Geografia ludności i osadnictwa wykłady [2009 2011] Full + Bonus

GEOGRAFIA LUDNOŚCI I OSADNICTWA

Program wykładu uwzględnia omówienie następujących zagadnień:

„Przedmiotem badań w zakresie geografii osadnictwa i ludności jest rozmieszczenie i struktura historycznie ukształtowanych, terytorialnych ugrupowań ludzkich (w zasadzie osiedli) oraz związanych z nimi urządzeń trwałych. Obok człowieka oraz urządzeń trwałych (będących materialnym rezultatem społecznej działalności człowieka) badaniami powinny być objęte formy wykorzystania, użytkowania tak urządzeń trwałych, jak i terenu, który zajmują, czyli innymi słowami ich funkcje” (Dziewoński 1956)

„Natomiast zadaniem geografii osadnictwa i ludności jest krytyczna ocena celowości i efektywności sieci i struktury osiedli (rozmieszczenia i struktury zarówno od strony ludności, jak i trwałych urządzeń osiedlowych) na tle racjonalnego wykorzystania możliwości konkretnego środowiska geograficznego z punktu widzenia zaspokojenia potrzeb rozwijającego się społeczeństwa, a w szczególności z punktu widzenia realizacji zadań produkcyjnych i usługowych oraz podnoszenia stopy życiowej mieszkańców” (Dziewoński 1956).

„Geografia przemysłu, rolnictwa, transportu nie da się (…) postawić w jednym szeregu z geografią osadnictwa i zaludnienia, gdyż cecha, według której dokonano podziału na branże produkcji, nie określa specyfiki geografii osadnictwa i zaludnienia (…). Cały ten podział został dokonany pod kątem widzenia uwypuklenia na plan pierwszy czynników rządzących życiem gospodarczym (…) Przy szerszym ujęciu geografii człowieka podział ten powinien wyglądać nieco inaczej. Trzy następujące równorzędne działy, rozłączone z punktu widzenia badań stanowią przedmiot geografii człowieka: 1) ludność, 2) osadnictwo, 3) produkcja, i te trzy działy powinny znaleźć równorzędną, własną pozycję, tak w przedziale, jak i w definicji geografii człowieka, która dąży do ujęcia całości problematyki badawczej” (Kiełczewska-Zalewska 1958).

„Geografia ludności jest odrębną dyscypliną ekonomiczno-geograficzną, która analizuje i interpretuje zmieniające się w czasie i przestrzeni zjawiska i procesy ludnościowe na powierzchni Ziemi. (…) Przedmiotem tak zdefiniowanej dyscypliny są zjawiska i procesy ludnościowe, przez które należy rozumieć rozmieszczenie, strukturę i dynamikę ludności” (Kosiński 1967).

„Zadaniem geografii ludności jest wykrycie ogólnych prawidłowości rządzących zróżnicowaniem przestrzennym stosunków ludnościowych oraz krytyczna ocena istniejącej sytuacji z punktu widzenia potrzeb społecznych” (Kosiński 1967).

A. Jagielski rozróżnia dwa zakresy tej gałęzi wiedzy geograficznej, węższy i szerszy. Pisze on tak: „Możemy powiedzieć, że przedmiotem jej badań jest ludność jako zjawisko przestrzenne, a do głównych zadań badawczych należą: opis, analiza i wyjaśnianie struktur i zachowań przestrzennych zbiorowości ludzkich jakiegokolwiek rodzaju i wielkości” (Jagielski 1977).

Szersze sformułowanie przedmiotu geografii ludności brzmi następująco: „Przedmiotem geografii ludności jest ludność jako zjawisko przestrzenne ściśle związane z warunkami konkretnie istniejącej formacji społeczno-ekonomicznej, którego opis, analiza i wyjaśnienie opierają się na zasadach materializmu dialektycznego i historycznego” (Jagielski 1977).

„Węzłowym zagadnieniem poznawczym geografii ludności jest ludność jako obiekt przestrzeni geograficznej, a ściśle mówiąc, jako czasoprzestrzenny obiekt poznania geograficznego. Koncepcja ta wyznacza więc pewne grupy problemów, które muszą być stale przedmiotem badań. Wyróżnić tu można przede wszystkim dwie grupy:

  1. problemy wiążące się z poznaniem właściwości samego obiektu, a więc cech strukturalnych i zmienności (dynamika) w czasie i przestrzeni badanej zbiorowości ludzkiej,

  2. grupę, na którą składają się problemy relacji między ludnością względnie jej własnościami a innymi elementami czasoprzestrzeni geograficznej” (Jagielski 1988).

Ujęcia przedmiotu badań geografii ludności w literaturze geograficznej (Jagielski 1977):

Problematyka badawcza geografii ludności (Kosiński 1967):

  1. Problemy ogólnoteoretyczne:

  1. Rozmieszczenie ludności:

  1. Dynamika ludności:

  1. Struktura ludności:

Do nauk, których pojęcia, metody i wyniki badań mają szczególnie duże znaczenie dla geografii ludności zalicza się: demografię, ekonomię, socjologię, etnografię, antropologię i statystykę.

Demografia – nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium. Zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego (Holzer 2003).

Nierównomierny rozwój ludności spowodował znaczne różnice w jej rozmieszczeniu na świecie. Analizując to zagadnienie poszukujemy odpowiedzi głównie na 3 pytania:

  1. jak przedstawia się rozmieszczenie ludności na powierzchni Ziemi?

  2. gdzie znajdują się największe centra ludności lub obszary bezludne?

  3. dlaczego właśnie tak ukształtowała się sytuacja pod tym względem?

Największe skupiska ludności:

  1. wschodnioazjatyckie – obejmujące wschodnie prowincje Chin, Japonię i Koreą Południową,

  2. południowoazjatyckie – obejmujące Indie, Bangladesz i Pakistan

  3. europejskie – bez europejskiej części dawnego ZSRR i Turcji

  4. północnoamerykańskie – obejmujące północno-wschodnie obszary USA i południowo-wschodnią część Kanady

4 wyjątkowo gęsto zaludnione regiony świata według Hozlera (2003):

  1. Chiny Wschodnie, Korea Południowa, Japonia, Indochiny, Filipiny, Indonezja w Azji Wschodniej

  2. Dolina Gangesu, Indie Południowe, Cejlon w Azji Południowej

  3. Europa bez rzadko zamieszkanych obszarów północnych i wschodnich obszarów europejskiej części byłego ZSRR

  4. Obszar północno-wschodniej części USA

Znaczne przestrzenie bezludne lub słabo zaludnione:

  1. wielkie obszary pustynne (Sahara, pustynie Półwyspu Arabskiego, republik Azji Środkowej, Pustynia Gobi, pustynie zachodnich Chin, zachodniej Australii i inne),

  2. bezludne obszary wysokogórskie oraz słabo zaludnione masywy górskie i wyżyny (np. Tybet)

  3. obszary zlodowacone – Antarktyda, Arktyka (w tym Grenlandia) i inne obszary podbiegunowe

  4. rozległe obszary tundrowe i leśne (Syberia, Alaska, Kanada)

  5. wielkie obszary lasów równikowych – w dorzeczu Amazonki, Konga, na Borneo, Nowej Gwinei

Czynniki determinujące rozmieszczenie ludności:

  1. czynniki przyrodniczo-geograficzne (ukształtowanie terenu, klimat, stosunki wodne, rodzaj gleby, zasoby mineralne i energetyczne, odległość od wybrzeży morskich a także rzek i jezior)

  2. czynniki społeczno-gospodarcze (poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, rozwój techniki, formy społecznej organizacji, cele gospodarcze realizowane za pomocą określonej polityki)

  3. czynniki demograficzne (struktura ludności według płci i wieku, zróżnicowanie rodności i umieralności, migracje)

  4. czynniki historyczne – obejmujące procesy historycznego rozprzestrzeniania się człowieka na kuli ziemskiej.

Ekumena – obszar trwale zamieszkany

Anekumena – obszar niezamieszkany i niezagospodarowany

Subekumena – obszar zasiedlony i użytkowany przez człowieka jedynie przejściowo

nomadyzm

półnomadyzm

transhumacja

Dwie podstawowe kategorie ludności:

  1. ludność stale zamieszkała na danym terytorium (zameldowana, choćby w momencie spisu była czasowo nieobecna), którą określa się jako ludność de iure,

  2. ludność obecna (zastana w danym miejscu w momencie spisu, choćby przebywała tam chwilowo), zwana ludnością de facto.

