GEOGRAFIA OSADNICTWA

GEOGRAFIA OSADNICTWA W SYSTEMIE NAUK GEOGRAFICZNYCH

Trzy okresy rozwoju badań nad osadnictwem:

• Od czasów starożytnych do połowy XIX w – brano pod uwagę głównie położenie geograficzne, większość osiedli oraz ich wielkość. Ważne były również większe miasta i osiedla. Sporządzano prymitywne mapy, plany, szkice głównych budowli. Z czasem opisy stały się bardziej szczegółowe, dotyczące położenia geograficznego i jego wpływu na rozwój gospodarczy danego miasta – powiązanie z handlem. Było w nich dość mało informacji na temat geografii regionalnej i politycznej. Uważano, że nie należy tylko opisywać i stwierdzać korelacji pomiędzy opisami, ale również grupować i uogólniać.

Ptolemeusz – określił współrzędne geograficzne ówcześnie znanych mu miast i pogrupował je według położenia na szlakach handlowych.

Strabon – opisał miasta, ich położenie i wielkość.

• XIX – XX w – rozwój nauk. Przeobrażenie geografii z nauki opisowej do nauki chronologicznej, systematyzującej i wyjaśniającej. Powstała główna metoda badań geograficznych – metoda porównawcza. Pojawiły się próby opisu całego świata (rozwój geografii ogólnej i regionalnej). Badano rozplanowanie zabudowy, genezę układów osadniczych i ich rozwój, analizę sposobu gospodarki, układu pól i ich własności. Pojawiły się pierwsze teorie wyjaśniające strukturę sieci osadniczej.

Ritter – orędownik geografii porównawczej

F. Ratzel – zawarł on pierwsze ujęcie zjawisk związanych z działalnością człowieka i występujących na powierzchni Ziemi. Przedstawił wpływ czynników przyrodniczych i środowiska geograficznego na rozwój państw i ich kultur, na organizację, wygląd, kształt i rozmieszczenie osiedli ludzkich.

A. Meitzen – dowiódł, że typ i formy osadnictwa zależą m.in. od właściwości różnych ludów.

O. Schlüter – określił jak badać osadnictwo, podkreślił potrzebę badania krajobrazu kulturowego i działalności człowieka, która ten krajobraz kształtuje i różnicuje.

• Okres po II wojnie światowej – zbierano ogromne ilości materiałów, wprowadzano nowe pojęcia i metody. Opracowywane są pierwsze podręczniki i monografie dotyczące osadnictwa. Rozpoczęły się badania przemian społeczno gospodarczych wsi i procesów urbanizacji.. Na konferencji w Osiecznej zorganizowana w 1956 roku. Dokonano podziału geografii ekonomicznej, z czego wyodrębniła się geografia osadnictwa i ludności.

M. Sorré – dokonał syntezy geografii człowieka. Osadnictwo rozpatrywał z punktu widzenia powiązań i warunków, jakie stwarza środowisko naturalne dla rozwoju społeczno-gospodarczego.

R. Y. Singh – historyczne spojrzenie na geografię osadnictwa, stosując metody ilościowe i jakościowe w badaniach osadnictwa wiejskiego.

Zakres badań geografii osadnictwa.

Opis i wyjaśnienie przestrzennych struktur i układów osadniczych oraz ich interakcja ze środowiskiem geograficznym, społeczno – ekonomicznym badanych miejsc i regionów.

Przedmiot badań geografii osadnictwa.

• Funkcje jednostek osadniczych

• Studia nad morfologią osiedla

Jednostka osadnicza – historycznie ukształtowana forma stworzona przez człowieka na powierzchni Ziemi. Jest to całość funkcjonalna składająca się w trzech sprzężonych ze sobą zasadniczych elementów: terenu (obszaru), szeroko rozumianej infrastruktury (budynki itp.) oraz ludzi, którzy ją zamieszkują. Tworzy ona funkcjonalną całość, składającą się z wzajemnie wpływających na siebie trzech komponentów. Kształtuje się w określonym czasie, na kreślonym obszarze, w określonych uwarunkowaniach fizycznogeograficznych i społeczno – gospodarczych.

Geografia osadnictwa – dyscyplina nauk geograficznych, która bada rozmieszczenie jednostek osadniczych, ich strukturę i procesy zachodzące pomiędzy jednostkami osadniczymi oraz w ich obrębie (wewnętrzna przestrzenna organizacja w obrębie samych jednostek osadniczych i pomiędzy nimi).

Przestrzeń geograficzna (geoprzestrzeń) – jest zbiorem wzajemnych związków między obiektami geograficznymi (geoobiektami) położonymi na konkretnym terytorium i rozwijającymi się w czasie.

Zasady myślenia geograficznego: terytorialność, kompleksowość, konkretność i globalność.

Podejścia badawcze:

• Tradycyjne (klasyczne, jakościowe) – dominacja opisów wyjaśniających, porządkujących i kwalifikujących jednostki osadnicze w ścisłej relacji z elementami środowiska geograficznego. Charakter jednostki osadniczej jest wynikiem jej fizycznej lokalizacji.

• Scjentystyczne (ilościowe, neopozytywistyczne) – zw. z rewolucją ilościową zapoczątkowaną w latach 50 XX w. Nastąpienie postępu techniczno – cywilizacyjnego i wykorzystywanie komputerów. Generalizacja w celu odkrycia prawidłowości w przestrzennej organizacji jednostek osadniczych.

• Behawioralne/humanistyczne – kwestią badań było pytanie o złożoność ludzkiej motywacji. W tym podejściu koncentruje się na badaniu motywacji różnych zachowań przestrzennych, percepcji, odczuciach, doświadczeniu itp.

• Radykalne (strukturalistyczne) – zarówno relacje społeczne, jak i przestrzenne, są zdeterminowane wpływami oraz zasadami wynikającymi z kapitalizmu jako dominującego sposobu gromadzenia kapitału. Struktura społeczno – przestrzenna miasta jest zdeterminowana przez działanie ustroju kapitalistycznego, co przejawia się przez ograniczenia polityczne i ekonomiczne, jakim podlega działalność człowieka w mieście. Miasto jako integralna część kapitalistycznego sposobu produkcji przez stworzenie korzystnych warunków do akumulacji kapitału.

Metody badań geografii osadnictwa:

• badań terenowych – umiejętność obserwacji bezpośrednio w terenie występujących zjawisk i procesów. Zakres badań obejmuje zbieranie materiałów drogą ankietową, metodą wywiadu z ludnością oraz obserwacje własne. Analiza polega na wykrywaniu wpływu, jaki środowisko naturalne wywiera na osadnictwo

• matematyczno – statystyczna – za ich pomocą dokonuje się analiz ilościowych badań jednostek osadniczych. Można w miarę uchwycić różnice i podobieństwa między tymi jednostkami, relacje jakie między nimi zachodzą.

• historyczna – szeroko wykorzystywana do badania układów przestrzennych i jednostek osadniczych. Wiąże się z wyjaśniającym ujęciem opisu i klasyfikacji osadnictwa.

GIS w geografii osadnictwa

GIS (system Informacji Geograficznej) jest produktem między innymi rewolucji ilościowej geografii, wynikiem powszechnej komputeryzacji i rozwoju informatyki. Znajduje on szerokie zastosowanie w badaniach i analizach geograficzno – osadniczych. Ważne jest to, że punktem wyjścia są informacje związane z lokalizacją obiektów geograficznych, zawierające zarówno dane przestrzenne, jak i opisowe. Pierwsze to dane o kształcie i lokalizacji poszczególnych obiektów, drugie to opisy ilościowe i jakościowe obiektów geograficznych.

Pytania dotyczące GISu:

1. Co się znajduje w … ? (określenie miejsca)

2. Gdzie się to znajduje … ? (analiza przestrzenna)

3. Co się zmieniło począwszy od … ? (ustalenie zmiany w czasie na określonym obszarze)

4. Jakie struktury przestrzenne występują … ?

5. Co jeśli … ? (modelowanie)

Wykorzystując zdobycze GIS możemy określić morfologię jednostek osadniczych, ich funkcjonalny charakter, różnice i podobieństwa w sieci osadniczej itp.

Powiązania geografii osadnictwa z innymi naukami

GŁÓWNE DETERMINANTY KSZTAŁTUJĄCE OSADNICTWO

Ekumena – obszar stale zamieszkany przez człowieka i użytkowany przez niego gospodarczo

Anekumena – obszar niezamieszkały przez człowieka ze względu na warunki naturalne

Subekumena (paraekumena) – obszar częściowo zamieszkiwany i wykorzystywany gospodarczo

Determinizm geograficzny – socjologiczny kierunek przypisujący środowisku geograficznemu główną lub wyłączną rolę w kształtowaniu rzeczywistości społecznej (Ratzel, Buckle)

Nihilizm geograficzny - głosi, że zależności między życiem człowieka i naturą nie istnieją lub istnieją w minimalnym stopniu. Warunki życia człowieka zależą, według nihilistów, głównie od stabilności politycznej, rozwoju naukowo-technicznego i porządku prawnego.

Posybilizm geograficzny - jedna z koncepcji wyrażających wzajemny stosunek środowiska przyrodniczego i człowieka, zakładająca równowagę i wzajemną zależność czynników naturalnych i społecznych.

Czynniki wpływające na osadnictwo

1. Zewnętrzne:

• Środowisko przyrodnicze

1. Wewnętrzne

• Historyczno – polityczne

• Administracyjne

• Społeczno – gospodarcze

Środowisko przyrodnicze – (naturalne) obejmuje zespół naturalnych elementów będących ze sobą w ścisłym powiązaniu i otaczających wszystkie organizmy żywe. Jest w ciągłej i dynamicznej interakcji z człowiekiem i składa się z wody, klimatu, rzeźby terenu, budowy geologicznej, gleby oraz organizmów żywych. Na przestrzeni czasu czynnik miejsca zmienia się w swoim relatywnym znaczeniu. Do zaistnienia osadnictwa niezbędne są takie elementy jak woda, opał, żywność i dogodne miejsce do egzystencji.

Miary dostępności terenu do zamieszkania człowieka: wysokość nad poziomem morza, klimat, dostęp do wody, ukształtowanie terenu, oddalenie od zbiornika morza lub oceanu, dostęp światła.

Wskaźnik marynizacji – procent ludności mieszkającej do 5 km od wybrzeża morskiego (Australia – 80%, Afryka – 18-20%).

Cywilizacje powstałe prze rzekach nazywa się potamicznymi (dolina Nilu, Mezopotamia), natomiast te przy morzach talasoicznymi (cywilizacja grecka). Klimat uważano za czynnik najbardziej decydujący o rozmieszczeniu ludności dlatego mamy do czynienia z determinizmem klimatycznym.

