IX i X w. nastąpiła w Bizancjum powszechna sekularyzacja życia i rozpoczął się okres renesansu umysłowego. Rozwinęła się sztuka świecka, służąca przepychowi dworu. Myśl naukowa odrywa się od spekulacji teologicznych, zajmuje się sprawami państwa, prawem i naukami przyrodniczymi.

Minister Bardas wskrzesił zamknięty przez Leona III uniwersytet.

Nie uznając rzymskiej władzy kościelnej doszło do zatargu z papieżem i doszło do sporu zakończonego w 1054 r. oderwaniem się kościoła wschodniego od Rzymu – tzw. schizma kościelna.

Focjusz – pisał pieśni religijne, świeckie, listy, dekrety synodalne; wynotował treść i porobił wyciągi z 280 dzieł ze swego zbioru.

Arethas – arcybiskup Cezarei, komentator Apokalipsy i Platona, wydawca wielu rękopisów, które ocalił od zniszczenia.

Cesarz Konstantyn VII, Porphyrogeneta, zamiłowany w swojej bibliotece humanistycznej; wydał z pomocą uczonych rzeczowo ułożoną encyklopedię wiedzy o państwie, składającą się z 200 ksiąg.

Suidas (ok. 950) – autor wielkiego leksykonu – słownika konwersacyjnego. Słownik ten stał się podstawą studiów gramatycznych literackich w Bizancjum.

Wielką zasługą Focjusza, Konstantyna, Arethasa było to, że zwrócili uwagę na ginącą literaturę grecką klasyczną i przez akcje przepisywania dawnych dzieł lub notowanie ich treści ocalili ją od zagłady.

Równolegle z twórczością w klasycznym języku greckim rozwijała się twórczość ludowa, w ludowym j. greckim (romejskim). Były to zbiory pieśni kościelnych, żywoty świętych, poematy epiczne. Ważną rolę w bizantyjskiej literaturze ludowej ogrywały wpływy orientalne.

Biblioteki

Najstarszą ze znanych bibliotek bizantyjskich była Biblioteka Królewska w Konstantynopolu, założona przez cesarza Konstantyna w drugiej połowie IV w. Liczyła ok. 120 000 woluminów. W 475 r. uległa ona zniszczeniu w pożarze, po czym została odrestaurowana. W 1204 r. zniszczyli ją przeciągający przez Konstantynopol krzyżowcy, ale część zbiorów istniało aż do podboju Konstantynopola przez Turków w 1453 r. Wtedy to wiele ksiąg dostało się do biblioteki sułtana tureckiego w Seraju, reszta została rozproszona.

Wielkie znaczenie miała Biblioteka Patriarchatu Konstantynopolskiego założona w latach 607-610 przez patriarchę Tomasza I w jego pałacu. Posiadała teologiczne dzieła ortodoksyjne i heretyckie w j. łac. Oraz bogatą literaturę klasyczną. W 780 r. zniszczona przez pożar. Odbudowana przetrwała do XIII (najnowsze badania wskazują, że do XVI w.). Biblioteka zawierała pełny zbiór aktów synodów, jakie się w Konstantynopolu odbywały.

Prócz tego każdy z klasztorów bizantyjskich posiadał mniejszą lub większą bibliotekę. Najliczniejszą posiadał klasztor Studion. Książki tego klasztoru dziś jeszcze znajdują się e Wenecji, Monachium i Leningradzie.

W bibliotekach na górze Athos pozostało jeszcze do czasów obecnych ok. 11 000 starych rękopisów.

Powstanie książki słowiańskiej. Działalność Cyryla i Metodego

Cesarz bizantyjski Michał III w 863 r., w odpowiedzi na prośbę księcia Rościsława, powołał do misji szerzenia zasad chrześcijaństwa wśród Słowian dwóch braci uczonych, Greków: Konstantyn (Cyryl) i Metodego, pochodzących z Macedonii. Bracia przed wyprawą stworzyli alfabet słowiański i przepisali tłumaczone przez siebie z greckiego na język słowiański ewangelie, dzieje apostolskie, psałterz i teksty mszalne. Stworzyli więc pierwsze słowiańskie księgi liturgiczne.

W 867 r. papież Hadrian II zatwierdził księgi i liturgię słowiańską.

ALFABETY SŁOWIAŃSKIE: Słowianie do wystąpienia Cyryla i Metodego nie mieli kształconego pisma. Pierwszy alfabet stworzony przez Cyryla, zwany głagolicą ( od głagoł – słowo) wywodził się z bizantyjskiego systemu graficznego, opartego na piśmie greckim, i zapożyczeń z alfabetów semickich. Głagolica była doskonale przystosowana do dźwięków mowy słowiańskiej; każda głoska posiadała właściwy jeden znak graficzny. Pierwsze rękopiśmienne księgi słowiańskie były pisane głagolicą. Drugi alfabet słowiański, cyrylica został stworzony w Bułgarii przez uczniów Cyryla i Metodego. Za podstawę wzięto nieznacznie zmienioną grecką majuskułę, z której stworzono 24 litery, oprócz tego 14 znaków wzięto z pisma łacińskiego oraz hebrajskiego – razem 43 znaki. Najstarszy tekst cyrylicki – z 943 r., napis znaleziony w rumuńskiej Dobrudży.

Cyrylica jako pismo prostsze i bardziej czytelne zyskała wkrótce przewagę na wschodzie – na Rusi, w Bułgarii i Serbii. Natomiast w prowincjach zachodnich nad Adriatykiem u Słoweńców i Chorwatów utrzymała się głagolica, ale tylko w piśmiennictwie kościelnym. Książki świeckie w późniejszych wiekach pisano tam i drukowano pismem łacińskim.

Język pierwszych ksiąg liturgicznych nazwano staro-cerkiewno-słowiańskim. Oryginalne rękopisy Cyryla i Metodego nie zachowały się. Znane są tylko odpisy z X i XI w. Najważniejsze z nich to głagolickie Kodeksy: zografski, mariański, Assemaniego, zawierające przekłady ewangelii, Psałterz synajski, fragment Mszału kijowskiego. W skład zabytków cyrylickich wlicza się: Księgę Sawy – ewangeliarz. Najobszerniejszy zaś Kodeks supraski, którego treścią są żywoty świętych; część tego kodeksu znajdowała się w Bibliotece Zamojskich w Warszawie, dwie pozostałe części znajdują się – w Bibliotece Licealnej w Lublanie i Bibliotece Sałtykowa Szczedrina w Leningradzie.

Ewangeliarz Ostromira z 1056-57r., epos Słowo o wyprawie Igora z XII w. (spłonął w 1812 r.), Apostoł diaka Nikolica z XIV w., serbska Tetraewangelia z XIII/XIV w.

3. Wczesne średniowiecze, V-VIII wiek

Kultura i piśmiennictwo

Kulturę Europy w wiekach średnich kształtowały następujące czynniki: dziedzictwo starożytności, elementy pierwotnej cywilizacji autotechnicznych i napływowych ludów na Zachodzie oraz rozwijające się chrześcijaństwo, jako czynnik unifikujący (unifikacja – ujednolicenie, sprowadzenie do jednej normy).