Wzrost gęstości zaludnienia świata:

LICZBA LUDNOŚCI I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA WYBRANYCH PAŃSTW ŚWIATA W 2008 ROKU (WEDŁUG GUS)

EUROPA

Liczba ludności (w mln) Gęstość zaludnienia (os./km2)

Rosja – 141,8

Niemcy – 82,1

Francja – 62,0

Wlk. Brytania – 61,4

Włochy – 59,8

Ukraina – 46,2

Hiszpania – 45,7

Polska – 38,1

Holandia – 396

Belgia – 350

Wlk. Brytania – 253

Niemcy – 230

Włochy – 198

Kosowo – 197

Szwajcaria – 185…

Polska – 122

Francja – 114

Hiszpania – 90

Ukraina – 77…

Islandia – 3

Rosja – 8

Norwegia – 12

Finlandia – 16

Szwecja - 21

AZJA

Liczba ludności (w mln) Gęstość zaludnienia (os./km2)

Chiny – 1324,7

Indie – 1148,0

Indonezja – 234,3

Pakistan – 161,9

Bangladesz – 142,5

Japonia – 127,7

Bangladesz – 966

Tajwan – 635

Korea Płd. – 504

Liban – 398

Indie – 363

Japonia – 338…

Pakistan – 203

Chiny – 138

Indonezja – 126

Mongolia – 2

Kazachstan – 6

Oman – 9

Turkmenistan – 11

Arabia Saudyjska - 12

AMERYKA POŁUDNIOWA

Liczba ludności (w mln) Gęstość zaludnienia (os./km2)

Brazylia – 187,2

Kolumbia – 44,4

Argentyna – 39,7

Peru – 28,5

Wenezuela – 27,9

Ekwador – 50

Kolumbia – 39

Wenezuela – 30

Brazylia – 22

Peru – 22

Argentyna – 14

Surinam – 3

Gujana – 3

Boliwia - 9

AFRYKA

Liczba ludności (w mln) Gęstość zaludnienia (os./km2)

Nigeria – 146,3

Etiopia – 78,3

Egipt – 74,8

DRK – 66,5

RPA – 48,8

Ruanda – 379

Burundi – 312

Nigeria – 158

Gambia – 155

Egipt – 75

Etiopia – 69

RPA – 40

DKR – 28

Sahara Zachodnia – 2

Namibia – 3

Botswana – 3

Mauretania – 3

Libia - 3

AMERYKA PÓŁNOCNA I ŚRODKOWA

Liczba ludności (w mln) Gęstość zaludnienia (os./km2)

USA – 305,1

Meksyk – 106,7

Kanada – 33,2

Gwatemala – 13,0

Kuba – 11,2

Haiti – 352

Salwador – 275

Trynidad i Tobago – 251

Jamajka – 245

Gwatemala – 119

Kuba – 102

Meksyk – 54

USA – 32

Belize – 14

Kanada - 3

OCEANIA

Liczba ludności (w mln) Gęstość zaludnienia (os./km2)

Australia – 21,3

Papua-N. Gwinea – 6,5

Nowa Zelandia – 4,3

Fidżi – 46

Nowa Zelandia – 16

Papua-N.Gwinea – 14

Australia - 3

Kraje o największej liczbie ludności (2008r.)

Chiny

Indie

USA

Indonezja

Brazylia

Pakistan

Nigeria

Bangladesz

Rosja

Japonia

Suma = 58,1% ludności świata

LICZBA LUDNOŚĆI W POLSCE (WEDŁUG GUS)

rok ludność w tys.
1946 23930
1950 25008
1960 29776
1970 32642
1978 35061
1988 37879
1995 38620
2002 38230 – na podstawie spisów
2003 38191
2004 38174
2005 38157
2006 38125
2007 38116
2008 38136 – na podstawie bilansów

Metody przedstawień kartograficznych rozmieszczenia i gęstości zaludnienia:

Rozmieszczenie ludności, wyrażające się w wartościach bezwzględnych jest przedstawiane najczęściej metodą: sygnaturową, kartodiagramu, punktową (kropkową) i zasięgów.

W prezentowaniu gęstości zaludnienia najpowszechniej stosuje się kartogram, a także metodą izarytmiczną i metodę dozymetryczną.

Metody analizy statystycznej rozmieszczenia i gęstości zaludnienia:

- miary centro graficzne

- miary koncentracji przestrzennej

- modele grawitacji i potencjału

Ruch naturalny ludności – szereg zjawisk społeczno-demograficznych, takich jak: urodzenia, zgony oraz zawieranie i rozwiązywanie związków małżeńskich – związanych z procesami biologicznej reprodukcji społeczeństw.

Przyrost naturalny – różnica między liczbą urodzeń i zgonów w badanym okresie i na danym terytorium.

Gdzie:

W – współczynnik (urodzeń, zgonów, przyrostu naturalnego, zawartych małżeństw), określany czasem jako tzw. Stopa

∑ ʃ - suma analizowanych faktów demograficznych (urodzeń, zgonów)

L (z „daszkiem”) – średnia liczba ludności w badanym okresie (najczęściej roku) określana tez jako liczba ludności w połowie okresu (np. 30 M)

C – stała (najczęściej 1000, aby uzyskać dane w promilach, czasem 100)

Współczynnik rodności (urodzeń) – wyraża stosunek urodzeń żywych w badanej zbiorowości w określonym czasie do średniej liczby ludności (lub ogólnej liczby ludności w połowie badanego okresu np. roku).

Kraje o wysokiej wartości współczynniki urodzeń (urodzenia żywe na 1000 ludności) (według GUS)

Nigeria – 43,9‰ (2000)

Pakistan – 33,9 (2000)

Egipt – 26,1 (2003)

Malezja – 25,5 (2000)

Kolumbia – 24,5 (2000)

RPA – 24,1 (2005)

Indie – 23,1 (2007)

Indonezja – 21,9 (2000)

Izrael – 21,7 (2003)

Meksyk – 21,4 (2005)

Brazylia – 20,6 (2005)

Uzbekistan – 20,5 (2001)

Czynniki wpływające na poziom urodzeń:

1) wymierne:

2) niewymierne (bądź trudno wymierne):

Współczynnik umieralności (zgonów) – wyraża stosunek zgonów w badanej zbiorowości w określonym czasie do średniej liczby ludności (lub ogólnej liczby ludności w połowie badanego okresu np. roku).

Współczynnik umieralności niemowląt – jest stosunkiem liczby zgonów dzieci w pierwszym roku życia do liczby urodzeń żywych w tym samym okresie.

Czynniki kształtujące poziom umieralności:

Przyczyny zgonów w Polsce w 2007r. (zgony na 100tys. ludności):

  1. choroby układu krążenia – 449,6

  2. nowotwory – 251,4

  3. objawy i stany niedokładnie określone – 65,8

  4. urazy i zatrucia według zewnętrznej przyczyny – 64,9

  5. choroby układu oddechowego – 51,0

Przyczyny zgonów niemowląt w Polsce w 2007r. (zgony na 1000 urodzeń żywych):

  1. stany rozpoczynające się w okresie okołoporodowym – 3,14

  2. wady rozwojowe wrodzone – 2,01

Przeciętne dalsze trwanie życia – wyraża średnią liczbę lat, jaką w danych warunkach umieralności ma jeszcze do przeżycia osoba pochodząca z badanej populacji i będąca w danym wieku (ukończonych lat).

Współczynnik przyrostu naturalnego – stanowi różnicę między liczbą urodzeń i zgonów, przeliczaną zazwyczaj na 1000 ludności

Współczynnik przyrostu naturalnego może być również obliczony jako różnica między współczynnikiem urodzeń i współczynnikiem zgonów

= Wu – Wz

Termin „transformacja demograficzna” oznacza historyczny proces przeobrażeń od stanu charakteryzującego się wysoką rozrodczością i umieralnością, do stanu, dla którego właściwy jest ich niski poziom.

Współczynniki przyrostu naturalnego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w 2008r. (na 1000 ludności)

kraj wartość kraj wartość
Ukraina -5,3 Chorwacja -2,2 (2004r.)
Bułgaria -4,3 Mołdawia -1,8 (2004r.)
Łotwa -3,1 Rumunia -1,5
Węgry -3,1 Estonia -0,5
Białoruś -2,7 Słowacja 0,8
Rosja -2,6 Polska 0,9
Litwa -2,6 Słowenia 1,3
Serbia i Czarnogóra -2,6 (2004r.) Czechy 1,4

Do syntetycznych miar reprodukcji ludności należą również współczynniki: dynamiki demograficznej, dzietności, reprodukcji brutto i reprodukcji netto.

Współczynnik dynamiki demograficznej – wyraża stosunek liczby urodzeń w badanym okresie (najczęściej roku) do liczby zgonów w tym samym czasie.

gdzie:

U – liczba urodzeń żywych w badanym okresie

Z – liczba zgonów w badanym okresie

C – stała (zazwyczaj 1, niekiedy 100 lub 1000)

Migracja – jest to każda zmiana miejsca zamieszkania lub czasowego pobytu, polegająca na przekroczeniu granicy państwa, a wewnątrz kraju – granicy administracyjnej miasta lub gminy, powodująca trwałe lub tymczasowe osiedlenie się w innej miejscowości.

Emigracja – odpływ ludności

Imigracja – napływ ludności

Migranci (ludność migrująca) – osoby uczestniczące w przemieszczeniach

Emigranci – ludność odpływowa

Imigranci – przybysze, ludność napływowa

Reemigracja – powrót wcześniejszych emigrantów.

