GEOGRAFIA OSADNICTWA

1.Ekumena i anekumena, zmiany zasięgu w czasie

EKUMENA - obszary na kuli ziemskiej stale zamieszkane i wykorzystywane gospodarczo przez człowieka.

Początkowo za ekumenę uważano tylko obszar znany ludności kręgu śródziemnomorskiego. Obszary nieznane uważane były błędnie za niezamieszkane i nazywano ją ANEKUMENĄ. Od wielu wieków, zwłaszcza od epoki wielkich odkryć geograficznych, a także wraz z postępem technicznym, ekumena powiększa się kosztem anekumeny. Obecnie stałe osiedla ludzkie występują między 54° szerokości geograficznej południowej a 78° szerokości geograficznej północnej.

ANEKUMENA - obszary na kuli ziemskiej niezamieszkane na stałe przez człowieka i nie wykorzystywany gospodarczo. Do anekumeny można zaliczyć: obszary pustynne, obszary polarne oraz najwyższe pasma górskie.

2. Desygnaty osiedla

Osiedle - musi mieć jakiś obszar

* SIEDLISKO - część zabudowana i zamieszkała osiedla

* ROZŁOGI - pola i lasy położone w pobliżu wsi lub we wsi

- musi być zamieszkałe

- musi pełnić jakieś funkcje

obszar, funkcje, ludność

3. Elementy morfologiczne

- okład sieci ulicznej (ulic)

a) regularny

- „kratka”

- rondo

- linia osadnicza

b) nieregularny (zamierzony lub przypadkowy

- wielkość i proporcje bloku urbanistycznego

- układ działek wewnątrz bloku

- stopień wypełnienia bloku zabudową

- szerokość ulic

* SIEDLISKO - część zabudowana i zamieszkała osiedla

* ROZŁOGI - pola i lasy położone w pobliżu wsi lub we wsi

4. Okresy morfologiczne na ziemiach polskich

I - pierwsze ślady osadnictwa w Polsce pochodzą z X wieku

II - wczesne średniowiecze (do XIII wieku)- nieregularna sieć uliczna, wsie placowe, ulicówki, wielodrożnice

III - średniowiecze (do końca XV wieku)-rzędownice i łańcuchówki, miasta handlowe

IV - okres feudalny (do końca XIII wieku)-folwarki, szeregówki, olęderskie

V - XIX i początek XX wieku

VI - lata międzywojenne-poniatówki

VII - okres powojenny

5. Wskaźniki charakteryzujące gęstość sieci osadniczej

- powierzchnia przypadająca na jedno miasto / wieś

- średnia powierzchnia miasta / wsi

- udział powierzchni zurbanizowanej

- odsetek ludności miejskiej / wiejskiej

- średnia odległość między miejscowościami (wyznaczanie dendrytów)

- rozkład wielkości miast według ludności = reguła wielkości i kolejności miast Zipfa

6. Zasięg urbanizacji starożytnej

Tereny objęte wpływami rzymskimi to Europa miejska

Na terenie Eurazji główne centra cywilizacji powstawały w dolinach wielkich rzek: egipska, sumeryjska, hinduska, szang. Cywilizacje te opierały się na uprawie ziemi.

• Starożytny Egipt

• Cywilizacja babilońska

• Cywilizacja Indusu

• Cywilizacja Szang

• Centrum kontynentu azjatyckiego

• Wybrzeże morza Egejskiego, Czarnego, Śródziemnego

7. Jakiego okresu dotyczy określenie „Europy miejskiej i bezmiejskiej”

Pojęcie Europy miejskiej i bezmiejskiej dotyczy okresu rzymskiego. Europa miejska należała do obszaru Imperium. Granicą zasięgu były rzeki Ren i Dunaj

8. Podstawowe elementy miasta greckiego i rzymskiego

MIASTO GRECKIE

Cywilizacja europejska wywodzi się od kultury helleńskiej (greków, którzy wyemigrowali ze swego państwa i osiedlili się wokół basenu Morza Śródziemnego, zakładając kolonie).

Miasta greckie oparte były na planie szachownicy ( która powtarzała się w różnych formach). Elementy miasta:

- AGORA - wielokrotność bloku urbanistycznego, która pełniła funkcje placu reprezentacyjnego, otoczona była zazwyczaj arkadami (przejścia osłonięte zadaszeniem). W pobliżu agory znajdowała się zazwyczaj świątynia bóstwa, ewentualnie teatr.