Najwyżej położone miasta:

1. La Paz 3640-4100 m n.p.m.

2. Quito 2280-2900 m n.p.m.

3. Bogota 2240 m n.p.m.

Wpływ środowiska jest zmienny i nie determinuje osadnictwa.

Czynniki społeczno-gospodarcze – podstawowe w rozwoju osad ludzkich, wpływają na sposób i warunki życia, stopień skupienia i rozproszenia osadnictwa, na funkcje jednostek osadniczych. Fazy rozwoju społeczno-gospodarczych:

• Agrarna (rolnicza) – proces przemiany rolnictwa tradycyjnego w rolnictwo nowoczesne [VI-VIII w.]

• Industrialna - rozwój przemysłu i okres wielkich wynalazków

• Postindustrialna – oparta na nowoczesnej technice i zaawansowanych technologiach

Ród – zespół ludzi powiązanych więzami pokrewieństwa tworzący całość osadniczą, majątkową i produkcyjną. Zamieszkiwał przeważnie jedną osadę.

Plemiona – połączone rody, na czele którego stał naczelnik

Wspólnota terytorialna (w Polsce – Opole) – forma organizacji społecznej u ludów słowiańskich i nie tylko, na dość znacznym obszarze

Czynniki administracyjne – powstawanie miast regulowane jest odpowiednimi przepisami

Czynniki polityczno-religijne – menonici w Polsce, yiszuw żydowskie

WIEŚ I OSADNICTWO WIEJSKIE

Liczba osób	Nazwa w języku polskim
1	człowiek
2	pokój
5	dom/mieszkanie
40	przysiółek
250	mała wieś
1500	osiedle/duża wieś
10000	miasteczko
75000	miasto
500000	mała metropolia
4 mln	metropolia
25 mln	mały megalopolis
150 mln	megalopolis
750 mln	mały europolis
7,5 mld	europolis
50 mld	ecumenopolis

W Polsce duże miasta określa się te, które mają powyżej 100 tysięcy mieszkańców.

Ekistyka – nauka interdyscyplinarna obejmująca geografię człowieka, planowanie architektoniczne, urbanistykę, psychologię społeczną. Nauka o osadach, która zajmuje się badaniami relacji pomiędzy osiedlem a jego otoczeniem, badaniem interakcji zachodzących między różnymi grupami współzamieszkujących w danej osadzie lub w jej obrębie. Nauka o osiedlach ludzkich obejmująca planowanie na różnych poziomach hierarchicznych, projektowanie budowli mieszkalnych w taki sposób, aby osiągnąć harmonię między mieszkańcami osiedla a jego środowiskiem fizycznym, społeczno-ekonomicznym i kulturowym.

Wieś –historycznie ukształtowana jednostka osadnicza, której ludność zajmuje się głównie pracą na roli i czerpie z tej pracy podstawy egzystencji.

Typy osadnictwa (W. Muller-Wille, 1954)

Krótkotrwałe/efemeryczne – wiąże się ze zbieractwem i polowaniem na zwierzęta, życie pasterskie

Tymczasowe/epizodyczne – spotykane u ludów zajmujących się łowiectwem, u masterzy, nomadów koczujących. Długość pobytu zależy od warunków środowiska przyrodniczego, w jakich ludność przebywa i od możliwości znajdowania pożywienia.

Tymczasowe/okresowe – spotykane w strefie borealnej u ludów hodujących renifery, jak również na Kamczatce i wśród ludów trudniących się rybołówstwem czy myślistwem.

Sezonowe – osiedla użytkowane są w regularnych odstępach czasu. Związane z pasterstwem, myślistwem, hodowlą i rolnictwem. Spotykane u ludów pierwotnych. Spotykane w Tatrach oraz u ludzi Azji Środkowej.

Półstałe/semipermanentne – mieszkańcy budują trwalsze osady i zatrzymują się w jednym miejscu przez kilka, kilkanaście lat. Po wykorzystaniu zasobów osada jest likwidowana. Typ osadnictwa związany z ekstensywną uprawą roli. Panuje wśród pasterskich ludów hodujących bydło zebu, Bantu, Zulusów.

Stałe – najbardziej popularne.

Gospodarka żarowa (gospodarka Łazowa, system ogniowy) – pierwotny system, który wytworzył się z kopieniactwa na terenach zalesionych, polegający na uprawie ziemi w miejscu wypalonego lasu i obsiewaniu jej do kilkunastu lat zbożami.

Kopieniactwo – pierwotny sposób wytwarzania żywności, będący zaczątkiem uprawy roślin i chowu zwierząt. Do uprawy i zbioru służyły proste narzędzia (zaostrzony kij, motyka, topór kamienny). Najpierw uprawiano rośliny trwałe (banany, bambusy, palmy), potem zboża, rośliny strączkowe, włókniste i oleiste. Potem nastąpiło udomowienie psa, świni czy drobiu. Stosowano nawadnianie i ziemiopłody. Stosowane przez pasterskie plemiona Bantu.

Koczownictwo – tryb życia polegający na ciągłej zmianie miejsca zamieszkania, występujący u nomadów zajmujących się zbieractwem, myślistwem i pasterstwem na niektórych obszarach wszystkich kontynentów.

Przykłady: Pigmeje, Buszmeni, Borowie, Beduini, Fulanie, Andamanie, Aetowie, Semangowie, Masajowie, Eskimosi, Aleuci.

Ludy pierwotne – grupy ludzi na wczesnym etapie rozwoju, zarówno żyjący we wczesnych epokach dziejowych, jak i uznani za ich współczesne pozostałości. (XIX w.). Było to zastąpienie terminu „ludy natury”, „dzicy”.

Osadnictwo:

• Formy domów i osad

• Sposób użytkowania osady

Formy domów i osad:

• Groty, jaskinie, pieczary

• Gliniane domy

• Puebla – Indianie

• Ziemianki

• Igloo – Syberia, Grenlandia

• Namiot – od Iranu do Półwyspu Arabskiego

• Chaty jednoizbowe – ludy zajmujące się prymitywną uprawą roli

• Kraal – Hotentoci (rdzenni mieszkańcy Afryki S), RPA, Namibia, Botswana, Suazi, Lesoto – składa się z zagród otaczających plac, w centrum placu są zabudowania tworzące domy wodza danej osady, jego żon, dzieci i ich rodzin. Domy rozlokowane są dość blisko siebie, wokół okrągłego placu i otoczone krzewiastymi zasiekami. Do osady prowadzą dwa wejścia – łatwiejsza obrona. [kraal – (hol.) zagroda]

• Domy na palach

Wieś – całość funkcjonalno przestrzenna składająca się z ludzi, jednego lub kilku domów mieszkalnych, podwórzy, dróg i wszelkiej infrastruktury. W szerszym znaczeniu należą do tego pojęcia jeszcze grunty i powiązania funkcjonalne. Stanowi jedno z ogniw sieci osadniczej kraju, ma formalnie ustalone granice.

Miejscowość – jednostka osadnicza lub inny obszar zabudowany odróżniający się od innych miejscowości odrębną nazwą, a przy jednakowej nazwie odmiennym określeniem ich rodzaju. Rodzaje:

• miejscowość niezamieszkania – miejscowość, w której nie przebywa stale lub nie jest zameldowana na pobyt stały co najmniej jedna osoba.

• miejscowość zamieszkała - miejscowość, w której przebywa stale lub jest zameldowana na pobyt stały co najmniej jedna osoba.

Rodzaje miejscowości:

• Miasto – jednostka osadnicza a przewadze zwartej zabudowy i funkcjach nierolniczych, mającą prawa miejskie bądź status miasta nadany w trybie określonym odrębnymi przepisami.

• Osiedle – zespół mieszkaniowy stanowiący integralną część miasta lub wsi.

• Wieś – jednostka osadnicza o zwartej lub rozproszonej zabudowie i istniejących funkcjach rolniczych lub związanych z nimi usługowych albo turystycznych niemającą praw miejskich lub statusu miasta.

• Osada – niewielka jednostka osadnicza na terenie wiejskim o odmiennym charakterze zabudowy albo zamieszkaną przez ludność związaną z określonym miejscem lub rodzajem pracy, szczególności osadę młyńską, leśną, rybacką itp.

• Kolonia – j.o. powstała jako rezultat ekspansji miejscowości poza obszar wcześniej istniejącej zabudowy.

• Przysiółek – skupisko kilku gospodarstw położonych poza zabudową wsi, stanowiące integralną część wsi.

Jednostka osadnicza – wyodrębniony przestrzennie obszar zabudowy mieszkaniowej wraz z obiektami infrastruktury technicznej zamieszkiwany przez ludzi.

W Polsce jest ponad 100 tys. miejscowości, w tym: 42,8 tys. wsi, towarzyszące im przysiółki, kolonie i osady 10 tys. Daje to ponad 53 miejscowości wiejskie. Miast jest 889, co ukazuje, że miejscowości odmiennych nazwą jest aż 46 tys.

KSZTAŁT = ROZPLANOWANIE = MORFOLOGIA = FORMA

Aspekt:

• geograficzno-osadniczy: każde osiedle/wieś ma specyficzną formę, którą w szerszym znaczeniu jest forma/kształt samego osiedla łącznie z przynależnymi do niego gruntami. Forma jako kształt danego osiedla. Podstawą rozróżnienia wsi od miasta jest struktura zatrudnienia.

• funkcjonalno-ekonomiczny – nacisk na zjawiska natury gospodarczej. Stałym elementem wsi jest areał ziemi, a na niej produkcja. Osada rolnicza ma swoisty sposób i rytm życia. Wieś odznacza się wieloma cechami wspólnymi: historyczne ukształtowana i zróżnicowana struktura własność ziemska oraz krajobraz rolniczy.

• geograficzny – ma odniesienie do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.

• genetyczno-morfologiczny – rozpatrywanie położenia, formy i kształtu siedliska, sposób rozmieszczenia zagród, wielkość siedliska oraz rozłogów wielskich. Analizuje również etapy dawnego rozwoju wsi.

• fizjonomiczno-topograficzny – określamy położenie danego osiedla na tle elementów środowiska geograficznego, jak i położenia topograficznego

• funkcjonalno-strukturalny – rozpatrywanie podstaw społeczno gospodarczych osadnictwa wiejskiego, zadania i powiązania jakie dana wieś spełnia w stosunku do samej siebie i otoczenia.

Yiszuw – [hebr. kraj zamieszkania] osiedla i społeczności żydowskie zamieszkujące teren Palestyny przed powstaniem państwa Izrael (1948). Są dwa rodzaje:

• yiszuw hadash – [hebr. nowy yiszuw] tworzył się od początku imigracji żydowskiej tzw. alija o podłożu syjonistycznym. Celem było stworzenie społeczności narodowej i przygotowanie fundamentów gospodarczych pod budowę przyszłego państwa Izrael.