Repatriacja – powrót do kraju osób, które opuściły go w wyniku wcześniejszych akcji osadniczych, wydarzeń wojennych, zmian granic państwowych. Repatriację przeprowadzają zwykle władze publiczne (forma zorganizowanej akcji powrotnej).

ucieczka

ewakuacja

wysiedlenie

deportacja

Podział migracji:

  1. ze względu na czas trwania:

  1. ze względu na obszar (zasięg):

  1. ze względu na kierunek migracji (charakter przemieszczenia):

  1. ze względu na przyczyny:

    1. ekonomiczne

    2. pozaekonomiczne:

  1. ze względu na sposób organizowania:

Najważniejsze problemy badawcze migracji:

  1. badanie przyczyn wywołujących ruch wędrówkowy i czynników wpływających na jego przebieg,

  2. ustalenie wielkości i natężenia migracji oraz ostatecznego rezultatu przemieszczeń (skala),

  3. określenie dominujących kierunków migracji oraz ich skutków dla obszarów imigrujących i emigrujących,

  4. badanie wpływu zjawisk imigracyjnych na zmiany struktury demograficznej i społeczno-ekonomicznej ludności

  5. przewidywanie przyszłych migracji

  6. formułowanie prawidłowości, budowa modeli migracyjnych oraz ich weryfikacja

Saldo migracji (migracja netto):

Mn = N – O

gdzie:

Mn – migracja netto

N – liczba ludności napływowej na danym terenie w określonym czasie

O – liczba ludności odpływowej na danym terenie w określonym czasie

  1. Współczynnik napływu wędrówkowego:

  2. Współczynnik odpływu wędrówkowego:

gdzie:

N – liczba imigrantów

O – liczba emigrantów

  1. Współczynnik ruchliwości przestrzennej ludności:

albo WR = WN + WO

  1. Współczynnik przyrostu wędrówkowego:

albo WPW = WN - WO

Historię masowych wędrówek zewnętrznych dotyczących Polski można podzielić na 3 okresy:

  1. Od drugiej połowy XIX wieku do 1939r.

  2. Lata 1939-1945

  3. Od 1945r.

Saldo migracji zewnętrznych dla Polski

Rok Saldo (w tys. osób)
1991-1995 -80,2
1996-2000 -71,8
2001-2005 -70,7
2001 -16,7
2002 -17,9
2003 -13,8
2004 -9,4
2005 -12,9
2006 -36,1
2007 -20,5
2008 -14,9

Emigracja z Polski na pobyt stały według kontynentów i krajów w 2008 roku (w osobach):

Ogółem – 30140

Afryka – 58

Ameryka Południowa – 23

Ameryka Północna i Środkowa – 4010 w tym:

Kanada – 841 USA – 3158

Azja – 74

Europa – 25710 w tym:

Austria – 559 Belgia – 325 Francja – 564 Hiszpania – 514 Irlandia – 1422

Niemcy – 11884 Norwegia – 418 Szwecja – 475 Wielka Brytania – 6565 Włochy – 922

Oceania - 261

Saldo migracji zewnętrznych dla Polski

Rok Saldo (w tys. osób)
2000 -4,2
2001 -6,5
2002 -17,6
2003 -30,4
2004 -41,6
2005 -32,6
2006 -35,1
2007 -47,9
2008 -38,9

Przyrost rzeczywisty ludności (przyrost globalny) jest przede wszystkim sumą dwóch składników; przyrostu naturalnego i salda migracji. Na przyrost ludności ma również wpływ saldo zmian administracyjnych.

Przyrost pod pojęciem „przyrost rzeczywisty ludności” rozumie się wzrost lub ubytek ogólnego stanu zaludnienia na danym obszarze w określonym czasie.

Współczynnik przyrostu rzeczywistego:

Przyrost naturalny Saldo migracji Przyrost rzeczywisty
+ + +
+ - +,-
- + +,-
- - -

E. Rosset skonstruował następującą skalę wartości współczynników feminizacji:

  1. Wartość poniżej 100 – lekka przewaga mężczyzn, zjawisko w warunkach europejskich wyjątkowe

  2. 100-103,9 – lekka przewaga kobiet, zjawisko w Europie normalne

  3. 104-107,9 – zwichnięta przewaga płci

  4. 108-111,9 – mocno zwichnięta równowaga płci

  5. 112 i więcej – zupełnie anormalna struktura płci

Grupowanie ekonomiczne ludności według wieku:

Ludność w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym w Polsce w 2008r.:

Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym -55,1

Główne czynniki wpływające na proces starzenia się społeczeństw:

  1. Zmniejszająca się corocznie liczba urodzeń

  2. Przedłużanie się przeciętnej długości trwania życia

  3. Przesuwanie się, przez kolejne grupy wieku ludności, roczników wyżowych i niżowych

Typy ludności Odsetek ludności w wieku lat:
0-14 15-64
I Prymitywizm demograficzny Powyżej 35 Powyżej 60
II Młodość demograficzna 25-35 60-65
III Starość demograficzna Powyżej 25 Powyżej 65

G. Sundbarg wyróżnił trzy zasadnicze typy struktury wieku:

Z punktu widzenia stosunku do pracy ludność dzieli się na:

Współczynnik aktywności zawodowej wyraża udział ludności czynnej zawodowo w ogólnej liczbie ludności (w wieku 15 i więcej lat)

Podział ludności czynnej zawodowo na trzy podstawowe sektory gospodarki:

  1. Sektor I, obejmujący:

    • Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybactwo

  2. Sektor II, obejmujący:

    • Przemysł i budownictwo

  3. Sektor III, obejmujący:

    • Pozostałe działy gospodarki czyli szeroko rozumiane usługi

Pracujący według sektorów w 2008r. w %

Unia europejska Polska
Strefa euro (16 krajów) 27 krajów
Sektor I 3,9
Sektor II 24,6
Sektor III 71,6

Stopa bezrobocia – stosunek liczby bezrobotnych do liczby ludności aktywnej zawodowo.

Wskaźnik aktywności zawodowej ludności w wieku 15 lat i więcej według poziomu wykształcenia w Polsce w 2008 roku

Wykształcenie Wskaźnik aktywności zawodowej w %
Wyższe 80,7
Policealne i średnie zawodowe 67,0
Średnie ogólnokształcące 46,8
Zasadnicze (zawodowe) 64,7
Gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe 20,1

Stopień analfabetyzmu – stosunek liczby osób nie umiejących czytać ani pisać do ogólnej liczby ludności w odpowiednim wieku.

Do cech społeczno-kulturowych najczęściej uwzględnianych w badaniach przestrzennych ludności należą przede wszystkim: Język, narodowość, wyznanie i wykształcenie.

Spośród licznych cech biologicznych geografów interesują główne rasy i typy antropologiczne.

Naród – historycznie wytworzona wspólnota ludzi, mająca własną nazwę, kulturę, język, terytorium i poczucie odrębności w stosunku do innych zbiorowości.

Kraj – terytorium zajmowane przez określony naród

Państwo – terytorialna jednostka polityczna. Taka polityczna organizacja społeczeństwa ma suwerenną politykę, gospodarkę i stosunki społeczne.

Społeczeństwo – to potocznie ogół obywateli danego kraju.

Społeczeństwo – zorganizowana zbiorowość o wysokim stopniu złożoności, podobieństwie warunków życia, odpowiednim podziale pracy, ustalonych normach postepowania i trwałym poczuciu odrębności.

Przyczyny zmienności struktur etniczno-narodowościowych:

Mniejszości narodowe w Polsce:

Najbardziej rozpowszechnione religie:

  1. Chrześcijaństwo – skupiające 1/3 ludności świata, rozprzestrzeniło się w Europie, obu amerykach, Australii i Afryce Południowej

  2. Buddyzm – powstał w VI – V w. p.n.e. w Indiach, a rozpowszechnił się w Azji Pd.-Wsch. i Wschodniej, a także w Tybecie i Mongolii

  3. Konfucjonizm – powstał w VI w p.n.e., rozpowszechniony w Chinach

  4. Hinduizm – powstał w poł. Pierwszego tysiąclecia n.e. w Indiach, mający tam do dziś najwięcej zwolenników

  5. Mahometanizm – zwany też islamem, powstał w świecie arabskim w VII w. n.e. Obecnie religię tą wyznaje głównie ludność zachodniej i środkowej Azji, południowej Afryki, częściowo także Chin, Bangladeszu, Indonezji, Malezji

Rasa – oznacza bądź kategorię ludzi mających pewne wspólne cechy fizyczne, dziedziczne albo uważane za dziedziczne, bądź ogół ludzi należących do takiej kategorii.

Trzy odmiany (wielskie rasy):

Mieszkańcy trzech odmian:

Rasy wyróżnione przez Czekanowskiego:

  1. Nordyczna

  2. Śródziemnomorska

  3. Armenoidalna

  4. Laponoidalna (hyperborejska)

  5. Arktyczna (eskimoska)

  6. Nigeryjska (czarna albo sydanska)

Geografia osadnictwa – dyscyplina ekonomiczno-geograficzna badająca rozmieszczenie, strukturę i układy przestrzenne typów funkcjonalnych i rodzajów osiedli ludzkich w ich związkach ze środowiskiem geograficznym, rozwojem sił wytwórczych i społecznych stosunków produkcji. (Słownik geograficzno-ekonomiczny 1982).

Nurty problemowe w ramach pola badawczego geografii osadnictwa:

  1. Badania morfologiczne, które obejmują zagadnienia zarówno morfologii czyli struktury przestrzennej, rozplanowania osiedli, fizjonomii, jak i zagadnienia morfogenezy.

  2. Badania funkcjonalne, których celem jest określenie funkcji społecznych przez osiedla. W przypadku miast badania funkcjonalne, oparte na teorii osiedli centralnych i koncepcji bazy ekonomicznej miasta, skupiają swą uwagę na zagadnieniach istoty funkcji miejskich, klasyfikacji i hierarchii funkcjonalnej, roli funkcji we wzroście miejskim, ich wpływie na zaplecze.