- GYMNASION - nieodłączny element każdego miasta - służył do treningów i organizowania zawodów sportowych

- szkoły ciała i „szkoły ducha”, które dały początek filozofii

- TEATR z amfiteatrem

- PORT ( w miastach nadmorskich)

- białe domy, z oknami skierowanymi do wewnątrz (na zewnątrz bardzo mało okien), wewnątrz domu dziedziniec z niewielkim ogrodem lub sadzawką, wszystkie pomieszczenia skupione do wewnątrz

- ulice wąskie

MIASTO RZYMSKIE

- KWARTAŁ - podstawowa jednostka - opanowany przez rzymian obszar- podzielony na cztery części dwiema ulicami - Decumanus i Cardo

- jednostka urbanistyczna = kolejne podziały kwartałów na 4 części

Stałe elementy miasta rzymskiego:

- na skrzyżowaniu Decumanus i Cardo asymetrycznie zakładano FORUM - plac, na którym wznoszono łuki triumfalne, zbierano na nim wojsko, z czasem też stał się miejscem reprezentacyjnym (wokół niego powstawały świątynie i teatry)

- TERMY - rzymskie łaźnie

9. Typy wsi wczesnego średniowiecza

ULICÓWKA

WIEŚ PLACOWA

OKOLNICA

OWALNICA

WIDLICA

WIELODROŻNICA

Głównie wsie małe, nieregularne o układzie pół blokowym (ewentualnie niwowym)

10. Wsie placowe

Są to wsie, które posiadają plac (nawsie):

- OWALNICA (wieś okrągła)- wieś w kształcie wrzeciona, składa się z 2 gęsto zabudowanych łukowatych ulic. Plac w kształcie wrzeciona. Zwykle regularna.

- OKOLNICA - Plac ma kształt owalny tak jak siedlisko wsi; zwykle jest to wieś o małych rozmiarach zabudową wokół placu lub stawu. Jedna droga wchodząca do wsi. Wieś o charakterze obronnym.

- WIEŚ TRÓJKĄTNA - wewnątrz najczęściej jakiś mały zbiornik wodny, wsie związane głównie z hodowlą, ewentualnie rolnictwem i rzemieślnictwem

- WIEŚ PLACOWA - posiada plac (zwykle w kształcie regularnym - prostokąt lub trójkąt). Kształt wsi oddaje kształt placu. Zabudowa zwykle regularna - układ pól w zależności od okresu. Nawsie często później zabudowane.

11.Schemat i funkcje grodów i podgrodzi średniowiecznych

GOROD (ros.)= miasto

GRÓD = funkcja obronna

Gród reprezentuje prymitywniejszą niż miasto formę osadnictwa. Pochodzi z okresu wczesnego średniowiecza. Jego ważnym punktem jest kościół lub zamek. Najczęściej jest umocniony wokół palisadą i otoczony wodą w celu zapewnienia ochrony mieszkańcom i wyznaczenia jego granicy. Pełni przede wszystkim funkcję obronną i administracyjną i stanowił jej symbol. W krajobrazie dominował gród wyniesiony ponad płaska i zazwyczaj monotonną zabudowę.

PODGRODZIE - osada zamieszkana przez ludność rzemieślniczą, drużynę księcia, która miała swoją wydzieloną dzielnicę. Podgrodzie funkcjonuje jako „otoczenie” i „zaplecze” grodu - dostarcza żywność i obsługuje miasto. Może być położone tuż obok gronu, otaczać go, lub też gród może być zlokalizowany na obrzeżach podgrodzia. Jest morfologicznie zwarte.

Gród jest lepiej chroniony niż podgrodzie. Mieszkańcy podgrodzia służą grodowi, a ten ma obowiązek ich chronić w swoich murach w razie zagrożenia. Najbardziej znanym odkrytym grodem w Polsce jest Biskupin (pochodzi z VIII wieku p.n.e.)

12. Miastotwórcza rola grodu i podgrodzia

Gród jako wczesny typ miasta gospodarczo i demograficznie jeszcze w zasadzie niewiele różnił się od wsi. Dominowała tu ludność wykonująca czynności rolnicze, hodowlane, myśliwskie. Obok niej istniały jednak siedziby możniejszych przedstawicieli ówczesnego społeczeństwa, posiadających własna klientelę i organizację usług (np. karczmy). Gród był lepiej chroniony niż podgrodzie, zatem mieszkańcy podgrodzia służyli grodowi, a ten miał obowiązek ich chronić w swoich murach w razie zagrożenia

Część ufortyfikowana związana była bezpośrednio z aparatem władzy i stanowiła jej symbol. Była też zamieszkała przez ludność w jakiś sposób zależną od administracji plemiennej lub wczesnopaństwowej. Opodal części ufortyfikowanej - czasem wieloczłonowej - rozciągały się skupiska będące efektem rozwoju planowego i żywiołowego. Wzdłuż dróg prowadzących do grodu powstawały siedliska tych wszystkich, którzy byli zainteresowani utrzymaniem z nim kontaktów. Była to ludność społecznie niejednolita - rzemieślnicy, właściciele warsztatów, zajazdów i kramów oraz przedstawiciele starszyzny plemiennej.