• alter yiszuw – [hebr. stary yiszuw] społeczność żydowska osiadła na terenach obecnego Izraela przed 1882 r. Społeczność ta była ściśle religijna, osiadła przed pierwszą aliją.

Obecnie terminem yiszuw określa się osadnictwo żydowskie na terenie Zachodniego Brzegu Jordanu i Gazy.

Moszaw – [hebr. osiedle] najbardziej rozpowszechniona forma osadnictwa spółdzielczego w Izraelu. Średni promień tego kolistego osiedla wynosi ok. 1,5 km, czyli odległość szabatową. Główny nacisk położony na pracę kolektywną całej społeczności, jednak w moszawach zamieszkująca je ludność, w tym rolnicy, posiada własność prywatną. Zostały one założone w 1921 r. w zachodniej części Doliny Izrael przez weteranów Drugiej Aliji. Na dzień dzisiejszy istnieje ich ok. 300. Rodzaje:

• moszaw ovedim – [hebr. osiedle pracownicze] ziemia stanowi własność państwa, członków obowiązuje wkład pracy własnej. Panuje obowiązek udzielania pomocy. Zakupy i sprzedaż na zasadzie spółdzielczej. Każdy prowadzi własny biznes i zamieszkuje własne domostwo. Pierwszym Moszewem tego typu był Nahalal w 1921 r.

• moszaw olim – [hebr. osiedle nowych imigrantów] osiedle przeznaczone dla nowo przybyłych imigrantów, którzy nie posiadają doświadczenia w pracy w rolnictwie, nie znają języka hebrajskiego i mają problemy adaptacyjne w nowym społeczeństwie Izraela.

• moszaw szitufi – [hebr. osiedle wspólnotowe] forma przejściowa przypominająca pod pewnymi względami kibuce, której członkowie posiadają własne domy i gospodarstwa oraz otrzymują indywidualne wynagrodzenie za pracę i udział w zyskach.

Obecnie większość moszawów należy do organizacji powiązanych z ugrupowaniami politycznymi i partiami. Największe z nich to:

• Ruch Osiedli Pracowniczych powiązany z izraelską Partią Pracy „Awoda”

• Wschodni Robotnik związany z Narodową Partią Religijną „Szas”

• Pracownik Syjonistyczny związany z izraelską Partią Postępową „Merec”

Strefa publiczna

Budynki mieszkalne gosp. rolnego

Pozostałe zabudowania

Ogrody, pola

Kibuc – [hebr. osadnictwo komunalne] spółdzielcze gospodarstwo rolnicze w Izraelu, w którym ziemia i środki produkcji są własnością wspólną. Społeczność jest zdana na wspólną pomoc zgodnie z zasadami egalitaryzmu (równości społecznej), bazuje na systemie społeczno-ekonomicznym opartym na zasadzie współwłasności, równości i współpracy w produkcji, konsumpcji i edukacji. Jest integralną częścią izraelskiego społeczeństwa.

Pierwsze kibuce powstały w latach XX, a najstarszy z nich to Degania, założona w 1909 r. W dzisiejszych czasach istnieje ok. 270 kibuców.

Skład osiedla wiejskiego:

• rozłóg – rozległy obszar, określona przestrzennie (pod względem kształtu, zasięgu granic, wielkości) ziemia gospodarstw rolnych (pola, pastwiska, lasy, łąki nieużytki itp.).

• siedlisko – miejsce stałego zamieszkania, przebywania, czyli miejsce zamieszkania ludności wiejskiej (środowisko mieszkalne); dom mieszkalny łącznie z przyległymi budynkami i parcelą, na której stoją.

Zagroda – (obejście/okół) parcela podwórzowa z zespołem zabudowań na terenie wiejskim, składająca się z domu mieszkalnego i różnych budynków gospodarczych. Zabudowania najczęściej rozlokowane są wokół wewnętrznego podwórza, gdzie toczy się życie społeczne i kulturalne mieszkańców. Zagrody mogą być zwarte, wolno stojące, zamknięte, w których podwórze jest ściśle otoczone budynkami lub budynkami połączonymi parkanem i bramą.

Osiedle wiejskie – zbiór pojedynczych gospodarstw (siedlisk, zagród), na które składa się dom mieszkalny, zabudowania gospodarcze oraz należące do nich pola.

Kataster – urzędowy opis gruntów i budynków, służący do oznaczenia nieruchomości przy zakładaniu i prowadzeniu ksiąg wieczystych, wodnych, górniczych i in. oraz przy wymiarze podatków, zawiera m.in. dane o właścicielu, o powierzchni gruntów i budynków.

Rodzaje osadnictwa na podstawie kryterium wielkości:

- osiedle samotnicze – osiedle z jednym domem mieszkalnym

- przysiółek

- wieś skupiona – zagrody rozlokowane w bliskich odległościach

Forma (kształt osiedla) – odnosi się do geometrycznej formy i kształtu osiedli, które mogą należeć do różnych typów:

- szersze znaczenie kształt osiedla łącznie z jego powierzchnią produkcyjną

- węższe znaczenie kształt samej wsi jako siedliska lub ich zbioru

Typ – odnosi się do związku liczby domów, zagród i ich wzajemnej odległości od siebie

Wsie w Polsce:

- bardzo małe (do 100 mieszkańców) 15%

- małe (100-500 mieszkańców) 66%

- średnie (500-1000 mieszkańców) 13%

- duże (powyżej 1000 mieszkańców) 6%

Typy osadnictwa (R.Y. Singh):

• o zabudowie zwartej – spotykany w Indiach. Wszystkie domy lub osiedla skoncentrowane są w centrum określonego miejsca, obszaru wiejskiego. Wielkość skupisk waha się między 30 a setkami budynków mieszkalnych, natomiast liczba mieszkańców zawiera się w przedziale 500 do 2500.

• o zabudowie półzwartej – powiązane z cechami wysoczyzny lub równiny, ograniczeniami wynikającymi z uwarunkowań środowiskowych i przesłanek społeczno-kulturowych. Widoczna hierarchia – biedni osiedlali się w pobliżu zamieszkałej już dzielnicy..

• przysiółki – całość terytorium rozciąga się w pobliżu pół uprawnych, a centrum osady jest stosunkowo mało wykształcone lub też ma słaby wpływ na pozostałe części osady. Brak aspektów życia społecznego, nie istnieją ulice, otwarte przestrzeń, szkoły itp.

• o zabudowie rozproszonej – występuje gdzie jest duże rozróżnicowanie plemienno-etniczne. Do tej grupy należą farmy i zagrody. Budynki mieszkalne należą do jednej rodziny bądź „korzenia”. Domy sąsiadują z codziennym miejscem pracy. Brak relacji sąsiedzkich. Typ powstał przez zajmowanie ziemi.

Czynniki powstawania osadnictwa:

• skupionego: łączenie albo oparta na współpracy uprawa gruntu, obrona, niedobór wody, właściwy poziom wód gruntowych, dostęp do źródeł wody, możliwość budowania studni, obszary wolne od wąwozów, tamy i zapory, budowa zbiornika sztucznego nawadniania.

• Rozproszonego: wydajność gleb, lasów, pastwisk, łąk, wysokie stany wód i częste powodzie, grodzenie pól, budowa pojedynczych zagród.

Osadnictwo rozproszone:

• pierwotne – powstaje na obszarach uprzednio nie zajętych, pierwsza forma osiedli na danym terenie i nie ma w nim wcześniejszych pozostałości innych form osiedli. Małe pola, ściśle zamknięte, odgrodzone żywopłotem i wałem ziemnym . Osadnictwo to związane było z hodowlą, uprawą pól i łąkami w bezpośrednim sąsiedztwie zabudowań [północno-zachodnia Francja, ujście Renu, Żuławy Wiślane]

• wtórne – powstaje w wyniku przemian i różnych reform agrarnych (komasacja, scalanie, parcelacja) przeprowadzonych na miejscu dawnych wsi skupionych. Zachowują się formy dawnego osiedla [Szwecja, Pomorze]

• farmowe (pierwotne i wtórne) – charakterystyczne dla USA i Kanady, jest to ziemia podzielona na regularne bloki przekazane osadnikom, głównie z Europy. Granice wydzielone wzdłuż południków i równoleżników. Wielkość wyjściowa to 160 akrów czyli ćwierć sekcji.

Rodzaje układów siedlisk wsi skupionej:

• układ powierzchniowy – siedliska są skupione na powierzchni zwartej. Siedliska wielskie, zagęszczone, z wieloma drogami wewnętrznymi, z gęstą siecią dróg, leżące z dala od siebie. Najczęściej występują na obszarach bezleśnych, płaskich, urodzajnych, przy utrudnionym dostępie do wody, w zagłębieniu terenu itp.

• układ punktowy – powstaje na terenach wykarczowanych z licznymi dolinami i wilgotnymi zagłębieniami. Osiedla są małe, rozsiane, ale położone w pobliżu siebie.

• wokół placu – występuje plac wewnętrzny, wokół którego są rozmieszczone zagrody, jest wyraźny i stanowi dominującą cechę osady tego typu.

• układ liniowy – powstaje na obszarach suchych, bezwodnych, ciągnących się wzdłuż morskiej doliny. Na wąskim pasie kształtuje się osiedle podłużne wykorzystujące pas pól i lasów.

Kategorie osiedli w osadnictwie wiejskim:

• samorodne (żywiołowe) – najczęściej mają nieregularny układ i kształt siedlisk, dostosowany do warunków fizjograficznych (owalnica, łańcuchówka, przydrożnica, widlica, wielodrożnica, przysiółek) i nie są zorganizowane planowo.

• Kształtowane – zorganizowane planowo, układ i kształt siedlisk odpowiada zasadniczo warunkom społeczno-gospodarczym (wieś okrągła, okolnica, ulicówka, szeregówka, rządówka, olędry, folwarki, kolonie, wsie regularne)

Układy rozplanowania:

• Liniowe – związane z osadnictwem na obszarach bagiennych i leśnych [Niemcy, Europa Środkowa i Wschodnia]

• zaglomerowane:

  • nieregularne/kupowe – [Anglia, Francja, Belgia] nieregularne kształty związane ze stopniową ekspansją osadniczą na nowe tereny i powstawaniem izolowanych form wsi i przysiółków

  • wsie zielone – [Niemcy, Polska, Czechy] osady planowane

  • regularne/o układzie siatkowym [Azja, wschodnia Europa]

Okresy kształtowania się typów wsi:

1. wsie z okresu przedfeudalnego [do połowy X w.]