Ze względu na badane układy osadnicze geografia osadnictwa dzieli się ma:

  1. Geografię osadnictwa miejskiego (geografia miast)

  2. Geografię osadnictwa wiejskiego

Osadnictwo – proces osiedlania się ludności na określonym terytorium przystosowanie schronień naturalnych do potrzeb bytowania, wznoszenie różnego typu osiedli i późniejsze ich przekształcanie.

Czynniki kształtujące osadnictwo:

  1. Czynniki przyrodnicze:

    1. Uwarunkowania klimatyczne

    2. Stosunki wodne

    3. Ukształtowanie terenu

    4. Jakość gleb

    5. Budowa geologiczna

  2. Czynniki poza przyrodnicze:

    1. Społeczne

    2. Demograficzne

    3. Ekonomiczne i techniczne

    4. Polityczne

    5. Administracyjne

    6. Kulturowe

    7. Estetyczne

Osiedle – zespół domów mieszkalnych oraz innych budowli i urządzeń trwałych na określonym terenie, jak i ludność, która je zamieszkuje i z nich korzysta. Może to być pojedyncza zagroda, przysiółek, wieś lub miasto.

Zagroda – to pojedynczy budynek (domostwo, gospodarstwo) lub zespół budynków mieszkalnych i gospodarczych, najczęściej ogrodzony, wraz z podwórkiem, przydomowym ogródkiem lub sadem oraz przynależnymi parcelami.

Przysiółek – to osiedle złożone z kilku lub kilkunastu zagród położonych z dala od wsi właściwej, o różnej genezie. Jest to właściwie część określonej wsi zwana niekiedy wybudowaniem, osadą, małą wsią.

Wieś – w tradycyjnym ujęciu, to osiedle składające się z pewnej liczby zabudowań mieszkalnych i gospodarczych oraz przynależnych do nich obszarów ziemi, którego ludność zajmuje się przede wszystkim uprawą roli i hodowla zwierząt.

Kryteria klasyfikacji osiedli wiejskich:

  1. Czas trwania

  2. Morfologiczne

  3. Wielkościowe

  4. Genetyczno – historyczne

  5. Topologiczne

  6. Funkcjonalne

Siedlisko – może to być miejsce (dom, mieszkanie, siedziba) lub teren czyjegoś zamieszkania, osiedlenia.

Siedlisko – teren zabudowany, może dostarczyć zagrody lub całego terenu zabudowanego danej wsi.

Rozłóg ziemi – to zewnętrzny kształt powierzchni i układ pól należących do poszczególnych gospodarstw rolnych. Najmniejsza jednostka rozłogu to parcela

Pola – cały rozkład rolniczo użytkowanej ziemi.

Rozplanowanie osiedli wiejskich obejmuje:

  1. Układ przestrzenny osiedla (plan, kształt)

  2. Układ przestrzenny pól

  3. Położenie pól w stosunku do zagród

Analiza geograficzna planu wsi obejmuje m .in. sposób przebiegu ulic (dróg), układ placów, rozmieszczenie i wielkość działek budowlanych, zagród, a także ich związki z topografią zajmowanego terenu.

Rodzaje układów siedlisk wsi (wsi skupionej):

  1. Układ linijny (liniowy), w którym siedliska ustawione tak, że przylegają do większej liczby rzędów zagród przylegających równolegle do siebie lub krzyżujących się. Układ ten można nazwać układem rzędowym lub szeregowym, o ile odznacza się większą regularnością. Typy wsi rzędowych: rzędówka, ulicówka, łańcuchówka, szeregówka.

  2. Układ wokół placu lub ulicy, spełniającej funkcje placu. Obszar wewnętrzny, wokół którego są rozmieszczone zagrody, jest znaczny i stanowi dominującą cechę tego typu. Plac może mieć układ regularny bądź nieregularny. Typy wsi zbudowane wokół placu: okolnica, owalnica, wieś rynkowa.

  3. Układ powierzchniowy, w którym siedliska są skupione na powierzchni zwartej, a sieć dróg odznacza się dużą gęstością wzajemnie przecinających się odcinków. Wyróżniamy układ powierzchniowy regularny (osiedle na planie szachownicy) lub nieregularny (wielodrożnice).

Parcela uprawowa

Parcela własnościowa

Wyróżnia się dwie podstawowe rodzaje kształtów parcel:

Z punktu widzenia sposobu rozmieszenia parcel własnościowych, można wydzielić:

  1. Położenie własności w rozrzucie

  2. Położenie jednoparcelowe własności

Typy układów parcel:

  1. Układ blokowy

    • Małoblokowy

    • Wielkoblokowy

  2. Układ pasmowy

    • Krótkopasmowy

    • Długopasmowy

    • Wąskopasmowy

    • Szerokopasmowy

  3. Układ niwowy

Niwa – taka część pola, która ma jednolity co do długości kierunku i szerokości układ wąskich i długich parcel

Ze względu na kryterium wielkościowe można wyróżnić 3 typy osiedli wiejskich:

  1. Pojedyncze gospodarstwo, osiedle samotnicze

  2. Przysiółek

  3. Wieś skupiona

Analiza odległości miedzy zagrodami pozwalała wyróżnić 2 typy osadnictwa wiejskiego:

  1. Osadnictwo skupione

  2. Osadnictwo rozproszone

Okresy morfogenetyczne osadnictwa wiejskiego w Polsce:

  1. Wczesnośredniowieczny (wszesnofeydalny), obejmujący osadnictwo sprzed lokacji na prawie zachodnioeuropejskim – do XIII w.

  2. Średniowieczny (feudalny), obejmujący lokacje na prawie zachodnioeuropejskim – do XV w.

  3. Późnofeudalny i wczesnokapitalistyczny – do początku XIX w.

  4. Kapitalistyczny – do wybuchu II wojny światowej.

  5. Reform przeprowadzonych po II wojny światowej.

Miasto – trwałe zagęszczenie ludzi i siedzib ludzkich obejmujące znaczny obszar i położenie w centralnym punkcie układu dróg komunikacyjnych (F. Ratzel).

Miasto – osiedle, w którym większość mieszkańców spędza przeważającą część swojego czasu (J. Brunhes i P. Defontaines).

Miasto – skupisko wewnętrzne zróżnicowane, co wynika ze zróżnicowaniem struktury zawodowej mieszkańców i ich stylu życia (H. W. Ahlmann i W. William – Olsson).

Miasto – skupisko zwarte, stałe, znaczne i gęsto zaludnione, którego egzystencja przeważnie jest niezależna od terenu, na którym się rozciąga, a którego istota polega na powiązaniach z szerokimi obszarami i na wyższym stopniu organizacji życia zbiorowego (M. Sorre).

Miasto – historycznie ukształtowany typ osiedla, wyznaczony istnieniem konkretnej społeczności cząstkowej (lokalnej), skoncentrowanej na pewnym obszarze o odrębnej organizacji, uznanej i określonej prawnie oraz wytwarzającej w ramach swej działalności zespół trwałych urządzeń materialnych o specyficznej fizjonomii, którą można za odrębny typ krajobrazu (K. Dziewoński 1956).

Wyróżnia się cztery typy identyfikacji miast:

  1. Prawno – administracyjne, według którego za miasta uznaje się te jednostki osadnicze, które mają spełniony statut miejski, czyli nadane prawa miejskie.

  2. Statyczne – polega na przyjęciu liczby ludności jako podstawy wydzielania miast.

  3. Funkcjonalne – jest oparte na analizie struktury ludności według źródeł utrzymania. Do miasta zalicza się jednostki osadnicze, w których przeważa ludność nierolnicza i które mają zróżnicowaną strukturę zatrudnienia

  4. Fizjonomiczne, przyjmujące zawartość osadnictwa za podstawę wyznaczania miasta i granicy zasięgu osadnictwa miejskiego. Wskaźnikiem identyfikacji miasta i granicy zasięgu jest tu gęstość zaludnienia oraz rodzaj i charakter zabudowy.

Dwa ujęcia koncepcji kontinuum miejsko – wiejskiego (Z. Chojnicki i T. Czyż 1989):

  1. Pierwsze ujęcie zakłada, że miasto i wieś stanowiąc dwie krańcowe formy osadnictwa, miedzy którymi występują jednostki osadnicze posiadające pewne właściwości miejskie i wiejskie,

Miasto Wieś

Pozostałe jednostki osadnicze

  1. Drugie ujęcie przyjmuje występowanie ciągu jednostek osadniczych, różniących się pod względem występowania i nasilenia cech o charakterze miejskim i wiejskim. W ten sposób pojmowane kontinuum stanowi pewien rodzaj skali prezentującej nasilenie „miejskości” lub „wiejskości”

„miejskość” jako pewien „wiejskość” jako pewien

zbiór własności zbiór własności

jednostki osadnicze posiadające

syndrom miejsko – wiejsko

Urbanizacja - proces wzrostu liczby miast i przyrostu ludności miejskiej.

Urbanizacja - Jest to złożony proces społeczno - ekonomiczny, który oznacza przechodzenie od społeczeństwa tradycyjnego, rolniczego, do społeczeństwa nowoczesnego o charakterze pozarolniczym i miejskim.