Wymogi życia zbiorowego prowadziły do powstawania nieregularnych placów, miejsc niezabudowanych, gdzie w miarę potrzeby prowadzono wymianę lub odbywano wiece, skupiające spora liczbę mieszkańców przybyłych spoza miasta.

Miasto rozrastało się od wewnątrz.

13.Owalnica wczesnośredniowieczna, a średniowieczna

a) OWALNICA WCZESNOŚREDNIWIECZNA

- siedlisko składa się z bloków urbanistycznych ulokowanych dookoła placu, na którym znajduje się mały zbiornik wodny

- dwie gęsto zabudowane łukowate ulice

- plac zwykle jest podłużny, bardzo często zabudowany, na placu może też być usytuowany kościół

- wieś zwykle nieregularna

- układ pół blokowy, ewentualnie niwowy

b) OWALNICA ŚREDNIOWIECZNA

- siedlisko składa się z bloków urbanistycznych ulokowanych dookoła placu, na którym znajduje się mały zbiornik wodny

- dwie gęsto zabudowane łukowate ulice

- plac zwykle jest podłużny, bardzo często zabudowany, na placu może też być usytuowany kościół

- zabudowa bardzo regularna i zwarta (wprowadzenie kolonizacji na prawie niemieckim)

- wprowadzenie uprawy trójpolowej - układ pół niwowy lub niwowo - pasmowy

- wieś większa - zwiększenie liczby ludności ja zamieszkującej

14. Ulicówka, a owalnica średniowieczna

Ulicówki i owalnie to wsie okresu średniowiecza, są to rzędownice (o szerokości siedliska 400-500 m i długości 500 - 2 000m), lokowane na terenach nizinnych i posiadają układ pół niwowy / niwowo- pasmowy (składający się z trzech części, z których każda jest obsiewana innym rodzajem zboża - odpowiednio I - jarym; II - ozimym, III - ugorowane; ponadto każda część jest podzielona między wszystkich kmieci).

a) ulicówka

- siedlisko składa się z dwóch zwartych bloków urbanistycznych po obu stronach drogi

- sołtys ma władze sądowniczą (pobiera przy tym opłaty sądowe), ma prawo posiadania we wsi warsztatu (do prowadzenia, którego wynajmuje ludzi), ma prawo do posiadania podwójnej działki na polu

- układ wsi jest układem zamknięty, gdzie każde gospodarstwo jest niepodzielne

- istnieje specjalny układ dróg, którymi kmiecie mogą wjeżdżać w rozłogi - są to zapłocia lub zagumnia

- wieś o charakterze rolniczym

b) owalnica

- siedlisko składa się z bloków urbanistycznych ulokowanych dookoła placu, na którym znajduje się mały zbiornik wodny

- dwie gęsto zabudowane łukowate ulice

- plac zwykle jest podłużny, bardzo często zabudowany, na placu może też być usytuowany kościół

- zabudowa zwykle regularna i zwarta

15. Geneza wsi rzędownicowej, elementy siedliska, schemat siedliska

Rzędownice powstawały w XIII wieku, na terenach nizinnych, w dogodnych dla rozwoju osady miejscu - nad rzeką lub małym zbiornikiem wodnym. Najczęściej zakładano wsie na tzw. „surowym korzeniu”, a inicjatorem założenia osady był ZASADŹCA, który sprowadzał osadników na dane ziemie (głównie z terenów nie objętych wcześniejszymi najazdami tatarskimi - Saksonii, Brandenburgii etc.) dało to początek tzw. Osadnictwa niemieckiego na prawie średzkim (dla Śląska i Wielkopolski) lub chełmińskim (dla Pomorza).

Rzędownica w zależności od tego czy posiada plac - jest owalnicą lub ulicówką. Plac zwykle jest podłużny, bardzo często zabudowany i stoi na nim kościół. Wieś składa się z dwuszeregu działek. Układ pól jest niwowo- pasmowy (niwy są podzielone na pasma pomiędzy wszystkich kmieci). Zabudowa wsi bardzo regularna i zwarta. Za zabudowaniami jest mała droga - zagumnie, która służy do łatwiejszego dotarcia na pola.

16. Główne obszary występowania wsi rzędownicowych

OWALNICE zachowały się głównie na Pomorzu (tereny peryferyjne) i na Opolszczyźnie (np.. Księże Pole)

ULICÓWKI - Śląsk, Wielkopolska

17. Układ niwowy rozłogów

Niwa- taka część pola, która ma jednolity co do długości, kierunku i szerokości układ wąskich i długich parcel.