Polanie mieszkali w siołach (określenie osiedla wielskiego). Osadnictwo związane z glebami łatwymi do uprawy (Podgórze Sudeckie, Nizina Śląska, okolice Krakowa, Wyżyna Lubelska, Kotlina Sandomierska) oraz suchymi glebami łąkowymi i śródleśnymi nizinami (Kujawy, Wielkopolska). Osady palowe – charakter obronny, budowane na pomostach umieszczonych na palach, gdyż pod nimi znajdowała się woda.

Clachan – osadnictwo z niedużymi osadami, zamieszkałymi przez członków jednej rodziny trudniącej się gospodarką częściowo rolniczą, częściowo handlowo-pasterską.

Druble – małe przysiółki, związane z uprawą jednego pola pasmowego, dookoła którego luźno rozkładały się zabudowania.

Zadrugi – wsie wielkiej wspólnoty rodzinnej, na którą składała się grupa krewnych wywodzących się od jednego ojca. Cechowały się wspólnotą majątkową, produkcji i konsumpcji, a władza reprezentowana była przez naczelnika.

• wieś okrągła – wieś o najstarszej i najprostszej formie obronnej, mała, nieregularna, działki ułożone po obu stronach drogi okrężnej [Francja].

• okolnica – mała wieś, w której zabudowania są zwarcie rozlokowane wokół okrągłego lub nieregularnego placu, zwanego Nawsiem, tworzącego zamknięty pierścień z jednym lub dwoma wejściami zamykanymi na noc. Plac często służył jako miejsce postoju zwierząt. Kształt wsi dostosowany do obrony [Czechy, zachodnia Polska].

1. wsie z okresu feudalnego [X-XIII w.]

• owalnica – wieś placowa z wydłużonym kształtem rozmieszczenia zabudowań w kształcie wrzeciona wokół podłużnego placu. Znajdował się na nim często staw, potem kościół, szkoła, studnia. Owalnice są układem przejściowym pomiędzy okolnicą a przydrożnicą [Pomorze Zachodnie, Ziemia Lubuska, Brandenburgia, Śląsk].

• przydrożnica – wieś przydrożna, nazywana też ulicówką. Składa się z zabudowań skupionych wzdłuż obydwu stron drogi, ma wydłużony kształt i osiąga długość 500-2000 m. Pola są rozrzucone w nieregularną szachownicę [Polska Zachodnia, Podlasie]

• ulicówka – rozmieszczenie zabudowy w dwa szeregi zwartych zagród po obu stronach szerokiej drogi. Domy mieszkalne przy drodze, budynki gospodarcze i ogrody z tyłu. Dwie bramy na końcu ulicy, zamykane na noc miały odstraszać dziką zwierzynę. Gospodarz miał ziemie w kilku parcelach. Układy pól były pasmowe.

• wielodrożnica – (zwana też „wsią kupową”) wieś o zwartej, bezładnej i chaotycznej zabudowie oraz nieregularnym przebiegiem dróg. Odznacza się skomplikowanym podziałem pól, które mają układ nieregularny, niwowy lub blokowo-niwowy, z dużą liczbą niw i rozbiciem jednej własności na liczne działki rozrzucone na różnych niwach [Skandynawia Włochy, Wielka Brytania Ukraina, Lubelszczyzna, Podlasie, Śląsk].

• widlica – typ przejściowy pomiędzy wielodrożnicą a ulicówką. Powstaje na rozwidleniu dróg [najczęściej spotykane są na wschód od Zamościa, Podkarpacie].

1. wsie z okresu feudalnej monarchii stanowej i kolonizacji na prawie zachodnioeuropejskim [XIII-XVI w.]

• łańcuchówka/wieś leśno-łanowa – wieś jednorożna o regularnym układzie przestrzennym. Powstały w wyniku planowo prowadzonej akcji osadniczej połączonej z wykarczowaniem lasu. Każdy gospodarz dostawał wymierzony łan, w jednym kawałku w postaci pasa. Dzielił go na 3 części. Łańcuchówka ma luźną zabudowę wzdłuż drogi lub potoku po obu stronach. Zagrody wyglądają jak ogniwa łańcucha. Łady jednego gospodarza oddzielone są drogami polnymi [Wielkopolska, Śląsk, Małopolska, Wyżyna Lubelska].

Prawa osadnicze:

• prawo niemieckie – połączone z wprowadzeniem niwowego układu pól i regularnej zabudowy. Występował zasadźca jako organizator osady. Osadnicy posiadali prawo opuszczenia wsi.

• prawo polskie – właściciel musiał zakładać osadę

• prawo włoskie – na czele wsi stali kniaziowie [Małopolska]. Osada na tych prawach miała sołtysa, karczmę, samorząd.

1. wsie z okresu demokracji szlacheckiej i oligarchii magnackiej [XVI-XVIII w.]

Następuje rozwój rolnictwa oparty na pracy pańszczyźnianej chłopów. Osadnictwo się różnicuje. Wprowadzono gospodarkę czynszową zamiast robocizny. Pogłębia się zróżnicowanie społeczne ludności. Ma to wpływ na wytworzenie się kilku typów osadniczych. Powstają osady folwarczne, kmiece, folwarczno-kmiece oraz szlachty zagrodowej.

• rzędówka – ma rzędowo-pasmowy układ pól. Są dość długie o luźnym rozmieszczeniu zagród wzdłuż drogi, najczęściej tylko po jednej stronie. Pola są rozmieszczone prostopadle do drogi. Pola oddzielone kanałami odwadniającymi – granice pól.

Rozwija się osadnictwo holenderskie. Tworzą się trzy typy zabudowy:

• langhof – część mieszkalna i gospodarcza pod jednym dachem. Umiejscowienie najczęściej wzdłuż koryta rzeki w linii zachód-wschód lub północ-południe. Część mieszkalna od strony wschodniej.

• zagroda fryzyjska – dom zawierający pod wspólnym dachem wszystkie budynki stykające się ze sobą pod różnymi kątami. Z przodu mała przybudówka. Za nią był dom mieszkalny, potem obora i stajnia oraz stodoła na samym końcu. Między stodołą a stajnią było pomieszczenie przeznaczone na paszę.

• zagroda polska – wszystkie budynki sytuowane oddzielnie, najczęściej na planie czworoboku [Mazowsze].

• szeregówka – regularne wsie ulicowe, z trójniwowym układem pól [Podlasie, Białostocczyzna]. Szeregówkę można nazwać zespołem ulicówek ułożonych wzdłuż głównej drogi.

• przysiółki – powstawały w wyniku powiększania się liczby ludności wsi macierzystej. Dokonywano nowych podziałów gruntów tej wsi, tworząc osadnictwo przysiółkowe. Powstawały na terenach leśnych, podmokłych lub piaszczystych.

1. wsie z okresu kapitalizmu [XIX-połowa XX w.]

Po likwidacji gospodarki trójpolowej powstał chaotyczny układ własnościowy. Zniesiono pańszczyznę, uwłaszczono chłopów. Powstało wiele nowych wsi i folwarków.

• osiedle samotnicze – zagrody oddzielone i oddalone od siebie o 100-300 metrów, rozrzucone po całych rozłogach wsi. Każda zagroda położona na swoim polu.

1. wsie z okresu socjalizmu [XX-2004 r.]

• wsie państwowe PGR

• wsie spółdzielcze

1. wsie z okresu współczesnego [po 2004 r.]

Rozłóg – pola i inne użytki rolne (tereny leśne położone na terenach działek), na których prowadzi się działalność gospodarczą.

Obręb – składa się z pól oraz własności wspólnej (drogi wiejskie, wody).

Parcela – najmniejsza jednostka działki:

• uprawna – część pola zajętego przez tę samą uprawę. Ulegają zmianie wraz z zasięgiem i rotacją upraw

• własnościowe – działki pól należące do poszczególnych właścicieli. Mają granice w postaci rowów i dróg.

Parcele ze względu na kształt:

• bloki – mają większą zawartość obszaru i podobną do siebie długością wszystkich boków

• pasma – mogą być szerokie lub wąskie, krótkie lub długie. Dwa przeciwległe boki są zawsze równe – jedne wydłużone, drugie krótsze

Pola grodzone – jeden z typów pól. Mogą przybierać różne kształty (okrągłe, prostokątne, rombowe). Stosuje się na nich ręczną, kopieniacką obróbkę ziemi. Spotykane są na obszarach Afryki u ludów prowadzących prymitywną gospodarkę kopieniacką. Grodzenie zabezpiecza przed stratowaniem i zniszczeniem roślin przez zwierzęta i ludzi.

Typy rozłogów:

1. druble – pole położone koło wsi, podzielone na pasy, po jednym dla każdego gospodarza. Domy mieszkalne luźno wokół tego pola [Niemcy]

2. clachan – system infield i outfield, układ jednopolowy i pasmowy

3. kamp – blok jednoparcelowy, parcela o różnym kształcie i użytkowaniu. Występuje pojedynczo lub grupowo.

4. solslkifte – specjalna odmiana regularnego układu niwowego, niwy były wytyczane zgodnie ze stronami świata

Modernizacja wsi – związana z unowocześnianiem rolnictwa. Proces zwiększania zdolności adaptacyjnych sektora rolniczego do zmieniających się warunków zewnętrznych (proces przekształceń wsi pod wpływem postępu cywilizacyjnego), prowadzący do likwidacji dystansu rozwojowego w zakresie warunków życia pomiędzy miastem a wsią.

Urbanizacja wsi – efekt rozwoju działalności nierolniczych i wzrostu liczby ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych. Przejawia się w upodabnianiu się wsi do miasta wskutek powolnego zaniku i stopniowego przekształcania się cech charakterystycznych tradycyjnemu osadnictwu rolniczemu.

Wsie ze względu na dochody mieszkańców i funkcje:

• monofunkcyjne: wieś rolnicza i wieś wyspecjalizowana w jednej funkcji (rekreacyjnej, usługowej, mieszkaniowej, religijnej)

• wielofunkcyjne: ośrodki wiejskie(funkcje rolnicze, usługowe, turystyczno-rekreacyjne, religijne, mieszkaniowe oraz przemysłowe)

Wsie ze względu na przemiany społeczno-gospodarcze:

• rolnicza – dominuje funkcja rolnicza

• wielofunkcyjna – zróżnicowana struktura funkcjonalna, bez wyraźnej funkcji dominującej

• nierolnicza – zanikająca funkcja rolnicza, dominacja pozarolniczych

Agromiasteczka – osiedla rolnicze budowane na podstawie rozplanowania miejskiego, stanowiące centra mieszkaniowo-administracyjno-gospodarczo-usługowe.