Można wyróżnić trzy zakresy definicyjne, określając urbanizację jako:

  1. zjawisko przenikania idei i wzorców praktycznych z ośrodków do sfer je otaczających,

  2. wzrost zachowań uważanych za typowo miejskie,

  3. przemieszczanie się ludności z obszarów wiejskich do miejskich lub ze słabiej do gęściej zaludnionych, powodując koncentrację ludności i wzrost udziału ludności miejskiej i nierolniczej.

Uwzględniając złożoność procesu urbanizacji wyróżnia się cztery aspekty (płaszczyzny) urbanizacji:

  1. ekonomiczny,

  2. demograficzny,

  3. przestrzenny,

  4. społeczny.

Urbanizacja w płaszczyźnie ekonomicznej - polega na wzroście odsetka ludności pracującej w zawodach pozarolniczych.

Urbanizacja w płaszczyźnie demograficznej - polega na przemieszczeniu się ludności ze wsi do miast oraz ze stanu niższej koncentracji do większej koncentracji ludności.

Urbanizacja w płaszczyźnie przestrzennej - to rozwój istniejących miast, przekształcanie się osiedli wiejskich w miejskie, powstawanie nowych miast, przestrzenny rozwój zabudowy miejskiej, urządzeń miejskich itp.

Urbanizacja w płaszczyźnie społecznej - to proces, w wyniku którego jednostki i całe grupy społeczne przyswajają sobie miejski styl życia, a więc miejskie wartości, postawy, cechy, umiejętności korzystania z techniczno - organizacyjnych urządzeń miejskich.

Fazy rozwoju miejskiego w teorii modernizacji D. Bella:

  1. miasto przedindustrialne,

  2. miasto przemysłowe,

  3. miasto postindustrialne.

Koncepcja stadiów rozwoju miasta (Klaassen, Paelnick, 1979) obejmuje następujące fazy:

  1. urbanizacja,

  2. suburbanizacja,

  3. dezurbanizacja,

  4. reurbanizacja.

Wzrost odsetka ludności miejskiej na świecie:

Wskaźnik urbanizacji wg kontynentów (2000 r.):

Aglomeracja - zespół powiązanych funkcjonalnie jednostek osadniczych o wyraźnej dominacji centrum.

Konurbacja - zespół równorzędnych miast i osiedli miejskich powiązanych ze osą silnie więzami społeczno - ekonomicznymi, techniczno - komunikacyjnymi.

Megalopolis

Koncepcje powstania miast:

  1. koncepcja ewolucyjna,

  2. koncepcja dyfuzyjna.

Funkcje miasta - główne dziedziny działalności społeczno - gospodarczej pełnione przez miasto, od których zależy jego istnienie i rozwój.

Funkcje miejskie - każda działalność społeczno - gospodarcza wykonywana w mieście, niezależnie od jej rangi ekonomicznej i przestrzennej, rozpatrywana zarówno z punktu widzenia tego miasta, jak i systemu osadniczego, w skład którego ono wchodzi (Suliborski 1983).

Pojęcie funkcji oznacza również położenie jednostki osadniczej w systemie powiązań, bądź cel istnienia tej jednostki i zadań, które ona spełnia (Lenau 1970).

Można wyróżnić dwa aspekty badania funkcji miejskich:

  1. funkcje miasta można rozpatrywać w kontekście miejsca zamieszkania i miejsca pracy:

    1. zatrudnieni rekrutują się prawie wyłącznie spośród mieszkańców miasta, czyli zakres wyjazdów i przyjazdów do pracy jest niewielki

    2. występuje znaczna wymiana siły roboczej między miastami lub z zapleczem, a więc intensywne przepływy pracownicze:

      • niedobór miejsc pracy w stosunku do liczby mieszkańców czynnych zawodowo oznacza przewagę funkcji mieszkaniowych i objawia się dominacją wyjazdów do pracy poza dany ośrodek miejski

      • z kolei niedobór siły roboczej powoduje przewagę funkcji miejsca prac oraz przyjazdów do prazy do danego miasta.

  1. funkcje miasta rozpatruje się w odniesieniu do zlokalizowanych w nim działalności gospodarczych i społecznych, a więc w kontekście struktury miejsc pracy. Działalności miejskie można podzielić na dwie grupy:

    1. produkcyjne (przemysł, rzemiosło),

    2. usługowe (handlowe, kulturalne, administracyjno - polityczne, komunikacyjne, rekreacyjno - wypoczynkowe).

Analiza funkcjonalna miast rozwinęła się w ramach dwóch systemów teoretyczno - badawczych:

  1. koncepcja bazy ekonomicznej miasta,

  2. teoria miejsc (osiedli) centralnych.

Główne założenia koncepcji bazy ekonomicznej miasta:

  1. teoria ta wyjaśnia wzrost miasta w kategoriach podziału gospodarki miejskiej na dwa składniki:

    • egzogeniczny (zewnętrzny), miastotwórczy.

    • endogeniczny (wewnętrzny), uzupełniający, wtórny,

  1. zakłada się, że oba składniki są ściśle współzależne, a zmiany w zaludnieniu i zatrudnieniu miejskim są warunkowane zmianami w sektorze egzogenicznym.

Struktura koncepcji bazy ekonomicznej - dwoistość wątków teoretyczno - badawczych:

  1. rozwój tej teorii w postaci modelu wzrostu miejskiego (tzw. mechanizmu bazy ekonomicznej miasta),

  2. rozwój teorii jako schematu interpretacyjnego, który stanowi podstawę analizy struktury funkcjonalnej miast.

Teoria bazy ekonomicznej określa związki przyczynowe i relacje zachodzące w procesie rozwoju miasta. Miasto jest ujmowane jako zintegrowany układ wzajemnie oddziałujących elementów, posiadający mechanizm rozwojowy w postaci mnożnikowego mechanizmu bazy ekonomicznej. W wyniku wzrostu sektora egzogenicznego powstają impulsy, które przechodzą na inne elementy systemu miejskiego. Efekt mnożnikowy obejmuje przyrost początkowy (egzogeniczny) i wtórny (endogeniczny(, spowodowany przez impulsy początkowe.

Model Batty’ego (równania)

Podstawą tego modelu jest założenie, iż wzajemne powiązanie między liczbą ludności (L), wielkością zatrudnienia ogółem (Z) oraz zatrudnienia egzogenicznego (Zeg) i endogenicznego (Zen) mają charakter deterministyczny i mogą być wyrażone w postaci równań linowych:

  1. Z = Zeg + Zen

  2. L = aZ

  3. Zen = bZ

gdzie a jest odwrotnością współczynnika aktywności:

zaś b określa udział zatrudnienia endogenicznego w ogólnym zaludnieniu:

Po podstawieniu do równania 1) równania 2) i 3) otrzymujemy następujące przekształcenia:

gdzie

W procedurze pomiaru bazy ekonomicznej miasta stosuje się dwie grupy metod:

  1. Metody bezpośrednie, oparte na badaniach terenowych wszystkich zakładów i instytucji w danym mieście.

  2. Metody pośrednie, oparte na dostępnym modelu statystycznym (głównie struktura zatrudnienia). Stosowane są w badaniach porównawczych obejmujących wielką liczbę miast.

Dwie metody pomiaru pośredniego:

  1. metoda najmniejszych zapotrzebowań

  2. metoda nadwyżki pracowników.

Cele klasyfikacji funkcjonalnej miast wyznaczają trzy pytania:

  1. jakie funkcje mają dla miasta znaczenie podstawowe, czyli dominujące?

  2. jakie znaczenie ma określona działalność danego miasta w rozpatrywanym zbiorze miast?

  3. jaki jest stosunek miejsc pracy i miejsc zamieszkania zatrudnionych?

  1. Pierwsze ujęcie (pytanie) zmierza do określenia tzw. funkcji dominujących, skupiających największą liczbę zatrudnionych w danym mieście.

Trypologia funkcjonalna miast W. Williama-Olssona (1953):

  1. ośrodki rolnicze (ponad 25% ludności czynnej zawodowo pracuje w działalnościach o charakterze powierzchniowym tj. w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie)

    1. osiedla wiejskie (powyżej 50%)

    2. miasteczka (25 - 50%)

  1. miasta - ośrodki usługowe (ponad 50% ludności czynnej zawodowo w działalnościach punktowych pracuje w usługach):

    1. ośrodki usług materialnych

    2. ośrodki usług niematerialnych

  1. miasta - ośrodki przemysłowe (ponad 50% ludności czynnej zawodowo w działalnościach punktowych pracuje w przemyśle)

    1. ośrodki przemysłowe wyspecjalizowane w jednej gałęzi przemysłu (ponad 50% pracowników przemysłowych pracuje w jednej gałęzi)

    2. ośrodki przemysłowe wyspecjalizowane w dwóch gałęziach przemysłu (ponad 2/3 pracowników przemysłowych pracuje w dwóch gałęziach)

    3. ośrodki przemysłowe o zróżnicowanej strukturze gałęziowej przemysłu (bez wyraźnej specjalizacji).

  1. Celem drugiego ujęcia jest ustalenie specjalizacji funkcjonalnej miast. Znaczenie określonej działalności w danym mieście jest porównywalne ze znaczeniem tej samej działalności w innych miastach. Określamy w ten sposób funkcje wyspecjalizowane.