Własność parcel jest w obrębie niwy przemieszana- pola każdego gospodarza na wsi są rozdrobnione i rozrzucone w obrębie różnych niw

ten układ rozłogów jest charakterystyczny dla wsi:

a) średniowiecznych do końca XV wieku:

- RZĘDOWNIC / ulicówek i owalnic/

- FOLWARKÓW POSOŁTYSICH

b) okresu feudalnego do końca XIX wieku

- SZEREGÓWEK

- WSI JÓZEFIŃSKICH

Związany jest z uprawa trójpolową. Rozłogi podzielone są na trzy części, z których każda jest obsiewana innym rodzajem zboża - odpowiednio I - jarym; II - ozimym, III - ugorowane; ponadto każda część jest podzielona między wszystkich kmieci; i ograniczone drogami w celu łatwiejszego dojazdu. Charakteryzuje się trzyletnim płodozmianem, bardzo korzystny, zwłaszcza dla obszarów górskich.

Jego odmianą są układy pól: niwowo - pasmowy i blokowo - niwowy.

Układy niwowe nieregularne- mają większą ilość niw o bardzo różnej wielkości i nieregularnym zarysie

Układy niwowe regularne- mniejsza ilość niw, a kilka większych ma wyraźny geometryczny zarys, co wskazuje na planowe, jednolite założenie i pomierzenie.

18. Łańcuchówka - układ wsi

- charakterystyczna dla średniowiecza do końca XV wieku

- występuje zwykle w obszarach górskich i podgórskich - przykład wsi rozwleczonej.

- wieś bardzo długa (do kilku kilometrów) o luźnej zabudowie( najdłuższa w Polsce jest wieś Zawoja pod Babią Górą, która ma ok. 30 km długości).

- usytuowana często w dnie doliny rzecznej (oś wsi - dolina lub rzeka - wieś przyjmuje jej kształt)

- układ pól długopasmowy

- układ wsi względnie otwarty

- domostwa do siebie nie przylegają, są w pewnej odległości (równej szerokości łanu- z tym, że szerokość łanu uzależniona była od lokalnej morfologii)

- sołtys zachowuje swoje wcześniejsze prawa

- kmiecie są zobowiązani do płacenia danin w naturze

19. Regionalne zróżnicowanie łańcuchówek

Część Karpat-łańcuchówki o małej regularności układu przestrzennego, jej brak wynika z:

1) powstawania wsi na drodze ewolucji polegającej na rozbudowie dawnej wsi wzdłuż doliny od dołu do góry doliny

2. licznych podziałów pierwotnych pasm wzdłuż, a gdy z powodu zbyt wąskiej powierzchni łanów nie można było dalej dzielić wzdłuż, dzielono je poprzecznie

Wyżyna Lubelska-typ łańcuchówki bez dróg bocznych;

-droga wiejska nie przebiegała wzdłuż całej wsi

-drogi przebiegały według skłonów terenu

-brak dróg bocznych (zostały one zaorane i włączone do obszaru pasm uprawnych)

Wsie łańcuchowe powstawały w późniejszym średniowieczu. Wyróżniamy dwa typy tych wsi:

a) łańcuchówki

- wsie o układzie otwartym.

- Powstawały na terenach górskich i podgórskich w dolinach rzecznych, od których uzależniały swoją morfologię.

- bardzo długie i rozwleczone (do 30 km długości)

- domostwa do siebie nie przylegają, są w pewnej odległości (równej szerokości łanu- z tym, że szerokość łanu uzależniona była od lokalnej morfologii)

- sołtys zachowuje swoje wcześniejsze prawa

- kmiecie są zobowiązani do płacenia danin w naturze

- układ pól długopasmowy

b) wsie leśno - łanowe

- powstawały na terenach puszczańskich, nizinnych.

- Ludność osiedlała się w lasach, które następnie karczowała, aby pozyskać ziemie pod uprawę i zabudowę.

- gospodarstwa są bardzo efektywne - chłopi płacą czynsz - pieniądz powoduje rozwój

- ludność tam „zasadzona” to pierwsza generacja chłoporobotników, którzy łączą pracę na polu z pracą w innym miejscu (w tym przypadku w lesie)

- przykładem takich wsi mogą być obecne dzielnice Wrocławia - Tarnogaj i Oporów

20. Formy osadnictwa wiejskiego na obszarach górskich

a) łańcuchówka

- charakterystyczna dla średniowiecza do końca XV wieku

- występuje zwykle w obszarach górskich i podgórskich - przykład wsi rozwleczonej.

- wieś bardzo długa (do kilku kilometrów) o luźnej zabudowie( najdłuższa w Polsce jest wieś Zawoja pod Babią Górą, która ma ok. 30 km długości).