W pierwszym okresie (V-VII w.) ze względu na nieustanne walki, przypływy i odpływy ludów w zachodniej Europie stan oświaty i obyczajów bardzo się obniżył. Ostoją nauki i piśmiennictwa stała się jedynie organizacja kościelna. W przybytkach klasztornych i kościelnych znalazły schronienie odziedziczone pomniki myśli starożytnej, zawarte w zwojach papirusu i pergaminowych kodeksach.

W tym czasie rozwijała się bujnie twórczość teologiczna, m.in. św. Ambrożego, św. Augustyna, Hieronima i innych ojców Kościoła, ograniczająca się do tłumaczenia i interpretacji Pisma św., filozofii, nauczania liturgii i etyki chrześcijańskiej.

Twórczość świecką, ludową, w językach narodowych romańskich i germańskich, stanowią podania i historie osnute na tle najazdów na Rzym, fantastyczne baśnie i poematy o cudach świata, ukrytych skarbach, bohaterach itp.

Wędrowni trubadurzy i poeci.

Pojawia się bardzo rozpowszechniona satyryczna lub moralizatorska bajka zwierzęca.

Najpopularniejszym rodzajem ludowej literatury były jednak żywoty świętych, opowiadane z ambony lub czytane w klasztorach. Źródłem hagiografii były legendy przekazywane ustnie, lokalna tradycja lub dawne opisy i opowiadania.

XIII w., Jakub de Voragine – Legenda aurea (Złota legenda)- słynny zbiór żywotów świętych.

Klasztory i biblioteki średniowieczne jako ośrodki produkcji książki rękopiśmiennej

Stan zastoju kulturalnego zaczął się zmieniać już od VI w. dzięki akcji cywilizacyjnej podjętej przez klasztory zachodnie.

Benedykt z Nursji zakłada w 529 r. klasztor Monte Cassino we Włoszech. Reguła klasztorna wymagała od mnichów stałego kształcenia się, lektura była czynnością obowiązkową. To stwarzało potrzebę posiadania i zdobywania nowych rękopisów. Odtąd klasztory stały ośrodkami produkcji i znawstwa książki oraz miejscem ich gromadzenia.

Żaden z pierwotnych autografów nie zachował się do naszych czasów, natomiast dzieła znane są nam dzięki przepisywaniu przez mnichów starych tekstów (scriptoria klasztorne i szkolne).

Stare rękopisy poddawano też zabiegom konserwatorskim, korektorskim i wydawniczym: porównywano teksty, usuwano błędy pisarskie, poprawiano tekst, dopisywano komentarze, doskonalono pismo.

Materiał pisarski – pergamin; formowanie kodeksu

Materiałem pisarskim we wczesnym średniowieczu był przeważnie pergamin. Europie zachodniej wytwarzały go początkowo klasztory na własny użytek, później produkcję pergaminu przejęli miejscy rzemieślnicy, tzw. pergamentarii lub membrantarii. Do wyrobu używano wody wapiennej i kredy, Na południu Europy wyrabiano ze skór owczych i kozich cienki pergamin, jasny, koloru kości słoniowej, zwany charta italica (ze skór nienarodzonych jagniąt), na północy ze skór cielęcych robiono grubszy materiał – charta teutonica. W gatunkach cienkiego pergaminu – widoczna różnica strony wew. i zew. Grubszy – gładzone obie strony; czasami barwiono go na kolor czerwony, szafranowy, rzadziej niebieski i czarny; na takim materiale pisano złotym lub srebrnym inkaustem.

Od V w. kodeks stał się panującą formą książki.

Formowany był teraz z kilku lub wielu niedużych składek w ten sposób, że prostokątny płat (arkusz) pergaminu łamano raz w połowie tak, że tworzyły się dwie karty. Gdy łamano kilka arkuszy naraz powstawała skłądka: ternion (3 arkusze = 6 kart), quaternion (4 ark. – 8 kart), quinternion, sexternion. Najczęstszą skłądką był kwaterniona. Przy oprawie składano i zszywano wszystkie składki w jeden blok.

Kolejnośc składek w kodeksie oznaczano literami lub cyframi, np. skłądka A, B, C, itd. Znaki te zwane kustoszami umieszczano u dołu na ostatniej stronie składki. Innym sposobem oznaczania kolejności składek było pisanie pierwszego wyrazu składki następnej na końcu składki poprzedniej. Takie przeniesione wyrazy nazywały się w rękopisach reklamantami, rzadko występowały w IX w., częstsze w XII w., w późnym średniowieczu stały się regułą.

Oznaczanie kolejności kart w kodeksie czyli foliowanie przyszło później, a upowszechniło się w XIV w. Karty oznaczano cyframi rzymskimi lub arabskimi. Chcąc określić stronicę należało dodać skrót określenia: recto- przednia strona karty, albo verso – odwrotna strona karty, np. strona XXr i XXv, albo przy otwartej księdze będzie strona XXv i XXIr.

Kopista zakreślał szerokość marginesów, cyrklem zaznaczał równy odstęp wierszy, potem strychulcem lub rysikiem ołowianym liniował stronice i dopiero tak przygotowany pergamin zapełniał tekstem.

Biblioteki

O dziejach bibliotek średniowiecznych można mówić dopiero od przełomu V i Vi w. Powstanie ich wiąże się z akcją kulturalną króla Ostrogotów, Teodora Wielkiego (454-526), który usiłował gromadzić i rozpowszechniać literaturę antyczną, popierał więc pisarzy i wydawców.

Organizacja klasztornych bibliotek bierze swój początek z przepisów reguły zakonnej. Specjalne pomieszczenia a klasztorze służyły nie tylko do przechowywania ksiąg, ale były również czytelnią i pracownią. Większe dzieła były przymocowane łańcuchami do żelaznych sztab przy pulpitach, mniejsze składano w szafach.

Na pulpitach i szafach znajdowały się spisy dzieł i sygnatury książek, takie same sygnatury miały książki na grzbietach. Ponieważ każdy klasztor miał swój własny sposób oznaczania książek, dziś po rodzaju sygnatur dochodzi się do określenia proweniencji rękopisów.

Zawartość treściowa biblioteki średniowiecznej dzieliła się zasadniczo na 3 grupy: 1) Pismo święte i komentarze Pisma, 2) ojcowie Kościoła i dzieła teologiczne, 3) literatura świecka, zawierająca dzieła: matematyczne, przyrodnicze, medyczne, filozoficzne, historyczne i prawnicze.

Wszystkie biblioteki średniowieczne na Zachodzie miały charakter prywatny. Dopiero w epoce renesansu zaczęły tam powstawać biblioteki publiczne.

Źródłem do historii bibliotek średniowiecznych oprócz zachowanych księgozbiorów były dawne spisy książek, rejestry wypożyczeń, spisy zakupów i darów, zestawów, wykazy książek w dokumentach spadkowych, uwagi o książkach i poszukiwania zawarte w listach prywatnych, kronikach i pismach.

