Porównanie efektywności bankowości islamskiej i konwencjonalnej w ZEA w Latach

2007-2013.

1 .Rozwój bankowości.

2. Prawa Islamu rządące Islamską bankowością

W ostatnich latach wraz ze wzrostem popularności i wartości aktywów gromadzonych przez Islamskie banki, zaczęło pojawiac się coraz więcej zarzutów, kierowanych w stronę islamskiego systemu bankowego, zarówno ze strony ortodoksyjnych muzułmanów jak i osób neutralnych, mówiących o tym, że współczesna bankowość islamska odchodzi od swoich pryncypiów¹ W związku z tym zasadne wydaje się przedstawienie jak Islamska bankowość powinna wyglądać i co to jest bank islamski, czy też islamska instytucja finansowa w rozumieniu przepisów prawnych Zjednoczonych Emiratów Arabskich.

Zgodnie z artykułem 1 prawa federalnego nr 6. za islamskie banki oraz instytucje finansowe i inwestycyjne uważa się te podmioty, które zobowiązuję się przestrzegać ograniczeń nakładanych przez Islam i prowadzić swoją działalność zgodnie z prawem Islamu.

Należy zaznaczyć, że Islamski system bankowy powstał jako konstrukcja teoretyczna. Faktycznie stosowane rozwiązania, mogę się różnić, od założeń.

Istotą bankowości islamskiej jest przyjmowanie depozytów i udzielanie kredytów, zgodnie z zasadami Islamu. Ich przestrzeganie jest sprawą nadrzędną. Wszystkie cele banku islamskiego: jego sposoby działania czy rola, jaką odgrywa w gospodarce, muszą być podporządkowane religii. Aby w pełni zrozumieć, jak działa sektor islamskiej bankowości, należy poświęcić parę zdań analizie muzułmańskiego prawa, zwanego Shari’at.

Zasady chrześcijaństwa odnoszą się do relacji między Bogiem a człowiekiem oraz ogólnie pojętych kwestii moralności. Natomiast prawo muzułmańskie oprócz tych zagadnień, określa również, jak powinny wyglądać pozostałe relacje między ludźmim w tym relacje o charakterze ekonomicznym. W jurysdykcji muzułmańskiej teologia jest częścią prawa, a prawo wywodzi się z teologii, tak więc, umowy między kontrahentami, kwestie spadkowe, spory polityczne czy doktrynalne będą rozpatrywane w ramach tego samego systemu prawnego. Taka konstrukcja wymusza wprowadzenie religii, we wszystkie dziedziny życia, co zmusza muzułmanów do podejmowania decyzji przez pryzmat wiary.² W sytuacji, gdy Shari’at nie reguluje jakiejś sytuacji wprost, należy posłużyć się analogią (qijas - قياص) tzn. wyszukać sytuację podobną, regulowaną przez Shari’at, a następnie zastosować podane rozwiązanie, modyfikując je zgodne z duchem Shari’atu.³

Wszystkie różnice między bankowością islamską a konwencjonalną są w mniejszym lub większym stopniu konsekwencją restrykcyjnych reguł religijnych, którym każdy bank chcący prowadzić swoją działalność zgodnie z Islamem musi się podporządkować. Należy jednak wiedzieć, że większość z nich nie jest sformułowana wprost i nie mówi bezpośrednio o bankowości, ale wynikają z qijas. Stąd w poniższym fragmencie zostaną opisane reguły dotyczące ogólnie pojętych stosunków gospodarczych oraz jakie mają konsekwencje dla bankowości.

Świetnym przykładem reguły, która nie została wprost zdefiniowana przez Koran i sunnę, ale została dostosowana do bankowości na zasadzie qijas, jest najbardziej znany element islamskiej bankowości, czyli zakaz riba⁴ (رباء) – słowo to można przetłumaczyć jak „procent” lub „lichwę”. Zakaz riba jest interpretowany na wiele sposobów, przy czym w odniesieniu do finansów oznacza zakaz pobierania przez pożyczkodawcę jakichkolwiek opłat przekraczających nominalną wartość pożyczonego kapitału. W szerszym rozumieniu, dotyczy nie tylko pożyczek, ale wszelkiego rodzaju długów, również tych, które powstały wbrew woli wierzyciela. W efekcie prowadzenie wszystkich konwencjonalnych instrumentów finansowych jak depozyty na rachunkach bankowych, oprocentowane pożyczki czy kredyty są zakazane. Zabronione jest także nakładanie jakichkolwiek kar związanych z nieuregulowaniem zobowiązania w terminie.⁵ Rezygnując ze stopy procentowej, banki islamskie pozbawiają się narzędzia, które w bankowości konwencjonalnej pozwala na uzyskiwanie równowagi pomiędzy wysokością zgromadzonych depozytów i udzielonych kredytów.