- usytuowana często w dnie doliny rzecznej (oś wsi - dolina lub rzeka - wieś przyjmuje jej kształt)

- układ pól długopasmowy

- układ wsi względnie otwarty

- domostwa do siebie nie przylegają, są w pewnej odległości (równej szerokości łanu- z tym, że szerokość łanu uzależniona była od lokalnej morfologii)

- sołtys zachowuje swoje wcześniejsze prawa

- kmiecie są zobowiązani do płacenia danin w naturze

21. Przyczyny różnicowanie się społecznego wsi w średniowieczu

- Sołtys wsi miał prawo do posiadania dodatkowych części pola (w przypadku układu pół niwowego i niwowo- pasmowego) lub większego łanu (w przypadku łańcuchówek)

- mógł też posiadać we wsi jakiś warsztat rzemieślniczy

- był nobilitowany i miał obowiązek stawania konno, zatem najmował robotników do pracy na swoim polu i w swoim gospodarstwie

- gospodarstwie czasem utworzyły się folwarki, na których pracowali chłopi

- nobilitacja sołtysów i jednoczesny brak możliwości podziału gospodarstwa (według prawa) spowodowały wyodrębnienie się najuboższych chłopów:

*zarodników

* chałupników (XVII wiek) - którzy stawiali swe chałupy na niezajętych dotychczas placach

* komorników - którzy nie mając domu, dysponowali tylko jedną wynajęta izbą

22. Folwarki i wsie folwarczne

-> Folwarki, a później też folwarki szlacheckie (dwory), powstały w wyniku różnicowania się społecznego wsi w średniowieczu, w wyniku działania renty czynszowej, najczęściej tworzono je z gospodarstw sołtysich, na których pracowali najemni robotnicy. Folwarki pełniły różne funkcje (np. Krzyki we Wrocławiu - folwark warzywniczy) i ich układ był różny w zależności od lokalizacji i pełnionej przezeń funkcji

-> Gospodarka folwarczna jest charakterystyczna dla okresu pośredniowiecznego - przełomu XV i XVI wieku.

Folwark składa się z:

a) części zagrodniczej

- zabudowania gospodarcze (stodoły, stajnie, obory etc.)

- domy robotników (znacznie mniejsze niż zabudowania kmiece)

b) części rezydencjonalnej (np. pałac z parkiem) - ta część może być, ale nie musi

-> Typy siedlisk:

- wieś folwarczno - kmieca

folwark jest sprzężony z zabudowa kmiecą

- wieś folwarczna

gdy cały rozłóg wsi należy do folwarku pańszczyźnianego

23. Geneza gospodarstw folwarcznych w obrębie siedliska wiejskiego

Folwarki, a później też folwarki szlacheckie (dwory), powstały w wyniku różnicowania się społecznego wsi w średniowieczu, w wyniku działania renty czynszowej, najczęściej tworzono je z gospodarstw sołtysich, na których pracowali najemni robotnicy.

24. Schemat miasta gotyckiego

1) miasto WERTYKALNE = „wyciągnięte w pionie”

2) okrągły kształt - ze względu na funkcje obronną - miasto otoczone murami i niekiedy też fosą - czasem też mur niski przed fosą, utrudniający ewentualne zdobycie miasta

3) układ szachownicowy w centrum

4) w przypadku miast polskich - plac centralny

5) środkiem miasta jest rynek (o różnym kształcie), który stanowi miejsce spotkań i miejsce handlowe (rynek wytyczony jest przez zasadźcę) - ulice wychodzące z rynku zbiegają się w klinie przy bramie miejskiej, która znajduje się w murze; ulice wychodzące z narożników rynku są pod kątem prostym

6) Zamek, posiadający stołp (wieżę), mury obronne, wieże obronne oraz baszty

7) kościół

8) wewnątrz miasta mieszkają kupcy, kuśnierze, złotnicy (PATRYCJAT),

dookoła nich POSPÓLSTWO,

na zewnątrz natomiast PLEBS (służba, czeladnicy)

9) miasto położone nad rzeką

25. Elementy przestrzenne miasta średniowiecznego, świadczące o jego funkcji obronnej, administracyjnej, kulturowej

a) funkcja obronna

- mury zamkowe

- fosa

- mur niski przed fosą

- wieże obronne

- baszty

b) funkcja administracyjna

- zamek

- ratusz

c) funkcja kulturowa

- kościół

- szkoła

- występy artystyczne

26. Skutki przestrzenne aktu lokacji miasta

Skutki przestrzenne aktu lokacji miasta to wytyczenie siatki ulic i placu rynkowego jeśli miasto powstało na "surowym korzeniu" lub przeobrażenie istniejącej siatki ulic  w osadach targowych, które dostały prawa miejskie, to także dotyczy podziału bloków urbanistycznych na działki o określonej wielkości