  1. Funkcje miejskie mogą być analizowane z punktu widzenia stosunku miejsc pracy i miejsc zamieszkania zatrudnionych.

Jerczyński (1977) określa typy funkcjonalne odnosząc liczbę zatrudnionych według miejsca pracy do liczby zatrudnionych według miejsca zamieszkania.

Otrzymuje w ten sposób trzy podstawowe typy miast:

  1. jednostki o wyrównanym udziale miejsc pracy i miejsc zamieszkania zatrudnionych

  2. jednostki o silnej i bardzo silnej funkcji miejsca pracy

  3. jednostki o silnej i bardzo silnej funkcji mieszkaniowej.

Teorię miejsc (osiedli) centralnych sformułował jako pierwszy W. Christaller (1933), który postawił sobie za cel wyjaśnienie mechanizmów kształtujących strukturę sieci osadniczej, tzn. ustalenie czynników determinujących liczbę, wielkość i rozmieszczenie miast na danym obszarze. Teoria Christallera skupia swą uwagę na zagadnieniach lokalizacji i hierarchii osiedli centralnych. Teorię miejsc centralnych rozwinął następnie A. Lösh (1940).

Teoria miejsc centralnych ma charakter hipotetyczno - dedukcyjny, składa się ze zbiorów postulatów i twierdzeń uporządkowanych dedukcyjnie ze względu na zachodzące między nimi związki wynikania.

Zdaniem Christallera centralność jest podstawą ładu postrzeganego. Miasta są miejscowościami centralnymi nie dlatego, że mają położenie centralne, ale dlatego, że pełnią funkcje centralne w stosunku do swego otoczenia. Funkcje te obejmują działalności o znaczeniu pozalokalnym, obsługujące szerszy obszar (egzogeniczne). Do funkcji centralnych Christaller zaliczył: handel, usługi kulturalne, oświatowe, lecznicze, finansowe, ubezpieczeniowe oraz rzemiosło i niektóre działy przemysłu zorientowane konsumpcyjnie.

Pojęcie funkcji centralnych (inaczej dóbr i usług centralnych) jest związane ze zjawiskiem koncentracji pewnych działalności człowieka w niektórych miejscach przestrzeni geograficznej, czyli wynika z nierównomiernego rozkładu przestrzennego tych działalności. Dobra i usługi centralne są wytwarzane i świadczone w niewielu punktach przestrzeni, a wykorzystywane w wielu miejscach rozproszonych.

Christaller wyróżnił dobra centralne wyższego rzędu, produkowane i sprzedawane tylko w osiedlach centralnych wyższego rzędu i wewnątrz większego obszaru, oraz dobra centralne niższego rzędu, produkowane i sprzedawane w licznych (mniejszych) ośrodkach niższego rzędu, a także i w ośrodkach wyższego rzędu (w większej licznie osiedli centralnych). Rangę dobra centralnego wyznacza jego zasięg rynkowy.

Istnienie różnych rodzajów dóbr centralnych o różnych zasięgach rynkowych wyznacza hierarchię osiedli.

Hierarchia ta wynika z nadwyżki znaczenia funkcji centralnych jednych osiedli w stosunku do innych, charakteryzujących się deficytem tych funkcji. Osiedla tworzą więc pewien system hierarchiczny.

Hierarchiczność systemu osiedli centralnych objawia się w postaci trzech cech:

  1. istnieje pewna liczna rzędów (szczebli hierarchii) osiedli centralnych (od najniższego do najwyższego rzędu), przy czym każdy rząd miejscowości centralnych ma charakterystyczne dla niego funkcje centralne

  2. każdy rząd osiedli centralnych posiada zatem funkcje ośrodków wszystkich niższych od niego rzędów (tzw. piramida funkcja)

  3. każdej miejscowości centralnej wyższego rzędu jest podporządkowana pewna liczba osiedli centralnych niższego rzędu.

Trzy modele rozmieszczenia osiedli centralnych (według Christallera):

  1. model oparty na zasadzie rynkowej, który zapewnia równomierną i intensywną obsługę ludności, ponieważ osiedla centralne są możliwie najbliżej położone w stosunku do obsługiwanych miejscowości

  2. model oparty na zasadzie komunikacyjnej, gdzie rozmieszczenie osiedli centralnych jest podporządkowane sieci komunikacyjnej, czyli głównym połączeniom pomiędzy ośrodkami

  3. model oparty na zasadzie administracyjnej, w którym osiedla niższego rzędu znajdują się wewnątrz obszaru rynkowego (uzupełniającego).

Wymienione modele różnią dwie właściwości:

W badaniach hierarchii funkcjonalnej osiedli, dotyczącej stopnia centralności wydziela się dwa podejścia:

ujęcie skalarne i wektorowe.

Ujęcie skalarne - poleca na ustaleniu centralności osiedla na podstawie stopnia wykształcenia funkcji centralnych.

Ujęcie wektorowe - hierarchię osiedli centralnych ustala się na podstawie zachodzących między nimi stosunków zależności wyrażonych przez układ powiązań funkcjonalnych.

Wymiary przestrzeni (stryktury) miejskiej:

  1. morfologiczny

  2. demograficzno - społeczny

  3. funkcjonalny.

Struktura przestrzenna miasta - układy przestrzenne poszczególnych zjawisk (wymiarów) oraz relacje zachodzące między nimi.

Pojęcie morfologii miasta obejmuje zagadnienia rozplanowania i fizjonomii miasta oraz jego genezy.

Struktura morfologiczna miasta - przestrzenne rozmieszczenie i wzajemne związki elementów morfologicznych na obszarze miasta.

Plan miasta tworzą:

Elementy te układają się w systemy: ulice wiążą się w sieci a grupy podobnych budynków i działek tworzą bloki urbanistyczne.

Rodzaje układów przestrzennych miasta:

  1. regularny

  2. nieregularne.

Typy układów przestrzennych miasta wg R. E. Dickinsona (1950):

  1. nieregularne

  2. promienisto - koncentryczne

  3. prostokątne (sieciowe).

Miasta można podzielić na homogeniczne i heterogeniczne.

Wyróżnia się przede wszystkim trzy schematy geometryczne, wykorzystywane przez urbanistów kształtujących układy miejskie w różnych epokach i na różnych obszarach:

  1. układ szachownicy (sieciowy)

  2. układ promienisto - koncentryczny

  3. układ pasmowy (liniowy)

Struktura demograficzno - społeczna:

  1. rozmieszczenie ludności i zmiany miejsc zamieszkania wewnątrz miasta

  2. struktura społeczno - przestrzenna miasta.

Rozkład gęstości zaludnienia na terenie miasta można przestawić w postaci modelu C. Clarka:

Dd = D0e-bd

gdzie:

Dd - gęstość zaludnienia u punkcie odległym o d od centrum

D0 - gęstość zaludnienia w centrum

e - podstawa logarytmu naturalnego

b - gradient krzywej gęstości zaludnienia, czyli stopa spadku tej gęstości

d - zmienna odległość od centrum.

Wartość gradientu zaludnienia jest związana z położeniem miasta w systemie osadniczym kraju lub regionu i maleje wraz ze wzrostem wielkości miasta:

Stadia rozwoju miasta według Newlinga:

  1. faza młodości

  2. wczesna faza dojrzałości

  3. późna faza dojrzałości

  4. faza starości.

Koncepcje wyjaśniające migracje wewnątrzmiejskie:

  1. koncepcja interpretująca zmiany miejsc zamieszkania ludności miejskiej w kategoriach czynników „wypychających” i „przyciągających”

  2. koncepcja oparta na modeli sukcesji

  3. koncepcja cyklu życiowego.

Struktura społeczno - przestrzenna miasta - zróżnicowanie przestrzenne w rozmieszczeniu ludności o określonych cechach społecznych i danych warunkach zamieszkania.

Fazy rozwoju ekologii społecznej:

  1. rozwój tzw. szkoły chicagowskiej (Park, Burgess, Mckenzie)

  2. rozwój koncepcji obszarów społecznych

Czynniki różnicujące przestrzeń miejską:

  1. rozwój ekologii czynnikowej

  2. faza o charakterze syntetycznym

  3. etap socjologicznej interpretacji zachowań i struktur przestrzennych.

Obszary społeczne - pewne fragmenty terytorium miasta zajęte przez względnie jednorodne i trwałe grupy społeczne (o podobnych cechach społecznych i ekonomicznych).

Modele rozwoju struktury przestrzennej miasta:

  1. Model strefowo - koncentryczny E. W. Burgessa

  2. Model sektorowy H. Hoyta

  3. Model wielośrodkowy (policentryczny) C. D. Harrisa i E. L Ulmana.

Struktura funkcjonalno - przestrzenna - rozmieszczenie i wzajemne oddziaływanie działalności miejskich związanych z użytkowaniem ziemi w mieście.

Najważniejsze kategorie użytków miejskich:

  1. tereny zabudowy mieszkaniowej

  2. tereny przemysłowe

  3. tereny komunikacyjno - transportowe

  4. sfery usługowe

  5. tereny rekreacyjno - wypoczynkowe

  6. nieużytki

Udział poszczególnych kategorii użytkowania terenów w miastach jest zróżnicowany w zależności od ich funkcji, wielkości oraz stopnia rozwoju gospodarki miejskiej i regionalnej.