Drugą niezwykle ważną zasadą jest zakaz gharar ( غرر). Słowo gharar można przetłumaczyć, jako oszustwo, ale odnosi się też do niepewności, niebezpieczeństwa czy ryzyka. Z zasady tej wynika, że wszystkie zawierane umowy i kontrakty powinny dokładnie precyzować obowiązki, wysokość opłat, ilość dostarczanych dóbr przez strony, termin realizacji transakcji itp., tak aby strony w pełni zdawały sobie sprawę z konsekwencji podpisanej umowy. Nie jest dopuszczalne, żeby jedna ze stron nie była dostatecznie doinformowana lub nie była pewna, co do ostatecznej wielkości swoich zobowiązań⁶. Gharar oznacza również zakaz zawierania umów dotyczących dóbr, które nie istnieją lub które nie znajdują się w rękach stron. W szerszym znaczeniu gharar oznacza także zakaz wykorzystywania wszelkiej asymetrii informacji. W związku z tym niedopuszczalne jest wykorzystanie przez jedną stronę swojej pozycji i niepoinformowanie drugiej strony o jakichkolwiek okolicznościach mogących mieć wpływ na transakcję.

Z zakazem gharar ściśle powiązany jest maisir ميسر)). To arabskie słowo oznacza obecnie hazard lub grę losową. Tak więc za maisir będzie uznana każda działalność, która niesie choćby najmniejsze znamiona hazardu lub jest uzależniona od wydarzenia, na które nie mamy żadnego wpływu. Maisir to loteria pieniężna, zakłady bukmacherskie, ale też kontrakty futures lub opcje terminowe oraz wszystkie umowy posiadające klauzule dopuszczające niepewność ( np. „jeśli zbiory będą dobre to...”).W praktyce zakazy gharar i maisir zabraniają bankom inwestowania w zdecydowaną większość instrumentów pochodnych, które przecież nie określają wysokości przyszłych zobowiązań, a także nie wymagają posiadania przez strony zawierające kontrakt, dóbr, które kontrakt ten dotyczy. Samo gotówkowe rozliczanie kontraktu już jest sprzeczne z powyższymi zasadami. Nie jest możliwe również zawieranie konwencjonalnych umów ubezpieczeniowych, jako że odszkodowanie jest wypłacane tylko w wypadku zaistnienia niepewnego wydarzenia w przyszłości. Według jurystów islamskich otrzymanie odszkodowania w wysokości znacznie przekraczającej sumę wpłaconych składek jest dokładnie tym samym, co otrzymanie nagrody uzyskanej w grach hazardowych. Inwestowanie w akcje jest dopuszczalne, jednak tylko wtedy, gdy jest to inwestycja długoterminowa (tzn. nakierowana na czerpanie zysku z działalności operacyjnej przedsiębiorstwa). Niedopuszczalne jest wykorzystywanie krótkotrwałych fluktuacji cen.

Następnym istotnym z punku widzenia bankowości nakazem wynikającym z Shari’atu jest obowiązek dotrzymywania umów⁷. Motyw ten pojawia się wielokrotnie w Koranie, przykładem może być chociażby werset „O wy, którzy wierzycie, bądźcie wierni zobowiązaniom”⁸. Dla banku wynikają z tego przepisu dwojakie konsekwencje. Po pierwsze jest to dodatkową gwarancja na wykonanie zawartej umowy. Po drugie - islamski bank dotrzymujący zasad Shari’atu będzie musiał wypełnić umowę nawet jeśli bardziej opłacalne byłoby jej zerwanie.

Kolejną konsekwencją Shari’atu to zasada, że „niedopuszczalne jest uzyskiwanie zysku, bez ponoszenia ryzyka”⁹. Słysząc to od razu zadajemy sobie pytanie, czy jest to w ogóle możliwe? W konwencjonalnym systemie bankowym uznajemy, że każda działalność jest obarczona ryzykiem. Nawet najbezpieczniej prowadzony bank musi przecież liczyć się z ryzykiem kredytowym, ryzykiem stopy procentowej czy ryzykiem utraty płynności¹⁰. Jednak ekonomia islamska nie uznaje tych typów ryzyka, ponieważ wymienione wyżej nakazy Islamu w teorii powinny je eliminować¹¹. Ryzyko w rozumieniu opisywanej zasady, to możliwość poniesienia straty nawet w wypadku dopełnienia wszystkich warunków kontraktu. Umowa, która z góry określa zysk jednej ze stron w myśl Shari’tu będzie nieważna. Konsekwencją tej zasady jest specyficzna konstrukcja islamskich instrumentów kredytowych i depozytowych, która zmusza bank z jednej strony do pokrywania pewnej części strat jakie może ponieść przedsiębiorca finansujący swoje przedsięwzięcie pożyczką zaciągniętą w banku, z drugiej do pokrywania przez depozytariuszy części strat jakie może ponieść bank.