Koncepcje rozwoju wsi:

• rozwoju wielofunkcyjnego – początek lat XX, tworzenie na wsiach pozarolniczych źródeł zarobkowania, pobudzenie i zachęcenie społeczności lokalnych do rozwoju rzemiosła, usług, promocja i zachęty do osiedlania się na wsi, udostępnianie farm dla zwiedzających, rozwój turystyki i rekreacji na wsi sprzyjanie rozwoju wsi, rolnictwa i pozarolniczych dziedzin zarobkowych.

• ładu społeczno-gospodarczo-przestrzennego – harmonijność, uporządkowanie, proporcjonalność, równowaga rozwoju poszczególnych segmentów życia wsi.

• rozwój wychodzący od inicjatyw lokalnych – w rozwój angażują się władze lokalne, instytucje formalne i nieformalne, różne podmioty społeczno-gospodarcze.

• aktywizacji i rozwoju społeczności lokalnych – ruch dobrowolny, celem jest zwiększenie aktywności mieszkańców w niektórych sprawach, gdzie ich aktywność może przynieść konkretny, pozytywny wymiar.

• odnowy obszarów wiejskich – modernizacja wsi i przestrzeni wiejskiej, w tym idea rewitalizacja wsi i miasteczek.

• zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich – rozwój przestrzenny, technologiczny oraz etyczny.

• ekorozwoju – przyjmowanie takiego modelu rozwoju i życia mieszkańców wsi, w którym ludzie starają się żyć w zgodzie z przyrodą i mieć wpływy na otaczającą ich rzeczywistość społeczno-gospodarczą.

MIASTO I OSADNICTWO MIEJSKIE

Pojęcia miasta:

• większa jednostka osadnicza, skupiająca ludność zatrudnioną w zawodach pozarolniczych

• nie ma ściśle określonych kryteriów nadawania praw miejskich

• jednostka osadnicza charakteryzująca się wysoką intensywnością zabudowy, małą ilością terenów rolniczych, ludnością pracującą poza rolnictwem oraz prowadzącą miejski styl życia

• jednostka osadnicza o przewadze zwartej zabudowy i funkcjach nierolniczych posiadająca prawa miejskie

Kryteria wyróżniania miast:

• prawno-administracyjne – prawo miejskie

• ludnościowe – duża gęstość zaludnienia i duża koncentracja miejsc pracy

• funkcjonalne – przewaga zatrudnienia w sektorach pozarolniczych

• fizjonomiczne – miejski typ zabudowy

• infrastrukturalne – rozwinięta infrastruktura miejska

• socjologiczne – miejski styl życia

Cechy miasta:

• odpowiednia liczba ludności i zwartość skupiska ludności

• zróżnicowana struktura funkcji z przewagą funkcji pozarolniczych,

• zwarta struktura zagospodarowania przestrzeni, odpowiadająca strukturze funkcji i liczbie mieszkańców

• specyficzny ( miejski styl życia) mieszkańców

Koncepcje powstania miast:

• koncepcja ewolucyjna – miasta powstały ewolucyjnie jako rezultat określonego etapu rozwoju cywilizacji.

• koncepcja dyfuzyjna: pierwotna (polega na bezpośrednim narzucaniu swoich wzorców cywilizacyjnych przez czynniki zewnętrzne w powstawaniu miast), wtórna (polega na przenikaniu nowych wzorców kulturowych, wzorców zakładania miast na N-E obszarach Europy), stymulowana (stymulowana przez m.in. rozwój technologiczny).

Położenie miast:

• ujęcie makrogeograficzne (ogólnogeograficzne – lokalizacja generalna) – obejmuje relacje miasta z otaczającymi je dużymi obszarami, daną jednostkę osadniczą traktuje się jako punkt szeroko rozumianej przestrzeni geograficznej.

• ujęcie makrogeograficzne (topograficzne – lokalizacja szczegółowa) – określa związki miasta, jego obszaru zabudowy i innych urządzeń trwałych z niedużym obszarem, na którym została ta infrastruktura wzniesiona.

Prawo lokacyjne – zbiór praw i przywilejów dotyczących mieszkańców miasta. Był to akt, w którym wskazywano, jak ma wyglądać miasto, ustalano prawa i obowiązki mieszczan, prawno targowe. Prawo składu, miecza, mili, prawo swobodnego uprawiania rzemiosła itp. Miasta polskie przyjmowały prawno magdeburskie bądź średzkie. Zdarzały się również miasta lokowane na prawi chełmińskim, flamandzkim i nyskim.

Modele struktury przestrzennej miasta:

1. koncentryczny - opracowany w Chicago przez Burgessa. Model ten opierał się na koncepcji miasta jako pewnej sekwencji koncentrycznych stref otaczających obszar śródmiejski zwany centralnym obszarem działalności gospodarczej.

   W modelu tym istniało 5 stref koncentrycznych:

• Centralny obszar działalności gospodarczej (Central Business District - CBD) - centrum handlowo-usługowe i biznesowe

• Strefa przejściowa - obszar otaczający CBD, obejmuje obszary zabudowy mieszkaniowej o niskim standardzie

• Strefa mieszkaniowa ludności o niskim statusie ekonomicznym

• Strefa mieszkaniowa klasy średniej

• Pierścień zewnętrzny (strefa peryferyjna, podmiejska) - obszar mieszkaniowy wyższych klas społecznych

1. klinowy/sektorowy - oparty jest na hipotezie, że miasta rozwijają się najczęściej w formie pewnych sektorów, których granice przebiegają w układzie promienistym. Rozwój przestrzenny tych sektorów przebiega w kierunku zewnętrznym. Ponadto wewnątrz sektorów następują zmiany intensywności użytkowania, przy czym teren najintensywniej użytkowany znajduje się w pobliżu centrum. Model ten powstaje zazwyczaj w wyniku podziałów klasowych, gdzie w wyniku grupowania się pewnych warstw społecznych nie powstają pierścienie, ale większe dzielnice. Najczęściej ludzie grupują się według typu miejsca pracy, osadnictwa, stopnia zamożności itp. Model ten wystąpił w Paryżu, gdzie dzielnice zachodnie są siedzibą klas średnich a na północy i wschodzie rozciągają się dzielnice robotnicze.

2. policentryczny/wieloośrodkowy - miasto jest zespołem dzielnic zróżnicowanych pod względem pełnionych funkcji i powstaje przez ich zrastanie się, a zatem ma układ policentryczny (wieloośrodkowy). Wynika to ze zróżnicowania wymagań lokalizacyjnych różnego rodzaju działalności, współwystępowania bądź konieczności rozdzielenia określonych funkcji, a także z czynnika historycznego.

1. Centralny obszar działalności gospodarczej (CBD)

2. Strefa handlu hurtowego i przemysłu lekkiego

3. Strefa mieszkaniowa o niskim standardzie

4. Strefa mieszkaniowa klasy średniej (średni standard)

5. Strefa mieszkaniowa ludności zamożnej (wysoki standard)

6. Strefa przemysłu ciężkiego

7. Peryferyjny ośrodek handlowo-usługowy

8. Podmiejskie tereny mieszkaniowe

9. Podmiejskie tereny przemysłowe

Funkcje miasta:

• to działalności pełnione przez miasto, od których zależy jego powstanie i rozwój

• to główne rodzaje działalności wykonywanej przez jego mieszkańców

• stanowią podstawę rozwoju mieszkańców

Podstawowe rodzaje funkcji miasta:

• f. produkcyjne – obejmują różne rodzaje działalności produkcyjnej

• f. usługowe – dziedziny życia miasta, które składają się na zaspokojenie licznych potrzeb ludności w zakresie handlu, transportu, kultury, oświaty, nauki, ochrony zdrowia itp.

  Funkcje zewnętrzne (egzogeniczne, podstawowe, wyspecjalizowane)

• to rodzaje działalności produkcyjnej lub usługowej realizowane przez podmioty zlokalizowane w mieście, ale skierowane na rynek pozamiejski

• są spełnione przez miasto wobec jego zaplecza, regionu lub kraju

• stanowią źródło dochodów gospodarki miejskiej oraz decydują o jego rozwoju – określają bazę ekonomiczną miasta

• określają specjalizację miasta w strukturze regionu lub kraju

• są wyrazem otwarcia miasta na świat zewnętrzny

• ich ilość i rodzaje są ściśle związane z wielkością miasta

  Funkcje wewnętrzne (endogeniczne, uzupełniające)

• to rodzaje działalności podejmowane dla zaspokojenia wewnętrznych potrzeb miasta, stworzenia pożądanych warunków życia mieszkańców miasta i prowadzenie działalności gospodarczej w mieście

• są spełnione wobec ludności miasta; ich celem jest obsługa wyłącznie mieszkańców,

• mają charakter wtórny – nie są przyczyną powstania i rozwoju miasta

• Funkcja dominująca ( wiodąca) - to f. tworząca najważniejszą podstawę życia miasta

• Funkcja uzupełniająca – inne funkcje, podporządkowane funkcji dominującej

Sukcesje funkcji, mutacje funkcji – zjawisko zastępowania (ewolucji) kolejnych funkcji miasta na pozycji dominującej

Czynniki wpływające na zmianę rangi funkcji miasta:

• koniunktura lub dekoniunktura w gospodarce krajowej, regionalnej lub lokalnej,

• wzmożone procesy migracji ludności

• przyrost naturalny i zmiany w strukturze wieku i zatrudnienia

• uaktywnienie lokalnych czynników rozwoju miasta lub też miast sąsiednich

• działalność władz miejskich zachęcająca inwestorów do lokaty kapitałów

• czynniki władz miejskich zachęcające inwestorów do lokaty kapitałów

• czynniki losowe (np. katastrofy), powodujące zmianę dotychczasowych funkcji

  Struktura przestrzenna miasta to:

• położenie względem siebie różnych działalności w mieście

• opis rozmieszczenia zjawisk społeczno-gospodarczych w przestrzeni miasta

• realnie istniejące, rozmieszczone w pewien uporządkowany sposób układy jednostek gospodarczych i społecznych wraz z ich wzajemnymi powiązaniami przestrzennymi

• zespół nałożonych na siebie układów odpowiadających podstawowym sferom życia i działalności mieszkańców miasta

  Komponentami struktury przestrzennej miasta są:

1. struktura morfologiczna

• to przestrzenne rozmieszczenie i wzajemne związki elementów morfologicznych na obszarze miasta jak ulice, drogi, place, tereny budowlane, budynki i urządzenia techniczne

• stanowi ramy, w których wykonywane są funkcje miasta, w których organizuje się codzienne życie jego mieszkańców

1. struktura demograficzno- społeczna

• to rozmieszczenie ludności według cech demograficznych oraz statusu społecznego mieszkańców