Jednym z najstarszych ośrodkóo produkcji rękopisów w średniowieczu była klasztor Vivarium we Włoszech (Kalabria), założony w VI w. przez Kasjodora.

W IV w. w Rzymie istniało archiwum wraz z biblioteką papieża Damazego. Następnie w pałacu Laterańskim.

Różnicowanie zbiorów archiwalnych i bibliotecznych zaczęło się za Grzegorza Wielkiego (540-604), definitywny podział nastąpił prawdopodobnie w VIII w., z tego okresu – 781 r.- znamy nazwisko pierwszego bibliotekarza zbiorów laterańskich – Theophilactusa.

W bazylice św. Piotra powstało archiwum i druga Biblioteka papieska notowana od VII w. Papież Grzegorz Wielki w założonym przez siebie klasztorze pod wezwaniem św. Andrzeja również posiadał bibliotekę.

Irlandia i inne klasztory zachodnie

Irlandia stała się azylem literatury klasycznej , a wzory zachodnie i orientalne przeszczepione na podłoże pierwotnej kultury celtyckiej wytworzyły oryginalną sztukę iryjską, która od VI w. zaczęła promieniować na kontynent.

Zdobnictwo rękopisów

Na zewnętrzną szatę rękopisów składają się różne elementy: materiał – we w wczesnym średniowieczny prawie wyłącznie pergamin, styl pisma, rodzaj zdobnictwa (iluminacja) i oprawa.

Najprostszym sposobem ożywienia pisma i uplastycznienia zewnętrznej struktury dzieła było rubrykowanie rękopisu, czyli przekreślanie niektórych liter kreskami z czerwonej farby lub pisanie niektórych liter czerwoną farbą.

Dawna książka nie posiadała karty tytułowej ani wyróżnionego tytułu, tylko zaczynała się wprost od pierwszego zdanie lub słowa incipit, po którym zwykle następowało sformułowanie treści dzieła, a kończyła się słowem explicite, po którym zazwyczaj powtarzano nazwę dzieła, umieszczano imię autora, czas i miejsce powstania rękopisu. Ważne te momenty należało wyodrębnić graficznie, m.in. wypisywano je czerwoną, rzadziej niebieską farbą. Tak samo wyróżniano inicjały i nagłówki poszczególnych rozdziałów tekstu.

Zdobienie rękopisów za pomocą efektów malarskich, barwnych i złotych inicjałów, ornamentów marginalnych i innych kompozycji nazywa się iluminacją. Barwny obraz figuralny – miniaturą. Z czasem terminy te stały się synonimami.

Inicjały, zwłaszcza na początku tekstu, osiągały znaczną wielkość i czasem stały się kanwą, na której iluminator rozwijał cały swój kunszt dekoratorski. Motywy zdobnicze, wypływające z kształtu litery, obejmowały cały margines i były wykonywane przy użyciu różnorodnych barw, nierzadko złota.

Zasadnicze elementy ornamentacyjne – linia we wszystkich geometrycznych układach, roślina, zwierzę i człowiek.

Najdawniejsze ze znanych, ilustrowanych rękopisów – egipskie Księgi umarłych. Greckie i rzymskie zwoje bardzo rzadko były zdobione. Ornamentyka rękopisów rozwinęła się w czasach chrześcijaństwa, w księgach biblijnych i liturgicznych. Ewangeliarze, psałterze, sakramentalia, mszały i inne księgi kościelne otrzymywały szczególnie bogatą szatę zewnętrzną.

Zachodnie malarstwo książkowe początkowo opierało się na sposobie i wzorach iluminacji bizantyjskiej.

Na kontynencie na pierwszy plan wysunęły się Włochy i Francja, gdzie w VII i VIII w. powstało szereg iluminowanych rękopisów wzorowanych na sztuce antycznej i starochrześcijańskiej. Gł. ośrodki – klasztory w Bobbio we Włoszech, Luxeuil i Corbie we Francji.

Nowością zdobnictwa wczesnego średniowiecza było wykształcenie bardzo ozdobnego inicjału. Gł. motywy – figury zwierzęce, w tym ptaki i ryby. Motywy przetrwały do późnego średniowiecza. Najczęściej używano farby czerwonej, żółtej i zielonej. Brak natomiast złota i srebra.

Odrębność zajmuje sztuka iryjska. W dekoracji kodeksów iryjskich na pierwszy plan wysuwa się również ozdobny inicjał, począwszy do obwiedzionych czerwonymi punkcikami, charakterystycznych dla kaligrafii wyspiarskie, aż po wielkie inicjały wypełniające powierzchnie całej stronicy.

Jako typowy motyw ornamentyki aryjskiej – plecionka wstęgowa oraz spirale, pośród której wyłaniają się postacie zwierząt, ludzi, smoki, węże. Z barw oprócz czarnej i czerwonej używano żółtej, fioletowej, nie używano jeszcze złota i srebra.

Najbardziej typowymi zabytkami sztuki aryjskiej są dwa ewangeliarze: jeden z opactwa w Kells, drugi z początku VIII w. z klasztoru Durrow (oba zabytki obecnie w Dublinie).

4. Zasadnicze typy pisma w Europie Zachodniej

Typy pisma wykształcone w epoce starożytnej – kapitała, uncjała, półuncjała, kursywa – były stosowane i w średniowieczu.

Pisma narodowe; półuncjała irlandzka,; minuskuła karolińska

Dwa minuskule typy pisma: półuncjała i kursywa, używane przez plemiona w zachodniej Europie rozwijały się w każdym środowisku nieco odmiennie i wskutek tego powstały różne pisma narodowe. Do najbardziej znanych należą: w północnych Włoszech – longobardzkie i Benewencie z klasztoru Monte Cassino – stało się potem urzędowym pismem kancelarii papieskiej; w Hiszpanii – wizygockie, we Francji – merowińskie.

Pismo używane w Italii, Hiszpanii, Francji, a rozwinęło się z kursywy minuskulnej nazwano ogólnie pismem kontynentalnym. Różniło się ono bardzo od tzw. pisma insularnego (wyspiarskiego), które wykształciło się w Anglii i Irlandii.

Kontynentalne pisma narodowe – odznaczały się dużą niedbałością, nieregularnością ciasno stłoczonych liter, nadmierną ilością skrótów. Pismo insularne irlandzkie – wytworzone na podstawie półuncjały rzymskiej, odznaczało się wysokim stopniem doskonałości graficznej i ornamentalnej. Wytworzył się tam typ bardzo pięknej półuncjały irlandzkiej, której charakterystyczną cechą było pogrubienie szczytów górnych lasek liter przez trójkątne nasadki; stosowana gł. do rękopisów luksusowych.

Ojczyzną pisma – minuskuła karolińska- jest Francja, a przyczyną jej powstania była potrzeba stworzenia czytelnego prostego, kaligraficznego pisma. Postawą była półuncjała.