Musimy również pamiętać, że muzułmanie nie mogą prowadzić, wspierać ani w żaden inny sposób się angażować w działalność gospodarczą związaną z produkcją i dystrybucją alkoholu, tytoniu, narkotyków, pornografii oraz wieprzowiny. W związku z tym islamskie banki nie współpracują i nie inwestują w firmy, działające w tych sektorach gospodarki.

Islam pozwala na zarabianie tylko i wyłącznie swoją pracą. Nie jest dozwolone uzyskiwanie dochodu w oparciu o czyjąś własność. Co więcej - pieniądz nie jest traktowany jako kapitał, z którego można tworzyć wartość dodaną. Każda transakcja musi być oparta o aktywa trwałe. W związku z tym nie jest dozwolone zarabianie oparte na obrocie pieniędzmi lub na transakcjach, w których żadne dobra fizyczne nie są faktycznie wymieniane.¹²

W konwencjonalnym systemie bankowym decyzje o udzieleniu kredytu są podejmowane przede wszystkim w oparciu o wiarygodność kredytobiorcy. W systemie bankowości islamskiej takie podejście nie jest dopuszczalne ponieważ decyzja o alokacji zasobów powinna być warunkowana zyskownością przedsięwzięcia i korzyściami jakie potencjalnie może przynieść społeczności.¹³

1.4. Działanie Islamskiego sektora bankowego w Teorii:

Trzeba pamiętać, że koncepcja Islamskiej bankowości wywodzi się z religii. System nie został stworzony z myślą o maksymalizacji zysku oraz korzyści ekonomicznych. Centralne miejsce w Islamskiej Bankowości zajmuje sprawiedliwość¹⁴ W teoretycznym modelu brane są pod uwagę aspekty moralne, etyczne oraz religijne. Islamska bankowość jest systemem, który w dużej mierza zakłada przestrzeganie przez uczestników rynku zasad religijnych.¹⁵ Z tego powodu część założeń modelu, będzie miało charakter utopijny i nierealistyczny.

Wraz z powstaniem koncepcji islamskiego banku, wiadome było, że sektor bankowy kierujcy się zasadami islamu, będzie działał inaczej niż konwencjonalny. Narzucone na niego przez Islam ograniczenia, wymuszają rezygnację z pewnych rodzajów usług oraz zmianę funkcjonowania innych – w tym kredytowo-depozytowych, co wpływa nie tylko na same banki, ale również na wszystkie podmioty z nich korzystające. Warto zwrócić szczególną uwagę na zmiany dotyczące deponujących środki.

Pieniądze są przechowywane w bankach z dwóch zasadniczych powodów. Pierwszym jest przeświadczenie o bezpieczeństwie jakie instytucja ta zapewnia oszczędzającym. Drugim chęć uzyskania dodatkowych dochodów, co jest możliwe dzięki oprocentowaniu depozytów. Lokaty o stałym, znanym wcześniej oprocentowaniu, są niezgodne z przedstawionymi wyżej zasadami, w związku z tym nie mogę być zachętą do deponowania oszczędności w bankach. Jednocześnie, jeśli jedynym motywem przemawiającym za przechowywaniem pieniędzy w bankach będzie bepieczeństwo, ich klienci będą domagać się maksymalnego ograniczenia akcji kredytowej, która mogłaby narazić ich na potencjalne straty. Powstaje pytanie jak wobec tego zachęcić do powieżania oszczędności bankom.

Zaskakujący może być fakt, że w założeniach systemu bankowości Islamskiej problem ten w ogóle nie istnieje¹⁶. Dobry muzułmanin musi przeznaczyć nadwyżkę dochodu na sfinansowanie projektów gospodarczych, które wytworzą dobra i usługi zapewniające jak najwyższą użyteczność dla całej społczności. W teori osoba deponująca środki w islamskim banku nie będzie szukała możliwości inwestycyjnych zapewniających najwyższą stopę zwrotu przy preferowanym poziomie ryzyka¹⁷. Wręcz przeciwnie, będzie w stanie zaakceptować nawet ujemną stopę zwrotu, w sytuacji gdy inwestycja przysłuży się innym.

W konwencjonalnym systemie bankowym, bank jest pośrednikiem między podmiotami posiadającymi nadwyżkę kapitału a podmiotami poszukującymi kapitału. W rzeczywistości nie dochodzi do osobistego zetknięcia się dwóch stron. Nie ma też takiej potrzeby. Warunki są ogólnie ustalone, a cena po jakiej pieniądze są przekazane jest znana. Bank też oceniając wniosek kredytobiorcy, ogranicza się w zasadzie do oceny prawdopodobieństwa spłaty. Bank posiada również możliwość inwestowania zebranych przez siebie środków – nie jest ograniczony do działalności depozytowo-kredytowej.