  1. Pojęcie „anekumena” oznacza:

  1. obszary gęsto zamieszkane i intensywnie zagospodarowane

  2. obszary niezamieszkane

  3. obszary zamieszkane i w małym stopniu zagospodarowane

  4. obszary okresowo zamieszkałe

  1. Średnia gęstość zaludnienia Europy (łącznie z Rosja) wynosi:

  1. 32 os/km2

  2. 20 os/km2

  3. 85 os/km2

  4. 80 os/km2

  1. Kraje o największej liczbie ludności w Ameryce południowej to:

  1. Brazylia, Argentyna, Ekwador

  2. Brazylia, Kolumbia, Argentyna

  3. Brazylia, Kolumbia, Wenezuela

  4. Brazylia, Kolumbia, Peru

  1. Wśród wymienionych państw najniższy współcześnie przyrost naturalny posiadają:

  1. Rumunia,

  2. Białoruś,

  3. Litwa,

  4. Niemcy

  1. Narysuj kształt piramidy wieku dla kraju o zmniejszającym się przyroście naturalnym. Objaśnij rysunek.

  2. Główne czynniki wpływające na proces starzenia się społeczeństw to:

a.

b.

c.

  1. W Japonii w przemyśle pracuje około:

  1. 25%

  2. 30%

  3. 15%

  4. 44% ogółu pracujących

  1. Wskaźnik stopy bezrobocia w Polsce to:

    1. stosunek liczby bezrobotnych do liczby lud. aktywnej zawodowo wyrażonej w procentach

  2. Udział ludności innych narodowości niż polska wynosi:

  1. 1%

  2. 3%

  3. 6%

  4. 5%

  1. Gęstość zaludnienia Mongolii jest w przybliżeniu

    1. równa gęstości zaludnienia Australii

  2. Językami o największej liczbie lud. Użytkowników na świecie są:

  1. Chiński, hiszpański, arabski

  2. Chiński, arabski, angielski

  3. Chiński, hiszpański, angielski

  4. Chiński, hindi, hiszpański

  1. Język angielski jest jez. Urzędowym w:

  1. Kongo (kinszasa),

  2. Mauretania,

  3. Angoli,

  4. Botswanie

  1. Głównym obszarem zamieszkiwania Kurdów jest pogranicze (wymień, których państw):

Iran, turcja, Irak, Syria, Kaukaz

  1. Buddyzm jako religia powstał:

  1. razem z hinduizmem

  2. hinduizmem II w p.n.e.

  3. w IX w n.e.

  4. w VI w p.n.e.

  1. Mieszańcy rasy żółtej i czarnej to:

  1. mulaci

  2. zambosi

  3. niloci

  4. metysi

  1. Wyjaśnij znaczenie pojęć: transhumancja, ludność de iure, przyrost naturalny, naród.

  2. Jaki proces objaśnia teoria transformacji demograficznej?

  3. O czym informuje współczynnik odpływu wędrówkowego?

Inne pytania, jakie były to:

Wyjaśnij pojęcia: ludność de facto, migracja netto, o czym informuje współczynnik ruchliwości przestrzennej.

Przyczyny zmienności struktur narodowościowo-etnicznych.

GR 1

1. Podaj definicję:

Ekumena - obszar na kuli ziemskiej stale zamieszkany i wykorzystywany gospodarczo przez człowieka.

Transhumancja - rodzaj pierwotnej, ekstensywnej formy pasterstwa. W odróżnieniu od klasycznego koczownictwa transhumancja polega na sezonowych, stałych przegonach stad z pastwisk letnich (górskich) na pastwiska zimowe (na równinach podgórskich, w dolinach etc.), jednak jego ośrodkiem pozostaje stała osada - wieś, gdzie część ludności trudni się uprawą roli.

Ulicówka - typ wsi jednodrożnej o zwartej zabudowie po obu stronach drogi, wieś o zabudowie rozciągniętej, z budynkami z jednej lub dwu stron drogi.

Ludność de iure – (zamieszkała) osoby stale przebywające w danym miejscu lub w nim zameldowane (nawet jeśli w danym momencie są nieobecne)

Przyrost naturalny - różnica pomiędzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów. Wartość dodatnia oznacza liczbę urodzeń przewyższającą liczbę zgonów, ujemna - odwrotnie. Jeśli mamy do czynienia z wartością ujemną, mówimy o ubytku naturalnym.

Urbanizacja demograficzna – polega na migracji ludności ze wsi do miast, co powoduje wzrost odsetka ludności miejskiej

2. Przedstaw prawidłowości jakie występują pomiędzy stopniem rozwoju państw a ludnością pracującą w poszczególnych sektorach gospodarki.

W krajach wysoko rozwiniętych największe zapotrzebowanie znajdują usługi. Natomiast przemysł i rolnictwo są wysoko zmechanizowane i nie wymagają tylu pracowników.

W krajach średnio rozwiniętych struktura zatrudnienia zbliża się do tej w wysoko rozwiniętych. Główne przeszkody to m.in. duże rozdrobnienie gospodarcze oraz niska mechanizacja i wydajność rolnictwa.

W krajach słabo rozwiniętych zdecydowanie dominuje zatrudnienie w rolnictwie, ze względu na niską mechanizację oraz słabo rozwinięte usługi i przemysł.

3. O czym mówi teoria kontinuum miejsko-wiejskiego?

Pierwotnie ujęcie zakłada że miast i wieś stanowią dwie krańcowe formy osadnictwa między którymi występują jednostki osadnicze posiadające pewne właściwości miejskie i wiejskie.

Drugie podejście przyjmuje występowanie ciągu jednostek osadniczych różniących się pod względem występowania nasilenia cech o charakterze miejskim i wiejskim. W ten sposób pojmowane kontinuum stanowi pewien rodzaj skali prezentującej nasilenie miejskości lub wiejskości

4. Na czym polega mechanizm działania mnożnika bazy ekonomicznej w mieście.

Charakter mechanizmu mnożnikowego polega na występowaniu zależności między 3 elementami systemu miejskiego: sektorem egzogenicznym, ludnością i sektorem endogenicznym. Pierwotny impuls egzogeniczny (np. w postaci nowego zakładu przemysłowego o funkcji egzogenicznej) może wywołać przyrost liczby mieszkańców miasta (napływ pracowników wraz z rodzinami) oraz wzrost sektora endogenicznego w skutek wzrostu popytu na towary i usługi wytwarzane lub sprzedawane przez przedsiębiorstwa pracujące na rynek lokalny (miejski). Tym samym pierwotny bodziec o charakterze zewnętrznym wywołuje na zasadzie „wygasającej fali” serię zmian w celu dostosowania wielkości sektora endogenicznego do wzrastającej ilości ludności miasta.

GR 2

1. Podaj definicję:

Ekumena - obszar na kuli ziemskiej stale zamieszkany i wykorzystywany gospodarczo przez człowieka.

Migracje - wędrówka ludności mająca na celu zmianę miejsca pobytu. Przemieszczanie się ludności jest całkowicie naturalnym zjawiskiem i występowało we wszystkich czasach. Nasilenie się migracji może nastąpić m.in. z przyczyn złej sytuacji gospodarczej w miejscu zamieszkania (migracje ekonomiczne) lub sytuacji politycznej nieodpowiadającej migrującym (migracje polityczne).Migracje można podzielić ze względu na: zasięg, czas trwania, cel.

Naród - wspólnota o podłożu etnicznym, gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym wytworzona w procesie dziejowym, przejawiająca się w świadomości swych członków.

Przeciętne trwanie życia - wyraża średnią liczbę lat, jaką w danych warunkach umieralności ma jeszcze do przeżycia osoba pochodząca z badanej populacji i będąca w danym wieku (ukończonych lat). Procent ten wykorzystywany jest w porównaniach międzynarodowych.

Łańcuchówka - luźna zabudowa, ciągnie się wokół drogi prowadzonej przez całą szerokość, należy do wsi gruntowych. Prostopadle do drogi są tory poprzedzielane drogami polnymi. Rozwinęła się w wyniku planowo prowadzonej akcji osad związanej z karczem lasu. Inaczej wieś leśno-torowa.

Ludność de facto (obecna) - zastana w danym miejscu w momencie spisu, choćby przebywała tam chwilowo

Urbanizacja społeczna - polega na rozpowszechnieniu miejskiego stylu życia wśród ludności wiejskiej

2. Hierarchizacja miejsc centralnych Christallera.

Celem jest wyjaśnienie mechanizmów kształtujących sieć osadniczą (liczba miast, wielkość, rozmieszczenie na danym obszarze). Zdaniem Christallera centralność jest podstawą ładu przestrzennego. Miasta są ośrodkami centralnymi bo sprawują funkcje centralne (a nie dlatego, ze mają położenie centralne). Obejmują działalności o znaczeniu pozalokalnym – funkcje egzogeniczne.

Osiedla są rozmieszczone na zasadzie sześcioboków foremnych (układ heksagonalny).

Hierarchiczność systemu osiedli centralnych Christallera objawia się w postaci 3 cech:

3. Kontinuum miejsko – wiejskie.

Pierwotnie ujęcie zakłada że miast i wieś stanowią dwie krańcowe formy osadnictwa między którymi występują jednostki osadnicze posiadające pewne właściwości miejskie i wiejskie.