Gł. cechę Karoliny stanowi ścisłe przystosowanie liter do systemu czteroliniowego, tak że trzon każdej litery mieści się między dwiema wewnętrznymi liniami, lski górne i dolne jednakowej długości doprowadzane są do górnej o dolnej linii zewnętrznej. Cechuje ją wybitna jednolitość i regularność liter, prostota, każda litera wyraźnie oddzielona i wykończona, prawie zupełny Brak ligatur i skrótów, Brak ozdób. Pismo równe i czytelne.

Pierwszym kodeksem pisanym w całości minuskułą karolińską był Złoty Psałterz Karola Wielkiego ofiarowany papieżowi Hadrianowi I.

Dzięki swym zaletom minuskuła karolińska przyjęła się w całej zachodniej Europie, stała się prototypem wszystkich do dziś istniejących rodzajów pisma drukowanego i ręcznego.

Pismo gotyckie

Minuskuła gotycka występowała w dwóch postaciach, jako pismo kaligraficzne (tekstura) i kursywne.

Gotycką minuskułę cechuje:

1) przewaga linii pionowych przy równoczesnym zwężeniu form literowych,

2) tworzenie ostrych łuków i ostrych katów,

3) łamanie prostych linii trzonków i lasek.

Litery mają przewagę wysokości nad szerokością, są kanciaste, bardziej zwarte i ściśle z sobą złączone.

W XIII w. pismo gotyckie posiadało piękne kształty bez przesadnej ostrości i tłoczenia liter. Dopiero w XIV i XV w. cechy te wystąpiły w przesadnej formie.

Regionalne odmiany kaligraficznego pisma gotyckiego: tekstura, rotunda, bastarda, itp.

Tekstura – minuskule pismo gotyckie o charakterze monumentalnym, starannie wykończone, używane do pisania tekstów biblijnych, liturgicznych i ważniejszych kodeksów. System łamania linii i zaostrzania łuków doprowadzony do krańcowości, dodatkowo laski liter otrzymały włoskowate kreseczki nasadkowe w kącikach załamania. Kreślone w ten sposób pismo, uwydatniające silnie efekt łamania nazywa się również frakturą. Przetrwała ona aż do XVI w. Tekstura rozwinęła się gł. na północ od Alp, natomiast we Włoszech upowszechniły się mniej ostre formy rotundy i bastardy.

Kursywa gotycka – wytwór potocznego, szybkiego pisania; charakterystyczne są długie w pętle powyginane górne i dolne laski liter, co bardzo zmienia kształt liter.

Pismo gotyckie przetrwało w zachodniej i środkowej Europie aż do schyłku średniowiecza, zanim nie zostało częściowo wyparte przez szerzące z Włoch pismo humanistyczne.

Pismo humanistyczne

Na przełomie XIV i XV w. jako reakcja przeciwko formom pisma gotyckiego wytworzyła się minuskuła humanistyczna, jako naśladownictwo dawnej karoliny z IX w.

Twórcami tego pisma byli pisarze, humaniści włoscy: Francesco Loggio Bracciolini i Piccolo Niccoli.

Humanistyka różni się od Karoliny charakterem duktu, litery są bardziej strome, okrągłe, nad „i” widnieje kropka, g,r, t oraz inne litery czynią ją podobną pisma dzisiejszego.

Oprócz kaligraficznego pisma książkowego powstała jednocześnie humanistyczna kursywa zwana italiką.

Systemy skracania wyrazów

Noty tyrońskie – system skrótów. Wynalazcą tego systemu był Tyron, sekretarz Cycerona. Notarii – pisarze, stenografowie, którzy w ten sposób pisali. Były używane przeważnie w życiu publicznym, urzędowym, w kancelariach cesarskich i papieskich, ale istniały tek taż pisane teksty literackie, skrótami tymi robiono także do robienia not marginalnych i glos w tekstach naukowych i literackich. Wyszły z użycia w XII w.

Ligatury – ściągnięcia literowe i właściwe skróty – abrewiatury. Ligatury są to połączenia dwóch obok stojących liter w jeden znak, np. AE. Wśród właściwych skrótów (abrewiatur) rozróżnia się trzy typy:

1. Odcięcie – polega na tym, że pisze się początek wyrazu, pierwszą literę lub zgłoskę, resztę się opuszcza.

2. Ściągnięcie (kontrakcja) – takie skrócenie, gdzie ze środka wyrazu opuszcza się jedną lub więcej liter.

3. skróty za pomocą specjalnych znaków o ustalonym znaczeniu (pochodza z not tyrońskich).

* litery nadpisane.

Często używano skrótów z rozkwitem gotyku – w XIII i XIV w. Ograniczenie skrótów wraz z powstaniem pisma renesansowego.

Palimpsesty

W średniowiecznych scriptoriach, gdy brakowało cennego pergaminu do pisania usuwano niektóre teksty, które uważano za mało ważne. Zeskrobywano je z pergaminu nożem, ścierano pumeksem, gąbką, lub rzadziej zmywano przez zanurzenie pergaminu na pewien czas w mleku, a na oczyszczony w ten sposób pergamin wpisywano tekst nowy. Taki powtórnie zapisany rękopis zwie się palimpsestem.

Obecnie takie rękopisy odczytuje się dzięki wydobywaniu pierwotnego pisma przez poddawanie pergaminu działaniu specjalnych odczynników chemicznych. Innym sposobem jest fotografowanie rękopisu za pomocą promieni ultrafioletowych.

Instytut do badań palimpsestów – benedyktyńskie opactwo w Beuron nad Dunajem i w Rzymie.

5. Zasadnicze typy oprawy średniowiecznej

Jako oprawy używano często zwykłej obwoluty ze skóry lub miękkiego pergaminu.

Księgi liturgiczne i luksusowe rękopisy otrzymywały oprawy złotnicze, rzeźbione z kości słoniowej, cyzelowane w złocie i srebrze, wykładane drogimi kamieniami, emaliowane.

Oprawy introligatorskie: mnisze, romańskie, gotyckie, nacinane, sakowe i płaszczowe

Oprawy introligatorskie – wykonywane przez wyszkolonych w tym zawodzie mnichów, a od pocz. XIII w. przez świeckich introligatorów w warsztatach miejskich i dworskich.

Oprawa, której okładziny tworzyły deski dębowe lub bukowe pokryte skórą. Na rogach i na środku dawano drewniane, potem metalowe guzy lub okucia, które chroniły skórę os starcia. Klamry zamykające książkę, a w większych foliałach łańcuchy.

Oprawy mnisze – do połowy okryta skórą deska, ze względu na oszczędność materiału.

Najstarszym sposobem zdobienia średniowiecznej oprawy skórzanej było wytłaczanie linii i ornamentów za pomocą strychulca i małych stempli. Pierwsze takie oprawy – VIII w. Technika to z niebywałym artyzmem rozkwitła w XII w., w epoce romańskiej. Na wilgotnej skórze, naciągniętej na deski oprawy, za pomoca gorących metalowych stempli z wyrytym w negatywie wzorem wytłaczano różne ornamenty. Technika upada w XIII w. Wznowiona w poł. XIV w.

Oprawy tłoczone na ślepo (tłoki ślepe), a w dobie renesansu tłoczenia złocone, powszechne były w całej Europie i dotrwały do czasów nowożytnych.