• oznacza występowanie na pewnych obszarach miasta zgrupowań ludzi o podobnych cechach społecznych i ekonomicznych, tworzących rejony społeczno-zawodowe (np. inteligenckie, studenckie, robotnicze, rolnicze, mieszane)

1. struktura funkcjonalna

   • dotyczy rozmieszczenia i wzajemnego oddziaływania poszczególnych funkcji (działalności) na obszarze miasta i struktury użytkowania terenów miejskich

   • wyraża proporcje i związki między poszczególnymi funkcjami na terenie miasta

Najważniejsze kategorie użytków miejskich:

1. tereny zabudowy mieszkaniowej

2. tereny przemysłowo-składowe

3. tereny komunikacyjno-transportowe

4. strefy usługowe

5. tereny rekreacyjne- wypoczynkowe

6. nieużytki

Strefy (obszary) funkcjonalne miast:

• tereny zabudowy mieszkaniowej

  • zajmują największą, w stosunku do pozostałych funkcji, część obszaru miast

  • wyraźnie wyodrębniają się w oddzielne osiedla

  • różnią się zwartością i wysokością zabudowy, standardem mieszkań oraz pozycją społeczną
    i poziomem zamożności mieszkańców

• strefy usług i biznesu

• lokalizacja usług ma charakter rynkowy

• na lokalizację placówek usługowych wpływa częstotliwość korzystania z ich usług

• cechą handlu i usług jest tendencja do skupiania się w centra handlowo-rozrywkowe lub centra biznesu

• w centrum miasta położony jest centralny ośrodek usługowy („dzielnica interesów")

• w wielkich miastach jest to city (Central Business District - CBD) – dzielnica finansowo-administracyjno-handlowa

• strefy przemysłowe

• współcześnie przesuwają się na peryferia miast,

• lokalizują się wzdłuż głównych arterii komunikacyjnych (przy drogach, nad kanałami i rzekami żeglownymi, blisko lotnisk);

• w granicach miasta mieszczą się jedynie „czyste” i nieuciążliwe gałęzie przemysłów zaawansowanej technologii (parki technologiczne, parki biznesu)

• tereny komunikacyjne

• w miastach pełniących rolę węzłów transportowych wydzieliły się w postaci odrębnych dzielnic,

• np. tereny kolejowe, lotniska, porty.

• inne strefy funkcjonalne

• tereny rekreacyjne

• kampusy uniwersyteckie

• tereny wojskowe

• tereny sakralne

Zaplecze miasta/region miasta – obszar większy niż teren jego zabudowy o określonych funkcjach, strefie wpływu i ciążenia, powiązany różnymi więzami z każdym miastem.

Strefy zaplecza miasta:

• strefa podmiejska – związki z miastem są ożywione, można je nazwać stałymi. Następuje przenikanie form życia miejskiego, miejskiego stylu życia, pełna infrastruktura medialna. Jest w tej strefie stosunkowo dużo terenów uprawnych jak i obszarów rekreacyjnych.

• strefa środkowa zaplecza (pierwsza wewnętrzna strefa podmiejska) – ma liczne powiązania gospodarcze, kulturalne i inne z pobliskim miastem. W porównaniu z tą pierwszą ma mniejszą gęstość zaludnienia, a przekształcenia fizjonomiczne są mnie zaawansowane. Obszar charakteryzuje się niskim budownictwem typu wiejskiego.

• strefa peryferyjna zaplecza (druga zewnętrzna strefa podmiejska) – luźniejsze kontakty z miastem. W jej obrębie powstają zatem lokalne środki obsługi, które obsługują wieś. Z tej strefy codziennie są dojazdy do pracy, natomiast po usługi trochę rzadsze.

Procesy wzrostu liczby miast:

• makropolizacji – wzrost liczby miast gdzie liczba ludności > 1milion

• megapolizacji – liczba ludności >10 milionów

• gigapolizacji – liczba ludności > 20 milionów

W 1900 r. na świecie było 10 miast, w których liczba ludności wynosiła więcej niż 1 milion, a w 2007 aż 446. Najwięcej takich miast leży w Azji (63%), reszta w Ameryce Łacińskiej i Karaibach. Natomiast jeśli chodzi o miasta ponad 10 milionowe, w roku 1990 takowe nie istniały, a w 1975 już 5. Obecnie mamy ich 20.

W drugiej połowie XX wieku nastąpił dość znaczny wzrost liczby wielkich miast na świecie, uwzględniając te ponad 1, 10 i 20 milionowe. Prawie połowa miast >100 tysięcy mieści się w Azji (48%), następnie w Ameryce łacińskiej i na Karaibach (22%). Największą dynamikę wzrostu miast „milionowych” odnotowano w miastach afrykańskich i azjatyckich.

Podsumowując: główną pozycję pod względem miast milionowych zajmują Azja Wschodnia i Azja Południowo-Centralna – 40% miast milionowych.

Fenomen miasta pierwszego – miasto-lider pod względem wielkościowym, które dominuje w systemach lub sieci osadniczej danych krajów. Najpopularniejszym progiem jest 40%. Występuje zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się.

Zespoły miejskie - to skupiska miast położonych blisko siebie, silnie ze sobą powiązanych funkcjonalnie i komunikacyjnie, tworzących jeden organizm miejski.

Aglomeracja – skupienie miast i wsi dookoła większego dominującego miasta. Skupienie to wynika z atrakcyjności tego miasta, ponieważ stwarza ono dookoła siebie warunki do rozwoju różnego rodzaju osiedli. Powiązania między przyległymi regionami a miastem sprawia że tworzy się jeden większy zespolony obszar.

• wysoki poziom zurbanizowania zespołu,

• złożony układ funkcjonalno-przestrzenny,

• dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna międzymiastowa lub podmiejska,

• wyludnianie się obszarów centralnych (śródmieść),

• urbanizacja terenów wiejskich (semiurbanizacja),

Typy aglomeracji miejskich:

• monocentryczna – zespół wielkomiejski z jednym dominującym ośrodkiem miejskim powiązanym z miastami satelickimi, pełniącymi funkcje podporządkowane ośrodkowi centralnemu,

• policentryczna - zespół kilku lub kilkunastu samodzielnych i równorzędnych pod względem wielkości i znaczenia gospodarczego miast, powiązanych gospodarczo, funkcjonalnie i komunikacyjnie.

Konurbacja – zespół miast i osiedli przemysłowych przylegających bezpośrednio do siebie, wśród których najczęściej brakuje głównego ośrodka, a cechą charakterystyczną jest współrzędność poszczególnych ośrodków osadniczych. Przeciwieństwo miasta metropolitarnego.

• konurbacja techniczna – związana z procesem technologicznym produkcji (z charakterem rozmieszczenia i sposobami eksploatacji złóż mineralnych

• konurbacja organiczna – specyficzna, rozproszona organizacja gospodarki przemysłowej dostosowująca Siudo lokalizacji w istniejących osiedlach, lezących w strefie wpływów ośrodków handlowych, giełdy towarowej lub portów prowadzących.

Obszar metropolitarny – obszar gęsto zaludniony, składający się z kilku lub kilkunastu miast położonych blisko znaczącego ośrodka miejskiego – metropolii, w której koncentrują się funkcje metropolitarne. Dominują w nim funkcje usługowe wyższego rzędu.

Układ przestrzenno-funkcjonalny składający się z dużego miasta i otaczających je terenów ściśle z nim funkcjonalnie powiązanych, charakteryzujący się następującymi cechami: wysoka jakość usług, instytucji i wyposażenia materialnego, wysokim poziomem innowacyjnym w zakresie technicznym, ekonomicznym, społecznym, politycznym i kulturalnym, wysoką konkurencyjnością produkcji i wyspecjalizowanych usług w wymiarze krajowym i międzynarodowym, silnymi wewnętrznymi więzami współpracy gospodarczej, społecznej i instytucjonalnej, intensywnymi połączeniami z innymi metropoliami kraju i zagranicy, itp.

Region metropolitarny – wszystkie miasta liczące co najmniej 50 tysięcy mieszkańców.

Metropolizacja - to proces polegający na zrywaniu bądź osłabianiu związków gospodarczych między centrum miasta a otaczającym go regionem i zastępowaniu ich relacji z pozostałą częścią świata.

Metropolia – aglomeracje miejskie nie mniejsze niż 0,5 mln mieszkańców, o pewnym natężeniu powiązań migracyjnych z gminami peryferyjnymi na odcinku „dom=praca”. Aby daną gminę można było włączyć do obszaru metropolitarnego, co najmniej 10% zawodowo czynnych jej mieszkańców musi pracować w ośrodku centralnym. Cechy miasta metropolii:

• koncentracja funkcji zarządczych (siedziby lub filie korporacji międzynarodowych, przedstawicielstwa organizacji międzynarodowych; usługi wyższego rzędu – tzw. FIRE: finance, insurance and real estate),

• wyposażenie w instytucje kulturalne i naukowe (wysoka aktywność kulturotwórcza, renomowane uniwersytety, międzynarodowe instytucje naukowe),

• doskonała sieć połączeń komunikacyjnych z innymi metropoliami w kraju i zagranicą (autostrady, szybka kolej, lotniska międzynarodowe),

• rozwinięte usługi nastawione na klientów i turystów zagranicznych (centra kongresowe i wystawiennicze, luksusowe hotele, centra rozrywki, obiekty sportowe, itp.),

• regularne organizowanie spotkań międzynarodowych (kongresy, wystawy, targi, imprezy sportowe i artystyczne),

• własne przedstawicielstwa za granicą,

• rozwinięte przemysły wysokiej techniki,

• instytucje medialne o zasięgu międzynarodowym.

Wieloośrodkowy obszar metropolitarny – kilka aglomeracji funkcjonujących jako sieć, których regiony zatrudnienia nakładając się na siebie.

Sieć miast – wysoko zurbanizowane strefy, przyjmujące formę kilku-kilkunastu większych i mniejszych miast połączonych sprawnie działającymi wydajnymi połączeniami , oddzielone od obszarów wiejskich. Oferują społeczny, gospodarczy i kulturalny, a zarazem konkurencyjny klimat, atrakcyjny dla nowych przedsięwzięć gospodarczych, a dla mieszkańców pełen standard życiowy.

Skupiska miejskie, często przekraczające granice tradycyjnych regionów i państw zaczęto nazywać korytarzami miejskimi/megalopolis/rozszerzony region metropolitarny. Pojęcie megamiasto wprowadziła ONZ w latach 80 XX wieku. Próg wynosił 10 milionów ludności.