Drugie podejście przyjmuje występowanie ciągu jednostek osadniczych różniących się pod względem występowania nasilenia cech o charakterze miejskim i wiejskim. W ten sposób pojmowane kontinuum stanowi pewien rodzaj skali prezentującej nasilenie miejskości lub wiejskości

4. O czym mówi teoria transformacji demograficznej?

Teoria transformacji demograficznej

W połowie XX w zaczęto wyróżniać typowe okresy przejścia demograficznego, od wysokiego do niskiego poziomu współczynnika urodzeń i zgonów. Zajęli się tym Thompson, Blacker i Notestein.

W późniejszym terminie wprowadzono Teorię Transformacji Demograficznej

Co umożliwia ta teoria?: Ocenę stopnia rozwoju demograficznego i społeczno - gospodarczego w powiązaniu z wyodrębnionymi fazami przemian; Może stanowić podstawę określenia przyszłych trendów w zakresie płodności i umieralności w społeczeństwie.

W teorii transformacji demograficznej wyróżnia się 5 faz przejścia demograficznego:

Charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji, gdyż natężenie urodzin i zgonów jest na bardzo wysokim poziomie. Nie wyklucza się występowania reprodukcji prostej, tzn. urodzenia = zgony

Charakterystyczna dla ludności o bardzo niskim poziomie życia społeczno gospodarczego = system naturalny

Spadek umieralności przy utrzymaniu się rodności na bardzo wysokim poziomie. Wpływa na spadek umieralności ma:

Rozwój medycyny

Zasięg oddziaływania służby zdrowia

Natężenie urodzin na poziomie występującym w fazie I – najwyższy

Spadek umieralności i rodności; większy spadek umieralności

Na przełomie II i III fazy przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom - eksplozja demograficzna

Tempo spadku rodności jest większe niż umieralności; coraz bardziej malejący przyrost naturalny

Natężenie zgonów bliskie minimalny wartościom, co wynika z:

Poziomu wiedzy medycznej

Oddziaływania służby zdrowia

Struktury ludności według wieku

Mam w tej fazie do czynienia z implozją demograficzną - malejący przyrost naturalny

Poziom natężenia urodzeń zbliża się do umieralności

Może nastąpić stabilizacja umieralności na niskim poziomie

Może się zdarzyć, że natężenie urodzeń będzie niższe niż zgonów lub odwrotnie

Nazywa się ją często fazą modernizacji społeczeństwa

Systemy osadnicze - ćwiczenia

dr Artur Bajerski

Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej

I Gospodarki Przestrzennej UAM

Pok. 145 (Poziom I), wejście C,

tel. 0618296171

E-mail: bajerski@amu.edu.pl

Osadnictwo pierwotne

Wielka różnorodność form domów wznoszonych z lokalnych materiałów

Szałasy na ziemi i na drzewach (dlaczego na drzewach?), „dziuple” w drzewach (np. puszcze tropikalne), mieszkania w tratwach i łodziach, stożki i proste zabudowania z gliny, jaskinie, groty, szczeliny skalne, mieszkania (miasta) skalne (np. Indianie Pueblo – w glince lessowej), chaty-ziemianki, chaty drewniane, namioty

Osiedla wiejskie różnią się: wielkością, strukturą uprawianego obszaru i stopniem koncentracji gospodarstw wiejskich

1. Gospodarstwo pojedyncze: dom mieszkalny, budynki gospodarcze i pola

Zagroda

Zagrody mogą być położone od siebie w znacznej odległości i tworzyć tzw. osiedla samotnicze

Gdy zagrody są bliżej siebie, szereg domów łączy się z budynkami gospodarczymi w jedną całość, są to osiedla większe, skupione

2. Przysiółek – kilka małych zagród (zazwyczaj od 5 do 20 domów z zabudowaniami gospodarczymi)

3. Wieś – zazwyczaj powyżej 20 domów

Koncentracja (skupienie gospodarstw)

Osadnictwo rozproszone – odległości między gospodarstwami > 100m ew. > 300m

Osadnictwo skupione – odległości między gospodarstwami < 100m

Podstawowe układy przestrzenne wsi skupionych

Układ linijny (liniowy) – zagrody przylegają do siebie, tworząc rząd wzdłuż drogi. Może być to układ rzędowy (gdy 1 rząd gospodarstw) albo szeregowy (gdy więcej rzędów)

Układ wokół placu lub ulicy o funkcjach placu – zagrody rozmieszczone są wokół dużego obszaru wewnętrznego

Układ powierzchniowy – zagrody skupione na zwartej powierzchni, gęsta sieć dróg

Typy układów pól

Najważniejsze są kształt i rozmieszczenie parceli własnościowych, które decydują o sposobie prowadzenia gospodarki

Dwa podstawowe rodzaje kształtów parcel: bloki i pasma

Układy pasmowe, blokowe, niwowe, oraz mieszane

Typy genetyczne kształtów wsi

Okolnica

Owalnica

Wielodrożnica

Ulicówka

Szeregówka

Łańcuchówka

Rzędówka

Widlica

Okolnica – mała wieś placowa pochodzenia słowiańskiego. Dość zwarte zabudowania wokół placu, tworzące zamknięty pierścień z jednym lub dwoma wejściami do wsi. Plac służył jako miejsce postoju zwierząt.

Wsie najczęściej spotykane na obszarze dzisiejszych Czech, w Polsce zaś na Pomorzu. Występujące na obszarze wczesnośredniowiecznej walki Słowian z Germanami uchodzą za formę obronną. Wsie z późniejszych okresów są większe o regularnym niwowym lub blokowym układzie pól.

Owalnica – mała lub średnia wieś placowa najczęściej pochodzenia słowiańskiego. Plac

ma kształt owalny (wrzeciona). Niekiedy kształt był trójkątny lub mniej regularny. Dwie bramy przed rozwidleniami drogi. Plac mógł być częściowo zajęty przez zbiornik wodny. Ponadto wykorzystywany był jako miejsce postoju zwierząt i życia społecznego.

Stosunkowo często występują na Pomorzu. Ponadto: Mazury, Wielkopolska, Śląsk, Ziemia Lubuska (część z nich powstało w okresie wprowadzania gospodarki czynszowej i trójpolówki w okresie XIII-XVI w)

Wielodrożnica – jeden z najstarszych kształtów wsi i Europie. Często chaotyczna zabudowa, nieregularny przebieg dróg, przy których są domy i zabudowania gospodarcze. Układ pól najczęściej nieregularny lub niwowy bądź blokowo-niwowy.

Wielodróżnice występują w większości krajów Europy. Na kształt wsi (jej „wielodrożność”) wpływały m.in.: ewolucyjny rozrost wsi, zagęszczanie się zabudowy, warunki topograficzne.

Ulicówka – wieś jednodrożna o zwartej zabudowie, w której domy ciągną się obu stronach jednej drogi, tak, że swoim wyglądem przypomina ulicę w mieście.

Jest to najprostsza i najbardziej powszechna forma wsi. Ulicówki powstawały w różnych okresach.

Typem regularnej ulicówki jest tzw. szeregówka – powstała w skutek reorganizacji dóbr królewskich (reformy osadnictwa i nowego przemierzenia pól) w XVI w. Występują m.in na Podlasiu oraz na Ziemi Łódzkiej.

Łańcuchówka – typ wsi leśno-łanowej, związanej z karczunkiem lasu. Charakteryzuje je luźna zabudowa, rozciągnięta na cały areał pól. Układ pól pasmowy. Często występują dwa rzędy zabudowy.

Występują w Sudetach, Karpatach, na pograniczu Śląska i Wielkopolski.

Rzędówka – zazwyczaj luźne rozmieszczenie zabudowań po jednej stronie drogi. Pasy pól są zazwyczaj dość szerokie i biegną prostopadle do drogi. Rzędówki występują często m.in. na Mazowszu, Ziemi Łódzkiej i Kielecczyźnie. Znaczna ich część powstała w wyniku regulacji wsi w XIX w.

Widlica – wieś o kształcie litery V. Zabudowania wzdłuż „rozdwajającej” się drogi (zazwyczaj z przyczyn związanych z warunkami przyrodniczymi)


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Geografia ludności i osadnictwa, wykład I
goil], geografia ludnosci mini, WYKŁAD 29
05 - grudzień - 2009, Technik Turystyki (2009-2011), Geografia Turystyczna, Semestr I
14-listopada - 2009, Technik Turystyki (2009-2011), Geografia Turystyczna, Semestr I
Geografia ludnosc na egzamini-wykłady, Studia, Geografia ludności
15-listopad-2009, Technik Turystyki (2009-2011), Geografia Turystyczna, Semestr I
goil], geografia ludnosci, WYKŁAD 29
geografia wyklady 12 2011
Geografia osadnictwa wykłady
Wykład 6 2009 Użytkowanie obiektu
perswazja wykład11 2009 Propaganda
Reprodukcja ludności Polska wyklad 6 cz 1
pmp wykład podmioty 2011 2012
perswazja wykład1 2009 Wpływy w sferze społeczno politycznej
perswazja wykład7 2009 Ideologia, postawa, komunikacja
wykład 5 2 IŚ 2011
BO I WYKLAD 01 3 2011 02 21
Wyklad13 2009

więcej podobnych podstron