W VII i VIII w. – oprawy nacinane. Zarysowany uprzednio na grubej skórze wzór nacinano nożem. Potem zwilżoną skórę naciągano na deski okładzin, nacięcia się rozszerzały i rysunek występował wyraźnie. W późniejszych czasach uwypuklano obraz podkładając pod spód kawałki skóry lub masę z kitu.

W XV w. – sposób oprawiania małych książek noszonych przy sobie, jak brewiarze, modlitewniki, godzinki – oprawy sawkowe. Skóry okładziny u dołu księgi nie obcinano i nie podwijano pod deskę, lecz puszczano długi płat swobodnie. Końce skóry ściągano w węzeł; sakwę taką najczęściej noszono przy pasach. Oprawy rozpowszechnione w Niemczech, w Polsce się nie zachowały.

Oprawy płaszczowe – Oprócz jednej skóry normalnie okrywającej okładziny posiadały jeszcze drugą, o wiele szerszą i dłuższą, przyszytą lub przytwierdzoną okuciami do brzegów książki. Nieliczne relikty tych opraw zachowały się w Szwecji, jedna w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

6. Renesans karoliński, VIII-IX wiek

Odrodzenie kulturalne za Karola Wielkiego

Rządy Karola Wielkiego (742-814) zaznaczyły się w dziejach kultury tak znacznym wzrostem jej poziomu. Że historiografia dzisiejsza nie zawahała się okresowi temu dać nazwę: odrodzenie karolińskie. Zjawisko to było ściśle związane z przeprowadzoną wtedy przez cesarza reformą szkolnictwa, nawiązaniem do antyku i klasycznej łaciny.

Wielkie zasługi w organizowaniu szkolnictwa położył mnich irlandzki z Yorku Alkuin, który wprowadził do szkolnictwa naukę siedmiu sztuk wyzwolonych: trivium: gramatyka, retoryka, dialektyka; quadrivium: arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka. Tworzył niezbędne podręczniki szkolne.

Wszystkie elementy książki rękopiśmiennej podczas epoki odrodzenia karolińskiego osiągają szczytową formę.

Charakterystyczną cechą sztuki tej epoki jest to, że nie ograniczała się wyłącznie do dekoracji i abstrakcyjnego ornamentu poprzedniej epoki, ale wprowadziła malarstwo tematyczne. Wielka dokładność w odtwarzaniu szczegółów.

Wskrzeszona została ikonografia religijna.

Tworzyły się odrębne szkoły kaligraficzno-malarskie., m. in. pałacowa na dworze cesarskim w Akwizgranie.

Biblioteka dworska Karola Wielkiego

Karol Wielki zgromadził dużą bibliotekę pałacową. Zbiory początkowo były darami jakie cesarz otrzymywał od przyjaciół i osób znaczących, od papieży (Hadrian I, Leon III), biskupów, uczonych. Biblioteka była różnorodna w treści.

Karol Wielki był pierwszym koronowanym bibliofilem średniowiecza: jego zbiory tworzyły pierwszą bibliotekę państwową i dworską.

7. Książka romańska za Ottonów, X-XII wiek

Odrodzenie za Ottonów. Sztuka romańska.

Tworzenie książek w tym okresie było ograniczone jeszcze do klasztorów, ale zainteresowanie książką obejmowało szersze kręgi. Nie tylko duchowieństwo, klasztory i dwory panujących były ich użytkownikami, ale również rycerstwo świeckie miało pod tym względem coraz większe wymagania.

W końcu X w. rozwinął się w sztuce styl romański.

Szkoły iluminatorskie i romańskie malarstwo książkowe; szkoły nadreńskie, szkoła czeska, leodyjska i szkoły włoskie

W romańskiej sztuce zdobienia książek na czołow wysuwają się Niemcy, zwłaszcza ośrodki nad Renem i nad Dunajem. W drugiej poł. X w. wybija się szkoła malarska opactwa benedyktyńskiego w Reichenau na wyspie jeziora Bodeńskiego. W latach 960-1016 wyprodukowano tam ok. 30 wspaniałych kodeksów, m. in. Ewangeliarz Ottona III.

Nadreńskie ośrodki w Trewirze i Echternach, w Kolonii; szkoła bawarska Ratyzbon.

Szkołą czeska w Pradze: z tej szkoły wyszły dwa kodeksy przechowywane w Poslce Ewangeliarz św. Wojciecha, Kodeks pułtuski.

Sztuka romańska była wyraźna także w Anglii, Francji i we Włoszech.

W Anglii – oryginalna forma sztuki iluminowanej – technika rysunkowa za pomocą piórka.

Technika przedostała się do Francji i Belgii. Szkołą leodyjska (w Belgii) – sztuka mozańska, cechująca się wysoko rozwiniętym miniatorstwem, złotnictwem i emalierstwem.

Szkołą iluminatorska i kaligraficzna w Monte Cassino we Włoszech – kunszt zdobienia wielkich rozmiarów kodeksów, oryginalne inicjały, tzw. dezyderiańskie.

Ornamentyka romańska oznaczała się tym, zę w miejsce dawnej aryjskiej plecionki i spirali wprowadza się w zdobnictwie inicjałów motyw gałązek i pędów roślinnych, przybierających kształty splotów rzemykowych, urozmaiconych listkami, sęczkami i pąkami kwiatów. Zmienia się technika wykonywania inicjałów – kontur inicjału rysuje się piórkiem z pozostawieniem wewnątrz naturalnego tła pergaminu wypełnionego splotem gałązek lub rzemyków. Takie inicjały przeważają w tekstach świeckich.

Oprócz scen biblijnych malowano portrety osób panujących, sceny dedykacyjne, obrazy ze świeckiego życia rycerzy, polowania.

W formie widać już zdolność prawidłowego przedstawiania ludzkiej postaci, pewna dążność do przedstawiania naturalnego ruchu i proporcji ciała.

W dziedzinie opraw – gł. technika złotnicza. Dominującym jednak rodzajem opraw w tej epoce były romańskie oprawy tłoczone w skórze.

Biblioteki

W średniowieczu prawie cały zasób ówczesnego piśmiennictwa skupiał się wyłącznie w bibliotekach instytucji kościelnych. Słynne opactwo św. Emmerama w Ratyzbonie posiadało w X w. ponad 500 rękopisów.

Znacznych rozmiarów były biblioteki klasztorów w Lorsch i Korbei w Saksonii.

We Włoszech górowało Monte Cassino, odbudowane na nowo po dwukrotnych zniszczeniach.

Biblioteki powiększały swój zbiór dzięki książkom wytwarzanym we własnych scriptoriach, sprowadzali także, wymieniali i kupowali książki.

8. Okres późniejszego średniowiecza, XII/XIII- XV wiek

W ciągu XII w. dzięki krucjatom i bezpośredniemu zetknięciu się z cywilizacją i potencjałem handlowym Wschodu nastąpił korzystny zwrot w stosunkach gospodarczych i społecznych w Europie.