Megamiasta (2007):

1. Tokio 35,7 mln

2. Meksyk 19 mln

3. Nowy Jork 19 mln

4. Bombaj 19 mln

5. Sao Paulo 18,8

6. Delhi 15,9

Ecumenopolis – miasto światowe przedstawiające globalną pajęczynę zurbanizowanych stref, kolejny stopień rozwoju urbanizacyjnego.

Megalopolis - to wielkoprzestrzenny układ osadniczy powstający w wyniku łączenia się sąsiednich obszarów metropolitalnych.

Różnica między megalopolis a aglomeracją:

• rozmiar obszaru – megalopolis jest większe

• potencjał demograficzny – megalopolis ma większą liczę ludności

• morfologia/rozplanowanie – megalopolis jest girlandą miast, aglomeracja jest formą koncentryczną

• struktura przestrzenna – gęstość zaludnienia zwiększa się do centrum w megalopolis

Największe megalopolis – kraje rozwinięte:

1. Tokaido (Tokio, Nagoja, Osaka, Kobe, Kawasaki) – 65 mln

2. BosWash (Boston, NY, Philadelphia, Baltimore-Wessington – 40 mln

3. ChiPitts ( Chicago, Detroit, Cleveland, Pittsburgh) – 35 mln

4. Angielski ( Londyn, Birmingham, Liverpool, Manchester) – 30 mln

5. Reński (Randstadt-Ren-Ruhre-Mainz czyli Moguncja) – 30 mln

Największe megalopolis – kraje nierozwinięte:

1. Wizagma-hangar I – 58 mln

2. Shanzhou – 51 mln

3. San-Rio – 48 mln

4. Pektian – 44 mln

5. Djaban – 34 mln

Miasto światowe, globalne.

Miasta te zaczęły się tworzyć w wieku XX i na początku XXI. Pojęcie opiera się na szczególnym udziale miasta w gospodarce światowej i jego roli społeczno-politycznej. Największe z nich to NY, Londyn i Tokyo.

• pełnią punkcje kulturalne i finansowe

• mają dobre teatry, muzea i opery

• mają główne siedziby wielu organizacji pozarządowych

• są siedzibami narodowych i międzynarodowych korporacji

• odgrywają znaczną rolę w regionalnych systemach osadniczych i gospodarczych

• tworzą sieć miast wzajemnie się uzupełniających, wspierających

• nie są zawieszone w próżni sieci miast, mają dominujące relacje

• mają rozległą sieć informacji

• dominują z powodu koncentracji kontroli

Urbanizacja(łac. urban -miasto, stolica)

• globalny, nieodwracalny, wpisany w rozwój ludzkości, złożony i wieloaspektowy proces społeczno-ekonomiczny, związany z postępem rewolucji naukowo-technicznej, z koncentracją sił wytwórczych i form stosunków społecznych, z rozprzestrzenianiem się miejskiego obrazu życia, zmianą stosunków i więzi społecznych, przemianą społeczeństw wiejskich w zróżnicowane społeczeństwa o charakterze pozarolniczym, z modernizacją całej sieci osadniczej.

• Proces kulturowo-cywilizacyjny mający wyraz w rozwoju miast, wzroście ich liczby, powiększeniu powierzchni miast, postępującej koncentracji ludności na terenie miast i w najbliższej ich strefie, upowszechnianiu się pozarolniczych źródeł utrzymania ludności, akceptacji i przyswajaniu miejskich standardów, zwyczajów itp. (J.J.Parysek, 1995)

• Wielowymiarowy kompleks procesów i zjawisk ekonomicznych, społecznych, demograficznych i kulturowych prowadzących do: wzrostu miast i udziału ludności miejskiej, koncentracji ludności na obszarach miejskich i ich rozrastania przestrzennego, koncentracji działalności gospodarczej i administracyjnej wywołującej wzrost znaczenia miast, kształtowania specyficznych wzorców kulturowych stylu życia miejskiego oraz specyficznych wzorców krajobrazu i architektury. (Węcławowicz G., 2003)

Urbanizm- specyficzny sposób i styl życia mieszkańców miast

Wymiary urbanizacji

1. Demograficzny – związany ze wzrostem liczby ludności miast

2. Społeczny(urbanizm)- kształtowanie i przenoszenie się miejskiego stylu życia zarówno mieście jak i na wieś

3. Ekonomiczny - wiąże się ze zmianami w strukturze zawodowej i zatrudnienia mieszkańców wsi i miast

4. Przestrzenny – odzwierciedla się w wielkości przestrzeni użytkowanej w sposób miejski tak na wsi, jak i w miastach

5. Ekologiczny

6. Prawny

   Najczęściej w analizach porównawczych wykorzystuje się wskaźnik urbanizacji, tj. procent udziału ludności miast w ogólnym zaludnieniu kraju, regionu.

   Fazy procesów urbanizacji (wg. J. Gibbs):

1. Początkowa faza urbanizacji- powstanie miast przy dynamice wzrostu ludności miejskiej mniejszej od dynamiki wzrostu ludności ogółem

2. Urbanizacja postępująca - dynamiczny rozwój miast przejawiający się większą dynamiką wzrostu ich liczby ludności aniżeli ludności ogółem

3. Urbanizacja zaawansowana -upadek znaczenia wsi jako miejsca zamieszkania

4. Suburbanizacja - upadek znaczenia małych miast, intensywny rozwój przemysłu

5. Dezurbanizacja - wyrównywanie się liczby ludności aglomeracji i pozostałych obszarów

Homo urbanus – osobnik żyjący w gęsto zaludnionym środowisku, akceptujący obcych, charakteryzujący się przewidywalnymi zachowaniami opartymi na przyjętych wspólnych normach, dostępem do wielkiej ilości informacji oraz prawie całkowitym oderwaniu od środowiska naturalnego

Modernizacja - unowocześnienie, uwspółcześnienie produktu, trwałe ulepszenie, np. istniejącego obiektu budowlanego prowadzące do zwiększenia jego wartości użytkowej.

Industrializacja (uprzemysłowienie) - proces przekształcania się społeczeństw tradycyjnych w przemysłowe dzięki wprowadzeniu gospodarki opartej na mechanizacji produkcji, kierowanej planowo przy użyciu określonych metod zarządzania, charakteryzujący się zwiększaniem odsetka osób zatrudnionych w przemyśle, standaryzacją czasu pracy i wyraźnym podziałem pracy.

Globalizacja – ogół procesów prowadzących do coraz większej współzależności i integracji państw, społeczeństw, gospodarek i kultur, czego efektem jest tworzenie się "jednego świata", światowego społeczeństwa; kurczenie się przestrzeni społecznej i wzrost tempa interakcji poprzez wykorzystanie technologii informacyjnych oraz wzrost znaczenia organizacji ponad- i międzynarodowych, w szczególności ponadnarodowych korporacji^.

3 klasy państw światowych:

1. Centra historyczno-kulturowe

2. Sieć miast stołecznych

3. Sieć miast światowych – globalnych, tj. centrów polityczno-ekonomicznych o ponadnarodowym znaczeniu

Proces yuppifikacji – wzrost liczby zawodowych menedżerów i innych młodych miejskich profesjonalistów

CDI (City Development Index) – wskaźnik rozwoju miasta

Wykład II

Wieś i osadnictwo

Ekistyka – nauka o osadnictwie; zajmował się nim Doxiodis

• Poziomy hierarchiczne według Doxiadisa

• Ecumenopolis

• Miasto – jednostka osadnicza powyżej 100 tys. mieszkańców

• Giga polis – jednostka osadnicza powyżej 200 mln mieszkańców

Poziomy hierarchiczne w Polsce

Wieś mała (kilkanaście zagród; do 100 os)
Wieś średnia (100-200 zagród; 500 os)
Wieś duża i bardzo duża (200-300 zagród; do 1000 os)
Małe miasteczko (1-20 tys. os)
Średnie miasteczko (20-50 tys. os)
Duże miasteczko (50-100 tys. os)
City (powyżej 100 tys. os)

Rodzaje osadnictwa ze względu na czas trwania według Muller-Wille 1956

• Osadnictwo stałe (kilka pokoleń w jednym miejscu)

• Osadnictwo półstałe, semipermanentne (kilka lat w jednym miejscu)

• Osadnictwo sezonowe (kilka miesięcy w jednym miejscu)

• Osadnictwo tymczasowe (okresowe – 16-30 dni / epizodyczne – 8-15 dni)

• Osadnictwo krótkotrwałe, efemeryczne (1-7 dni)

Gospodarka autarchaiczna, barterowa – gospodarka samowystarczalna, wymienna

Maurowie – inaczej Arabowie

Jurta – Mongolia

Tukula – Afryka

Osadnictwo wiejskie Izraela

• Izrael powstał w 1948 roku, wcześniej tereny te zamieszkiwali Palestyńczycy. Rzymianie wypędzili Palestyńczyków, następnie tereny przejęli muzułmanie.

• Ok. 5 milionów mieszkańców.

• Izrael powstał z powodów polityczno-administracyjnych.

• Yiszuw (osadnictwo) – oznacza kraj zamieszania. Pierwotnie określano tak ogół osiedli żydowskich i społeczności żydowskich zamieszkujących teren Palestyny przed powstaniem Izraela. Stary Yiszuw odnosi się do wszystkich Żydów żyjących w Palestynie przed imigracją rozpoczętą w 1882 roku. Ludzie Starego Yiszuwu byli ortodoksyjnymi Żydami żyjącymi najczęściej w Jerozolimie, Safedzie, Tyberiadzie i Hebronie. Większość z nich koncentrowała się na studiowaniu Tory. Nowy Yiszuw odnosi się do wszystkich Żydów, którzy zamieszkali poza murami Jerozolimy począwszy od 1860 roku. Byli to wszyscy ci, którzy przyjechali do Palestyny w kolejnych falach imigracji. Rozpoczęte przez nich osadnictwo doprowadziło do powstania państwa Izrael.

• W tworzeniu państwa pomogli Brytyjczycy czerpiąc tym samym korzyści w postaci zminimalizowania liczby Żydów w Anglii. Jednocześnie chciano zdobyć ich poparcie ze względu na strategiczne położenie geograficzne samego Izraela.

• W 1928 roku yiszuw został uznany oficjalnie przez brytyjski rząd mandatowy za żydowską jednostkę gospodarczo-społeczną w Palestynie. Dzięki organom yiszuwu takim jak np. Rada Narodowa i Zgromadzenie Izraela, Żydom udało się przed 1948 rokiem:

  • Stworzyć sprawnie funkcjonującą administrację komunalną;

  • Rozbudować system szkół żydowskich w Palestynie;

  • Rozbudować sektor gospodarczy tworzącego się państwa Izraela.

• Obecnie terminem yiszuwu określa się osadnictwo żydowskie na terenie Zachodniego Brzegu Jordanu i Gazy.