W teoretycznym systemie bankowości islamskiej rzecz ma się zupełnie inaczej. Zadaniem islamskiego bankiera jest znalezienie i wyselekcjonowanie spośród poszukujących kapitał tych, których plany są najbardziej obiecujące, a także najcenniejsze z perspektywy społeczeństwa .¹⁸ ( stwierdzenie bardzo dyskusyjne wymaga rozwinięcia, szukam dalszych źródeł), a następnie przedstawienie tych projektów posiadaczom kapitału. Przekazanie środków nie odbywa się oczywiście za darmo. Według klasycznych założeń, zdeponowanie pieniędzy w banku, sprowadza się do przekazania ich konkretnej osobie i jest jednoznaczne z nabyciem udziałów w konkretnym przedsięwzięciu.¹⁹ Po po upływie określonego czasu, dochodzi do podziału zysku, jakie przedsięwzięcie to przyniosło we wcześniej ustalonym stosunku. Jeśli zysku nie udało się osiągnąć, inwestor nie może liczyć na żadne korzyści związane z przekazaniem swojego kapitału. Jednocześnie potencjalny zysk inwestora jest teoretycznie nieograniczony.²⁰

W praktyce taki system niemógłby funkcjonować – okres na jaki pieniądze byłyby deponowane w banku musiałby bezwzględnie równać się okresowi jaki potrzebowałoby przedsiębiorstwo na realizacje inwestycji. W związku z tym proces został podzielony na dwie odrębne transakcje. Najpierw deponując pieniądze w banku podmiot nabywa jego udziały, a więc zysk z lokaty będzie powiązany z zyskami banku.Natomiast bank nabywa udziały w konkretnych przedsięwzięciach, od których będzie zależeć jaki zysk uda się wypracować bankowi.²¹

Łatwo zauważyć, że taka konstukcja w zasadzie eliminuje możliwość zaciągnięcia kredytów konsumpcyjnych. ( dodać akapit na ten temat?). Od banku wymaga się również, aby przed rozpoczęciem finansowania, upewnił się, że przekazane pieniądze, zostaną wykorzystane w projektach materialnych zgodnych z Islamem. W tej koncepcji islamski bank nie może pożyczać nadwyżek na rynku międzybankowych, obracać walutami lub kupować bonów pieniężnych. Można stwierdzić, że bank jest ograczniony tylko i wyłącznie do finansowania działalności gospodarczej przedsiębiorstw²².

---

2. Danecki Janusz, Arabowie, Warszawa 2001, s.263-4↩

3. Hourani Albert Historia Arabów, Gdańska 1995, s. 112-120↩

4. Bonca A. Mateusz Islamskie instrumenty finansowe, Warszawa 2010, s.36↩

5. Muhammad Ayub,Understanding Islamic Finance, Chichester 2007↩

6. Bonca A. Mateusz, Islamskie instrument finansowe, Warszawa 2010 s.77-80↩

7. Bonca A. Mateusz, Islamskie instrument finansowe, Warszawa 2010 s. 65↩

8. Koran 5:1↩

9. Bonca A. Mateusz,Islamskie instrument finansowe, Warszawa 2010 s. 67↩

10. Szerzej: Zbigniew Dobosiewicz, Bankowość, wyd III Warszawa 2011↩

11. Nie mniej instytucje zajmujące się nadzorem islamskich banków uznają istnienie w/w typów ryzyka i zobowiązują islamskie banki do zabezpieczania się przed nimi. Kwestia ta zostanie dokładnie opisana w rozdziale II.↩

12. Bonca A. Mateusz, Islamskie instrumenty finansowe, Warszawa 2010, s. 83-90↩

13. Jacek Karnowski Bank i kredyt nr 3 2005 s.68↩

14. Maher Hasan, Jemma Dridi – The effects of the global Crisis on Islamic and Conventional Banks – A Comparative Study IMFWP/10/201 – 2010 s.7↩

15. http://www.islamic-banking.com/islamic-finance.aspx↩

18. Yahia Abdul-Rahman The Art of Islamic Banking and Finance: Tools and Techniques for Community s.140-160

    ↩

19. MOHAMMAD NEJATULLAH SIDDIQI ISLAMIC BANKING AND FINANCE IN THEORY AND PRACTICE: A SURVEY OF STATE OF THE ART↩

20. Beng Soon Chong , Ming-Hua Liu“Islamic banking: Interest-free or interest-based?” Pacific-Basin Finance Journal 17 (2009) s.128↩

21. MOHAMMAD NEJATULLAH SIDDIQI ISLAMIC BANKING AND FINANCE IN THEORY AND PRACTICE: A SURVEY OF STATE OF THE ART↩

22. Tamże↩