Na XIII w. przypada ogromny rozwój miast w całej Europie.

Rozkwit poezji świeckiej

Rozkwita literatura świecka w miastach i wśród licznego rycerstwa.

Oprócz poezji religijnej, żywotami świętych, kronikami, kalendarzami, wiek XIII i XIV jest epoką poezji rycerskiej.

Pieśni o Nibelungach, Parcival, Tristan i Izolda, Cyd, Pieśń o Rolandzie, Edda.

Utwory dydaktyczne, satyry, przypowieści.

Boska Komedia Dantego z XIV w.

Rozwój szkolnictwa

Schyłek średniowiecza – szkoły świeckie.

W XII w. zaczęły się organizować szkoły wyższe o różnych specjalnościach, jak np. w Bolonii i Padwie.

Ok. 1200 r. powstaje w Paryżu pierwszy pełny uniwersytet w Europie.

Ten wielkie rozwój szkolnictwa świeckiego, datujący się od początku XIII w., stwarzał nowe warunki pracy naukowej.

Niebawem szkoły w Oxfordzie i Cambridge przekształciły się w uniwersytety, w XIV w. w Europie środkowej powstały uniwersytety w Paryżu, Krakowie (1364 r.) i w Wiedniu.

Wraz z ukształtowaniem się uniwersytetów zapotrzebowanie na książkę wzrosło. Książki stają się w szerszym zakresie narzędziem pracy pedagogicznej.

Zawodowe wytwarzanie rękopisów. Udział uniwersytetów; pecja; Bracia Wspólnego Życia i inni zawodowi kopiści

Już w XII w. czynni byli zawodowi kopiści, świeccy rzemieślnicy związani z wytwórczością książek – introligatorzy, kopiści.

Uniwersytety musiały podjąć się kontroli nad produkcją i obiegiem naukowej książki.

W tych warunkach wykształcił się tzw. system pecji, jako środek gwarantujący poprawność rękopisów, a zarazem zabezpieczający interesy pisarzy, sprzedawców i użytkowników.

Termin pecja ma trojakie znaczenie:

1. składkę wzorcowego egzemplarza rękopisu wypożyczaną kopistom do przepisywania;

2. jednostke miary przepisanego tekstu, wg których obliczano kopistom zapłatę za ich pracę (4 karty= 8 stron, czyli 16 kolumn pisma zawierającego 32 wiersze i po 32 litery w każdym wierszu);

3. organizację, którą tworzyło współdziałanie władz uniwersyteckich i uzależnionych od nich księgarzy, tzw. stacjonariuszy, oraz kopistów w akcji wydawania i powielania książek dydaktycznych.

Dla każdego dzieła wchodzącego w skład programu nauczania komisja profesorów sporządzała skorygowany i cenzurowany wzorzec – egzemplarz, składający się z luźnych kartek, który służył za podstawę do dalszych odpisów. Stacjonariusz w służbie uniwersytetu kupował taki wzorzec i potem za kaucja rozdzielał kopistom poszczególne składki do powielenia. Za poprawność odpisów i dobry stan egzemplarza odpowiedzialny był stacjonariusz.

Rękopisy wykonane systemem pecji można poznać po widocznej zmianie koloru atramentu i różnicy duktu pisma, występujących w poszczególnych składkach, pisanych przez różnych kopistów, oraz po liczbowaniu Recji i uwagach, jakie robili kopiści i korektorzy na marginesach odpisów.

Ponieważ każdy ośrodek wyrabiał stopniowo pewne tradycyjne odmiany w sposobie pisania i oznaczania Recji, pozwala to na lokalizację i ustalanie chronologii średniowiecznych rękopisów.

Organizacja Recji funkcjonowała w ciągu XIII i XIV w., zanikła dopiero po wynalezieniu druku. Była rozpowszechniona na uniwersytetach Europy zachodniej: we Francji, Belgii, Włoszech, Anglii. Nie przyjęła się natomiast w Niemczech i Polsce. * W Niemczech – dyktowano grupie piszących.

Stale rosnący popyt na książki dydaktyczne, naukowe i liturgiczne przyczynił się do powstania laickich zrzeszeń i cechów rzemieślników związanych z wytwórczością książki, jak np.: pergamentarii, scriptores, illuminatores, ligatores, z których usług korzystały nawet klasztory.

W 2 poł. XIV w. powstało w Holandii zrzeszenie Braci Wspólnego Życia (Fratrem Vitae Communis). Założony w 1383 r. przez Gerharda Grootego. Bracia prowadzili życie klasztorne choć nie składali ślubów zakonnych. Mieli ogromne zasługi w rozpowszechnianiu ksiażki. Wprowadzili bowiem w swoich szkołąch zasadę, że każdy uczeń powinien mieć własne podręczniki. Opanowali wysoki kunszt kaligrafii i iluminatorstwa, a przepisywanie rękopisów traktowali jako pracę zawodową. Każdy dom Braci posiadał scriptuariusa – kierownika scriptorium, lubrykatora, iluminatora i bibliotekarza., który rozdzielał braciom pracę, nadzorował.

Ich działalność przyczyniła się do rozwoju czytelnictwa wśród świeckich niższych warstw społeczeństwa. Wraz z wprowadzeniem druku w XV w. do swych domów wprowadzili nową technikę typograficzną.

Bracia Wspólnego Życia działali również w Polsce – na zaproszenie chełmińskiej rady miejskiej przybyli w 1473 r. do Chełmna, gdzie prowadzili szkołę i wytwarzali książki dla duchowieństwa i ludzi świeckich.

Kobiety już od wczesnego średniowiecza przyswoiły sobie sztukę pisarską. Znane są arcydzieła kaligrafii i iluminacji, które powstały w żeńskich klasztorach w Anglii, Francji i Niemiec.

Pod koniec średniowiecza pojawił się też pisarz świecki jako urzędowy scriba w kancelarii miejskiej.

Prace wszelkiego rodzaju kopistów ukazywały się przeważnie anonimowo. Zdarzało się jednak, że pisarze ujawniali swe imiona w kolofonach, wymieniając też miejsce i datę ukończenia przepisywania dzieła.

Papier – sposób produkcji, dzieje, filigrany

Jeszcze jednym waznym czynnikiem umożliwiającym znacznie rozpowszechnienie się książki, był nowy i tańszy materiał pisarski – papier, który z Chin przez Afrykę dotarł w XII w. do Europy. Otrzymał on nazwę od papirusu – charta papyri, chociaż nic z nim wspólnego nie miał.

Właściwego wynalazku papieru dokonał w 105 r. chiński minister rolnictwa Tsai Lun. Użył on do wyrobu włókna roślinnego. Wyrabianie papieru polegało na tym, że oczyszczony surowiec gotowano w ługu, by włókna się rozluźniły, potem po wypłukaniu w miękkiej wodzie ścierano go w kamienistych moździerzach razem z wodą, wskutek czego zmieniał się w płynną masę, Gotową zawiesinę wlewano do kadzi i czerpano ją w płaskie sita z nici bambusowych. Gdy woda ściekła, wykładano arkusze papieru na filc i przykrywano drugim kawałkiem filcu, stos papieru przekładanego filcem prasowano w przystosowanych do tego prasach, następnie arkusze papieru suszono na wolnym powietrzu i wygładzano kamieniem.