27. Układ ulic w mieście średniowiecznym

Na nieregularnym planie kształtowała się sieć ulic, rozpoczynających ciągi drożne wiodące do przeprawy, do sąsiedniej miejscowości, do grodu. Układ ulic w mieście średniowiecznym miał charakter zbieżny w środku miasta, ulice zaś wychodziły z narożników rynku pod katem prostym i w takiej formie przebiegały aż do murów miejskich. Przed murami biegła jedna ulica dookoła miasta, natomiast dwie ulice, które początkowo wychodziły z rynku, zbiegały się w kształcie klina przy bramie miejskiej w murze.

Ulice miały szerokość 2-4 m i były jednocześnie rynsztokami, po których spływały nieczystości, jak też szlakami komunikacyjnymi, umacniane belami drewna, chrustem, niekiedy tez polnymi kamieniami.

28. Przykłady średniowiecznych miast polskich odbiegających od schematu (przyczyny)

Plany średniowiecznych miast polskich mają wspólne cech koncepcji zachodnioeuropejskiego miasta gotyckiego oraz rodzimej słowiańskiej tradycji, co wpływa na ich złożony charakter. Można w nich wyróżnić stare ośrodki wczesno - feudalne i dzielnice nowsze o planie gotyckim. Miasta gotyckie na naszych ziemiach dały początek murom obronnym i urządzeniom murowanym, w związku z czym były one trwalsze od ziemno - drewnianych konstrukcji wcześniejszych. Przykładami takich układów złożonych są: Wrocław, Poznań, Kraków.

miasta o złożonej genezie, czyli takie, które łączyły w sobie cechy miast gotyckich i wcześniejszych osad,

miastach powstałych z osad targowych, w których rynek na podłużny kształt (rozciągnięty wzdłuż głównych dróg handlowych) jak np. Środa Śl. czy Lwówek Śl.

29. Funkcjonalne, morfologiczne i ludnościowe różnice między miastem, a wsią średniowieczną

RÓŻNICE	MIASTO	WIEŚ
funkcjonalne	POLIFUNKCYJNE - obronna - administracyjna - kulturowa - handlowa (zajęcie najbardziej odróżniające mieszkańców miasta od mieszkańców wsi) * handel lokalny * handel daleki - rzemieślnicza	MONOFUNKCYJNA - rolnicza - rzemieślnicza
morfologiczne	- Gród wydzielony i panujący nad okolicą oraz warte podgrodzie - obecność murów miejskich i fortyfikacji - obecność kilu ulic - zamek, kościół, domy mieszczan - zróżnicowana zabudowa	- zabudowa dość zwarta i regularna - jedna ulica przebiegająca przez osadę - drobne skupiska ziemianek, kurnych chat, kleci służących różnym potrzebom gospodarczym
ludnościowe	Ludność niejednolita (heterogenna) - zróżnicowanie klasowe: - kupcy, kuśnierze, złotnicy (PATRYCJAT) - POSPÓLSTWO - PLEBS (służba i czeladnicy)	Ludność jednolita - kmiecie - dysponujący taką samą ilością ziemi - jedynie sołtys wsi (zasadźca) miał pewne dodatkowe przywileje

30.Lokacja miasta, a lokalizacja

Lokacja miasta - akt nadania miastu praw miejskich

Lokalizacja - położenie geograficzne miasta

31. Jednostki morfologiczne średniowiecznego Wrocławia

1) Ostrów Tumski - wyspa oblana wodą (fosa)

2) zamek kasztelański z kaplica zamkową

3) rynek

4) ratusz (z więzieniem w podziemiach), a obok niego pręgierz

5) kościoły i place kościelne zagospodarowane pod cmentarze (wyjątkiem jest Plac Solny)

6) wyspa piaskowa - sprowadzenie augustianów ( w XI wieku) ze Ślęży

7) kurie książęce nad samą Odrą

8) nowe miasto bez rynku (z odrębną ulicą pełniąca rolę rynku) utworzone w 1263 roku

32. Okres nasilenia lokacji miast na prawie magdeburskim (stulecie) na Śląsku, w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu

Lokowanie miast na prawie magdeburskim rozpoczęło się w Xiii. Na szerszą skalę rozwinęło się w XIV wieku. I trwało do końca XV w. Lokowanie miast rozpoczęło się na obszarach Śląska i rozprzestrzeniało się na pozostałe obszary Polski przez Wielkopolskę, Małopolskę aż na Mazowsze (na Mazowszu ulegało największym modyfikacja, nie były przestrzegane określone rozplanowania miast).