• Moszaw – najbardziej rozpowszechniona forma osadnictwa spółdzielczego w Izraelu. Wyróżniamy:

  • Moszaw owdim – osiedle pracownicze, ziemia stanowi własność państwa, istnieje obowiązek wkładu pracy własnej, wzajemnej pomocy, a zakupy i sprzedaż produktów odbywają się na zasadzie spółdzielczej;

  • Moszaw olim – osiedle nowych imigrantów bez doświadczenia związanego z rolnictwem oraz mających problemy adaptacją i językiem;

  • Moszaw szitufi – osiedle wspólnotowe.

• Obecnie większość moszawów należy do organizacji powiązanych z ugrupowaniami politycznymi i partiami, reprezentują więc różne przekonania polityczne.

Kibuc – osadnictwo komunalne – unikalna, rolnicza wspólnota. Społeczność oddana wzajemnej pomocy zgodnie z zasadami równości społecznej. System społeczno-ekonomiczny oparty na zasadzie współwłasności, równości i współpracy w produkcji, konsumpcji i edukacji. Wypełnienie idei „od każdego zgodnie z jego możliwościami, do każdego zgodnie z jego potrzebami”. Kibuc to integralna część izraelskiego społeczeństwa. W Izraelu istnieje około 300 kibuców i moszawów.

Pierwsze kibuce powstały około 40 lat przed powstaniem współczesnego Państwa Izraela. Pierwszym był funkcjonujący do dnia dzisiejszego kibuc Degania (hebr. „dagan”, ziarno/zboże), położony na południe od Jeziora Genezaret, został założony w 1909 roku przed grupę pionierów na ziemi pozyskanej przez Żydowską Fundację Narodową. Byli to młodzi żydowscy pionierzy, głownie z Europy Środkowej, głównie z Polski, którzy przybyli nie tylko by odzyskać ziemię swojej starożytnej ojczyzny, ale także by stworzyć nowy styl życia. Ich droga nie była łatwa: nieprzyjazne środowisko, niedoświadczenie w fizycznej pracy, brak praktycznej rolniczej wiedzy, spustoszona ziemia od wieków zaniedbana, niedostatek wody i niedobór funduszy. Przechodząc wiele trudności osiągnęli sukces w rozwinięciu kwitnących wspólnot, które odegrały znaczącą rolę w ustanowieniu i zbudowaniu państwa.

Wieś – całość funkcjonalno-przestrzenna, składająca się z ludzi, z jednego lub kilku domów mieszkalnych, podwórzy, dróg i wszelkiej innej infrastruktury. Również grunty należące do niej i różnorodne powiązania funkcjonalne całego obszaru, głównie powiązania siedlisk i pól, które są integralną częścią osadnictwa ludzkiego.

Wieś stanowi jedno z ogniw sieci osadniczej danego kraju, ma swoje formalnie ustalone granice, poza którymi zaczyna się inna jednostka osadnicza.

Choć różnie je nazywamy, to każda wieś składa się z obszaru zabudowanego i rozłogów i ma swoje określone granice: bądź to naturalne w postaci lasów, barier górskich, ogrodzeń płotami, zasiekami, murami z błota, mułu (często w Indiach), bądź w większości przypadków granicami są poszczególnie pola danej wsi.

Często w potocznym znaczeniu używa się zamiennie pojęcia miejscowość jako tożsamego z pojęciem wsi, miasta, osiedla itp. Warto tu nadmienić, że wprawdzie pojęcie miejscowości odpowiada formie prawnej, ale nie jest to jednak żaden typ osadniczy, i bardziej funkcjonuje ono jako kategoria myślowa i obiektywny fakt społeczny, kulturowy i przestrzenny. Inaczej mówiąc, miejscowością jest każdy samoistny zbiór budynków mieszkalnych i niemieszanych odróżniający się od sąsiednich nazwą własną lub przymiotnikiem, rodzajem osiedla.

Miejscowość – w świetle ustawy z dnia 29 sierpnia 2003 r. (O urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych) oznacza jednostkę osadniczą lub inny obszar zabudowany odróżniający się od innych miejscowości odrębną nazwą, a przy jednakowej nazwie – odmiennym określeniem ich rodzaju.

Z punktu widzenia charakterystyki i analizy wiejskich jednostek osadniczych istotne znaczenie ma fakt czy jednostki te powstały i kształtowały się żywiołowo czy też były wynikiem planowanego procesu osiedlania się na danym terenie.

W osadnictwie wiejskim ze względu na proces rozwoju mamy do czynienia z dwoma zasadniczymi kategoriami osiedli: samorodne (żywiołowe) i kształtowane (kierowany i zaplanowany przebieg osiedlania – osiedle planowane).

Te pierwsze – osiedla samorodne – mają najczęściej nieregularny układ i kształt siedlisk, dostosowany głównie do warunków fizjograficznych (owalnica, łańcuchówka, przydrożni ca, widlica, wielodrożnica, przysiółek) i nie są zorganizowane planowo.

Te drugie zaś są zorganizowane planowo, a układ i kształt siedlisk odpowiada zasadniczo warunkom społeczno-gospodarczym i historyczno-kulturowym, w jakich powstały (wieś okrągła, okolnica, ulicówka, szeregówka, rzędówka, olędry, folwarki, kolonie, wsie regularne).

W aspekcie fizjonomiczno-topograficznym określamy położenie danego osiedla na tle elementów środowiska geograficznego (rzeźby, klimatu, gleb, wody i innych – położenie ogólnogeograficzne, generalne), jak i położenia topograficznego, uwzględniającego bezpośrednie związki, jakie zachodzą pomiędzy terenem/obszarem bezpośrednio zajętym pod zabudowę danej osady (położenie topograficzne lub mikrogeografia osady). Ponadto określamy położenie w sieci osadniczej bazując na zasięgach powiązań funkcjonalnych danej osady (lokalne, regionalne itp.).

Z fizjonomiczno-topograficznego punktu widzenia oprócz położenia osiedla analiza obejmuje zewnętrzną postać osiedla, tj. jego wielkość mierzoną liczbą zagród i liczbą mieszkańców, formę osiedla, tj. kształt – rozplanowanie i zabudowę, rozproszenie lub zwartość osiedla.

Siedlisko – miejsce stałego czyjegoś zamieszkania, przebywania, czyli miejsce zamieszkania ludności wiejskiej (środowisko mieszkalne). W znaczeniu osadniczym siedlisko oznacza dom mieszkalny (lub więcej wspólnych budynków mieszkalnych, np. wielopokoleniowej rodziny) łącznie z przyległymi budynkami i parcelą, na której stoją.

Rozłóg – rozległy obszar. W rozumieniu osadniczym jest to określona przestrzennie (pod względem kształtu, zasięgu granic, wielkości) ziemia gospodarstw rolnych (pola, pastwiska, lasy, łąki, nieużytki, itp.).

Zagroda może obejmować kilka parceli użytkowych lub katastralnych: teren zabudowany, podwórze, ogród użytkowy, pastwisko nocne. Zagrody mogą być położone w znacznych odległościach od siebie i tworzą wówczas tzw. osiedla samotnicze, bądź mogą to być odosobnione gospodarstwa i tworzyć osiedla jednodworcze.

Gdy zagrody są rozlokowane w bliskich odległościach od siebie, tworzą wówczas wsie skupione.

Nie ma wyraźniej granicy między osadą pojedynczą a osadą skupioną. Osadę samotniczą może tworzyć osiedle z jednym domem mieszkalnym, bez względu na to, czy mieszka w nim duża wielopokoleniowa czy mała jednopokoleniowa rodzina. Kilka skupionych zagród tworzy przysiółek.

Na podstawie kryterium wielkościowego (liczby mieszkańców i liczby zagród) wydzielamy zatem: osiedle samotnicze, przysiółek i wieś skupioną.

W Polsce możemy wyodrębnić tu z morfogenetycznego (genezy i kształtu) punktu widzenia kilka okresów ich kształtowania się. Najczęściej badacze wymieniają pięć zasadniczych okresów, z których każdy charakteryzował się odmiennymi uwarunkowaniami historyczno-politycznymi i społeczno-gospodarczymi, co zostało odzwierciedlone tak w typie osadnictwa, jak i w formach osiedli (układach przestrzennych zabudowy) i ich rozłogów (pól):

• Wsie z okresu przedfeudalnego (wczesnośredniowieczny do połowy X wieku);

• Wsie z okresu wczesnośredniowiecznego – feudalnego sprzed XIII wieku, oparte na starych wzorach słowiańskich i na prawie polskim;

• Wsie z okresu feudalnej monarchii stanowej i kolonizacji na prawie niemieckim (zachodnioeuropejskim) od XIII do początku XVI wieku;

• Wsie z okresu demokracji szlacheckiej i oligarchii magnackiej – od połowy XVI do drugiej połowy XVIII wieku;

• Wsie z okresu kapitalizmu – wiek XIX i XX.

Miasto – historycznie ukształtowana jednostka osadnicza charakteryzująca się dużą intensywnością zabudowy, małą ilością terenów rolniczych, ludnością pracującą poza rolnictwem (w przemyśle lub w usługach) prowadzącą specyficzny miejski styl życia. Trwałe zagęszczenie ludzi i siedzib ludzkich, obejmujące znaczny obszar i położone w centralnym punkcie większych dróg komunikacyjnych.

Miasta w Polsce powyżej 100 tys. mieszkańców (38)

Warszawa Kraków Łódź Wrocław Poznań Gdańsk Szczecin Bydgoszcz Lublin Katowice	Białystok Gdynia Częstochowa Radom Sosnowiec Toruń Kielce Gliwice Rzeszów Zabrze	Bytom Olszyn Bielsko-Biała Ruda Śląska Rybnik Tychy Dąbrowa Górnicza Gorzów Wielkopolski Elbląg Płock	Opole Wałbrzych Zielona Góra Włocławek Tarnów Chorzów Koszalin Kalisz

Urbanizacja – proces globalny wiążący się z rewolucją, unowocześnianiem sieci osadniczej, rewolucją naukowo-techniczną, globalizacją. Dotyczy tak miast jak i wsi. Następuje rowój infrastruktury, usług… DEF KSIĄŻKOWA.

Powstawanie slumsów także można uznać jako przejaw urbanizacji (tzw. „uwsiowienie miast”).

Suburbanizacja – przenoszenie się ludności z miasta na przedmieścia (suburbia); zasiedlanie miejsc graniczących z miastami; dalszy rozrost przestrzenny miast.

Aglutynacja – proces „doklejania” się do miast ludności wiejskiej; rozrost przestrzenny miasta (bez względu na granice administracyjne).