Sztuka papiernicza szerzyła się najpierw na Dalekim Wschodzie: w Korei, Japonii, Indiach, następnie przyjęła się w Arabii.

Arabowie udoskonalili produkcję papieru, wprowadzając stępy do miażdżenia surowca, kamienne żarna poruszane siłą wody, sita metalowe i zastosowali klejenie papieru krochmalem ryżowym i pszennym, a potem klejem zwierzęcym. Wykonywali odpowiednie czyszczenie i bielenie surowca wodą wapienną.

Najstarsze okazy papieru pochodzą z IV w., znaleziono je na Pustynie Tybetańskiej. Obecnie znajdują się w: Turkiestanie w świątyni Tung Huan oraz w British Museum i Biblioteque Nationale w Paryżu.

Do Europy wynalazek papieru dotarł w XII w., najpierw do Hiszpanii (wtedy prowincja arabska).

W końcu XV w. znajomość sztuki papierniczej dotarła na tereny Polski. Najpierw na Śląsk, gdzie w 1490 r. notowano stałą papiernię we Wrocławiu, potem rozwinął się ośrodek krakowski. Ok. 1493 r. powstała papiernia na Prądniku Czerwonym pod Krakowem. W XVI w. Polska miała 35 papierni. Zasadniczy sposób wyrabiania papieru pozostał bez zmiany, doskonaliły się tylko narzędzia.

Nowością było wprowadzenie w XIII w. filigranu, czyli znaku własnościowego danej papierni. W późniejszych latach był używany do oznaczenia formatu i gatunku papieru. Filigran był to wykonywany z cienkiego drutu kontur jakiegoś herbu, zwierzęcia, rośliny, przedmiotu itp. przyjętego za godło i znak papierni. Znak filigranu – znak wodny. Pierwsze filigrany zastosowały w XIII w. włoskie papiernie w Fabiano dla oznaczenia swego papieru.

Znajomość firm papierniczych, używających pewnych filigranów, a także znajomość daty ich występowania pozwalają określić w przybliżeniu czas i miejsce powstania niedatowanych rękopisów. Papier oznaczony jednym filigranem wyczerpywał się mniej więcej w ciągu 15 lat.

Właściwa epoka papieru nastała w XV w. w okresie książki drukowanej.

Zdobnictwo rękopisów w epoce gotyku

W XIII w. rozwinął się początkowo w północnej Europie, nowy styl – gotyk.

W książce tego okresu styl gotycki odbił się wyraźnie we wszystkich jej elementach, a zwłaszcza w kształcie pisma. Ostro łamane, wąskie, wypracowane litery tekstury gotyckiej wypełniały karty ksiąg liturgicznych i urzędowych, nadając im monumentalny charakter. Pełna skrótów, zbita, potoczna kursywa gotycka służyła autorom, studentom i scribom miejskim do szybkiego notowania tekstu.

W malarstwie książkowym na czoło wysunął się monument ilustracyjny, wiążący obrazy z treścią tekstu. Przeważały tendencje naturalistyczne w traktowaniu postaci. Tło przepełnione jest ostrołukowymi motywami architektonicznymi. Duży wpływ na formę i kolorystykę miało malarstwo witrażowe.

Inicjały gotyckie – malowano farbami na podkładzie złotym, co uwydatniało kształt litery i stanowiło tło dla figur zawartych w inicjale. W ten sposób wykształcił się w XIII i XIV w. inicjał obrazkowy. W 2 poł. XIV w. inicjał został ujęty w prostokątną ramkę, stał się ośrodkiem dekoracji marginesowej.

Od inicjału wyprowadzano stylizowane gałązki i nici rozpościerające się szeroko na marginesach kart i obejmujące dokoła cały tekst pisany. Ta wypustka roślinna, zwana floraturą występowała nawet w oderwaniu od inicjału. Szczyt tej sztuki wyraził się artystycznie zwłaszcza w modlitewnikach, godzinkach.

Dzieła poezji rycerskiej, pieśni ludowe, wiersze dydaktyczne i kroniki posiadały marginalne ozdoby i miniatury. Dzieła naukowe miały skromniejszą szatę, ograniczały się do rysunków piórkowych.

Oprócz książki świeckie zdobiono także dokumenty, przywileje, dyplomy nobilitacyjne, itp.

Gotyckie średniowiecze bardzo szeroko rozwinęło sztukę introligatorską. Jako nowość pojawiły się oprawy sakwowe i płaszczowe.

9. Ksiązka rękopiśmienna w Polsce, X-XV wiek

Najdawniejsze zabytki rękopiśmienne obcego pochodzenia

Pierwsze księgi Polska otrzymała z zewnątrz. Przywieźli je duchowni przybywające z Czech w orszaku Dąbrówki (przyjęcie chrztu przez Mieszka I w 966 r. i małżeństwo z Dobrawą).

Książki rozpowszechniły się także dzięki powstającym w Polsce klasztorom.

Dużą rolę odgrywał dwór książęcy. Księgi sprowadzano.

Z zachowanych zabytków obcego pochodzenia: Kazania postne z VIII w., Ewangeliarz emmeramski z XII w., Ewangeliarz gnieźnieński, Kodeks złoty pułtuski (Ewangeliarz płocki) z XI w., Ewangeliarz puławski.

Rozwój piśmiennictwa w Polsce XI-XV wiek

Istnieją przekazy źródłowe, że obok książki napływowej, obcej, już na przełomie XI i XII w. zaczyna pojawiać się pisarstwo w Polsce. Mnisi i klerycy kopiowali rękopisy w klasztorach i szkołach katedralnych. Powoli organizowały się scriptoria, jak również praca świeckich kopistów.

Pisarze początkowo są anonimowi, mimo to Joachim Lelewel w dziele Bibliograficznych ksiąg dwoje zdołał zebrać kilkadziesiąt nazwisk pisarzy tych czasów, którzy imiona i miejsce pracy ujawniali w kolofonach.

Najdawniejszymi zabytkami piśmiennictwa polskiego były: roczniki, kroniki i żywoty świętych pisane w jęz. łacińskim.

Zawiązkiem rocznikarstwa były kalendarze (almanachy) i tzw. tablice paschalne, które służyły do obliczania daty świąt ruchomych. Na marginesach takich tablic w pewnym czasie zaczęto zapisywać ważniejsze wydarzenia historyczne i nekrologi. Znanych jest ok. 50 roczników polskich. Najdawniejszy z nich, zachowany w oryginalnym rękopisie, to Rocznik świętokrzyski z XII w. (lata 1122-1136), który powstał w Gnieźnie, pisany prawdopodobnie przez Jakuba ze Żnina, arcybiskupa gnieźnieńskiego, oraz Rocznik Kapituły Krakowskiej z XIII w.