Miasta lokowane na prawie magdeburskim to to samo co lokowane na prawie niemieckim, czyli:

-zorganizowane rozplanowanie przestrzenne miasta

-dziedziczenie w jednej linii

33. Wieś folwarczna, geneza, schemat wsi

Folwarki, a później też folwarki szlacheckie (dwory) i kolejno wsie folwarczne, powstały w wyniku różnicowania się społecznego wsi w średniowieczu, w wyniku działania renty czynszowej, najczęściej tworzono je z gospodarstw sołtysich, na których pracowali najemni robotnicy. Folwarki pełniły różne funkcje (np. Krzyki we Wrocławiu - folwark warzywniczy) i ich układ był różny w zależności od lokalizacji i pełnionej przezeń funkcji

O wsi folwarcznej mówimy, gdy cały rozłóg wsi należy do folwarku pańszczyźnianego.

Folwark składa się z:

a) części zagrodniczej

- zabudowania gospodarcze (stodoły, stajnie, obory etc.)

- domy robotników (znacznie mniejsze niż zabudowania kmiece)

b) części rezydencjonalnej (np. pałac z parkiem) - ta część może być, ale nie musi

34. Schemat modelowego miasta renesansowego

- Plan twierdzy o zarysach okrągłych z szachownicowym podziałem bloków urbanistycznych i rynkiem jako centralnym placem handlowo - administracyjnym pośrodku i szeregiem innych placów, a rezydencja i zamkiem obronnym z boku.

- środkiem układu jest ulica dzieląca miasto na dwie części, prowadząca od bramy miasta ku przeciwległemu zamkowi

- układ ulic promienisty - zbieżny w środku

- miasto HORYZONTALNE z poziomymi gzymsami budynków i małą ilością budynków wybijających się

- ujednolicona architektura, co wynika z większej perspektywy

- budowa świątyń na planie krzyża greckiego ze spiętrzoną kopułą, która jest źródłem światła we wnętrzu

- obecność rezydencji otwartych - PAŁACÓW w otoczeniu parkowym (park angielski lub park francuski)

- zastosowanie ROZDROŻA (przełom XVII i XVIII wieku) np. Wersal, Pizza del Poppolo w Rzymie

Za pierwsze miasto renesansowe w Polsce uznaje się Głogów Małopolski. Został on zbudowany na planie krzyża, w którym każdy z narożników jest wypełniony budynkami użyteczności publicznej.

35. Układ ulic w mieście renesansowym

Ulice rozchodzą się promieniście od centrum ku obrzeżom. Środkiem układu jest ulica dzieląca miasto na dwie części, prowadząca od bram miasta, ku zamkowi, leżącemu po przeciwnej stronie miasta.

36. Przykłady miast idealnych z renesansu

Palma Nuova (1592 r.) - sześcioboczny plac w środku, trzy rzędy fortyfikacji, klasyczny promienisty układ miasta renesansowego, miasto zaplanowane na „surowym korzeniu”.

 La Vallette (XVI wiek) - największe miasto - twierdza budowane według renesansowego schematu przez Zakon Kawalerów Maltańskich na Malcie przeciwko Turkom 

Zamość (1580 r.) - polskie miasto - twierdza, założony przez Hetmana Zamojskiego na terenach bezmiejskich. Stolica późniejszej Ordynacji Zamojskiej. Miasto z częścią rezydencjonalną otwartą. Ulice krzyżują się w centrum rynku - zaburzony układ szachownicowy. Ratusz wzdłuż jednej z pierzei (ze schodami do pierwszego piętra).

37. Zarys miasta średniowiecznego i renesansowego - przyczyny zmian

ŚREDNIOWIECZE	RENESANS
- miasto WERTYKALNE - miasto złożone z grodu i podgrodzia o kształcie okrągłym lub owalnym - szachownicowy układ bloków urbanistycznych i ulic - zamek z fortyfikacjami - kościoły z grubymi murami (styl romański) lub strzelistymi wieżami i cienkimi ścianami (styl gotycki) - funkcja obronna i administracyjna	- miasto HORYZONTALNE - promienisty układ ulic i mury obronne z wysuniętymi narożami obronnymi - ujednolicona architektura - świątynie na planie krzyża greckiego ze spiętrzoną kopuła, która jest źródłem światła - pałac z rozdrożem - dominacja funkcji obronnej

Przyczyny zmian:

Okres renesansu wprowadził inna koncepcję urbanistyczną związaną z nowym systemem obronnym. Rola zamku, rezydencji w obrębie miasta staje się przewodnia ideą planów regularnych miast tego okresu. Funkcja obronności miasta zdecydowanie dominowała nad innymi funkcjami miasta.