Ważnym momentem w dziejach książki było wykształcenie się typu kroniki. Pierwszą była Kronika Galla Anonima, obejmująca czasy pierwszych Piastów, szczególnie panowanie Bolesława Krzywoustego do 1113 r. Autor nie jest dobrze znany – Gallus Anonymus pochodził prawdopodobnie z płd. Francji, czy Flandrii. Kronika zachowała się w późniejszych odpisach z XVI i XV w., które znajdują się w Bibliotece Narodowej w Warszawie i w Muzeum im. Czartoryskich w Krakowie. Kronika Wincentego Kadłubka , pierwszego autora Polaka, biskupa krakowskiego. Powstało ok. 40 odpisów tego dzieła, które znajdują się w Krakowie, Kórniku, Warszawie.

Epokowym wydarzeniem było powołanie do życia przez Kazimierza Wielkiego w 1364 r. uniwersytetu w Krakowie. Aktywność naukowa Akademii Jagiellońskiej wpłynęła ogromnie pobudzająco na produkcję i obieg książki świeckiej.

Powstanie książki w języku polskim: kazania, Psałterz floriański, Biblia królowej Zofii, Psałterz puławski

W tym czasie książki polskich autorów pisane były w Polsce w języku łacińskim. Ale już wcześnie rodzi się równoległy nurt piśmiennictwa w rodzimym języku polskim najpierw w postaci pojedynczych polskich słów w tekście łacińskim, jak w Złotej bulli polskiej z 1136 r. i Srebrnej bulli śląskiej z 1155 r., a potem dochodzi do powstania pełnych tekstów polskich.

Księga henrykowska z przełomu XIII i XIV w. – pojawia się w niej pierwsze całe zdanie w języku polskim, jako zapowiedź rodzimego piśmiennictwa (rękopis obecnie w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu).

W XIV w. powstały słynne Kazania świętokrzyskie, następnie z przełomu XIV/XV w. pochodzą Kazania gnieźnieńskie i pieśń Bogurodzica.

Psałterz floriański – pięknie iluminowany kodeks z przełomu XIV/XV w., pisany na pergaminie teksturą gotycką. Zawiera 150 psalmów w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim. Psałterz był wykonany prawdopodobnie na Śląsku u Augustianów w Kłodzku przeznaczony pierwotnie dla królowej Jadwigi oczekującej potomka. Dar nie został zrealizowany ze względu na przedwczesną śmierć królowej. Psałterz był od XVI w. przez długie lata przechowywany w klasztorze ST. Florian pod Lizem w Austrii, gdzie go oprawiono (stąd pochodzi jego nazwa). Obecnie znajduje się w BN w Warszawie.

Największym polskim zabytkiem XV w. jest Biblia królowej Zofii (Szaroszpatacka) z 1455 r., należąca do żony Władysława Jagiełły. Pisana piękną teksturą, ozdobiona inicjałami. Zniszczona podczas II wojny światowej na Węgrzech. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu posiada dwie oryginalne karty tego zabytku, jedna karta znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Pradze. Istnieją też facsimilie tej Biblii wydane w 1930 r. przez L. Bernackiego.

Innym zabytkiem jest Psałterz puławski z II. Poł. XV w. zawierający polski tekst psalmów.

Zewnętrzna szata książki polskiej. Ośrodki kaligraficzno-malarskie w Płocku, Krakowie, Poznaniu

Pierwsze polskie książki nie posiadały jeszcze własnego stylu w zakresie zewnętrznego wyposażenia.

Pierwsze nikłe objawy rodzimego zdobnictwa książki pojawiły się wraz z pierwszymi odpisami rękopisów wykonanymi w Polsce. Były to przeważnie rysunki szkicowane piórkiem, niekiedy malowane, najdawniejsze pochodzą z XI w. Niebawem kopiści polscy zaczęli naśladować i przetwarzać wzory obce.

W XIII i XIV w. na wzorach południowoniemieckich wykształciła się pisarska szkoła śląska. Psałterz trzebnicki z XIII w. (Psalterium nocturnum) i obrazowa Legenda o ks. Jadwidze śląskiej.

Wg charakterystycznego duktu pisma wyodrębnić można szkołę krakowską – Kodeks Behema z 1505 r.

Źródła wskazują, że w XV w. malarstwo książkowe zadomowiło się w Krakowie, Poznaniu, Lwowie.

Sztukę polską cechuje to, że przetwarzała i stapiała różne kierunki zdobnictwa książkowego.

Okazem oprawy złotniczej zachowanej w Polsce w stanie pierwotnym jest Ewangeliarz Anastazji z poł. XII w., pochodzący z Płocka, obecnie w BN w Warszawie.

Romańskie oprawy z XII w. tłoczone kunsztownie w skórze mają swą reprezentację w polskich zbiorach. Ujawniono dwa rękopisy wykonane tą techniką: jeden w Krakowie, drugi w Płocku.

Natomiast z epoki gotyckiej zachowały się okazy opraw nacinanych, oprawa płaszczowa, oprawy tłoczone.

Biblioteki

W okresie XI – XII w. w Polsce wykształciły się wszystkie zasadnicze typy bibliotek średniowiecznych: klasztorne, szkolne, dworskie i prywatne.

Najpierw organizowały biblioteki stare klasztory benedyktynów i cystersów, potem franciszkanie i dominikanie.

Pierwsze inwentarze: Dwa spisy inwentarzowe katedry krakowskiej z pierwszych lat XII w., do dziś znajduje się w bibliotece kapitulnej w Krakowie. Pierwszy spis przedmiotów skarbca kościelnego z 1101 r., wymieniający m. in, trzy księgi liturgiczne, tzw. plenarna oprawione w złoto i srebro. Drugi spis z 1110 r. – wymienia 52 kodeksy.

Większość księgozbiorów uległa zniszczeniu na skutek klęsk żywiołowych: pożarów, wojen, nienależytego zabezpieczenia podczas wielkiej akcji sekularyzacji klasztorów w 1 poł. XIX w. Okaleczone zbiory klasztorne dostawały się wtedy do bibliotek świeckich: miejskich, szkolnych i naukowych.

Pierwszym księciem piastowskim, który posiadał własną bibliotekę, był śląski Ludwik I, książę brzeski.

Wyraźny ślad istnienia książek na wawelskim zamku Kazimierza Wielkiego.

Biblioteka królowej Jadwigi, zawierająca szereg dzieł ascetyczno-religijnych.

Początki Biblioteki Jagiellońskiej wiążą się z pierwszym uniwersytetem kazimierzowskim z 1364 r. Król założyciel musiał zaopatrzyć kolegia w zasób książek potrzebnych do nauki (dochowały się z tego okresy tylko 3 kodeksy). Liczba książek powiększała się przez dary. Kolegium artystów i teologów, tzw. Kolegium Większe posiadało bibliotekę największą i to ono utworzyło trzon Biblioteki Jagiellońskiej. Dopiero w XVIII w. w czasie reformy Akademii Krakowskiej (1777-1780), uchwała Komisji Edukacji Narodowej zażądała, aby księgozbiory wszystkich wydziałów i instytutów uniwersyteckich połączyć w jedną całość.