Zmiana ideologii renesansu w stosunku do ideologii średniowiecza i inny pogląd dotyczący człowieka i świata spowodowały przemiany w sztuce i architekturze, co zaowocowało odmiennym wyglądem miast i pojedynczych budowli.

38. Ratusz w mieście średniowiecznym i renesansowym

Miasto średniowieczne

Ratusz położony w rynku ( w centrum), pełni funkcje administracyjną, ponadto w jego podziemiach znajduje się więzienie, a tuz obok niego stoi pręgierz, który służy do karania drobnych przestępców.

Miasto renesansowe

Ratusz położony w centrum lub w pierzei rynku (jak w Zamościu), bardzo bogato zdobiony, upodabniany do pałacu - miejsce reprezentacyjne.

39. Zamek średniowieczny, a renesansowy - przykłady

ŚREDNIOWIECZE	RENESANS
- zamek - na planie czworoboku - funkcja obronna - otoczenie murami, fortyfikacjami i fosą - Przykłady: zamek piastowski we Wrocławiu, na miejscu którego stoi teraz Uniwersytet .Wrocławski.	- pałac - zabudowa otwarta - rozdroże - element wychodzący z części pałacowej - park otaczający pałac * angielski * francuski - Przykłady: zamek w Petersburgu, Wersal, Wolborz, Pałac Radziwiłłów

40. i 81. Charakterystyka placów w starożytnym mieście greckim, rzymskim, mieście średniowiecznym i renesansowym

MIASTO GRECKIE

AGORA - wielokrotność bloku urbanistycznego, która pełniła funkcje placu reprezentacyjnego, otoczona była zazwyczaj arkadami (przejścia osłonięte zadaszeniem). W pobliżu agory znajdowała się zazwyczaj świątynia bóstwa, ewentualnie teatr.

MIASTO RZYMSKIE

FORUM - plac, na którym wznoszono łuki triumfalne, zbierano na nim wojsko, z czasem też stał się miejscem reprezentacyjnym (wokół niego powstawały świątynie i teatry); zakładany na skrzyżowaniu Decumanus i Cardo, asymetrycznie.

MIASTO ŚREDNIOWIECZNE

RYNEK - stanowi miejsce spotkań i miejsce handlowe (rynek wytyczony jest przez zasadźcę); ponadto w miarę rozwoju miast powstawały liczne nieregularne place, gdzie prowadzono wymianę lub organizowano wiece (także dla ludności spoza miasta).

MIASTO RENESANSOWE

RYNEK - jako centralny plan handlowo- administracyjny pośrodku miasta,

Szereg innych wielkich, przestronnych placów w obrębie miasta, które stanowiły tło dla wspaniałych budowli.

41,55 Osadnictwo rozproszone - pierwotne - geneza, rejony występowania

Związane jest z osadnictwem XV - XVII wieku - wprowadzeniem olędrów (sekta MENONITÓW) na ziemie polskie (głównie na tereny bagienne i zalewowe - Żuławy aż po Mazowsze). Powstawało na terenach, które do tej pory nie były jeszcze zajmowane.

Wsie charakteryzują się układem pól blokowym, zabudowania są od siebie w pewnej odległości, a granicami bloków są zazwyczaj wały, krzaki lub inne naturalne bariery, które trudno usunąć.

42.Wsie olęderskie

- XV -XVII wiek - wprowadzenie olędrów na ziemie polskie - wsie zakładane na terenach bagiennych i zalewowych (w dolinach rzek) - intensywne osuszanie i uprawa ziemi

- osadnictwo rozproszone pierwotne (na terenach, które dotąd nie były zajęte)

- wsie :

*rzędówki bagienne

* olęderskie rozproszone

43. Rzędówki bagienne

Wsie związane z osadnictwem olęderskim na ziemiach polskich w XV- XVII wieku. Układ pól pasmowy - rzadziej blokowy. Zabudowania w znacznych odległościach od siebie - pola jednego właściciela położone po obu stronach drogi. Każda działka jest dokładnie wymierzona i równa. Granicami między działkami są naturalne bariery, które trudno usunąć (np. krzaki, zarośla).

Przykład - wieś Czerwone Bagno na Pomorzu, z której granicami między działkami są kanały.

44. Układ pól we wsiach olęderskich

We wsiach olęderskich występował układ pól pasmowy - rzadziej blokowy.

Układ pasmowy

Układ blokowy

(bloki bardziej lub mniej regularne - kwadraty lub prostokąty o duże j powierzchni)

45. Komisja „Boni Ordinis”

Komisja złożona ze szlachty za czasów króla S. Augusta Poniatowskiego Poniatowskiego 1765 roku w celu uporządkowania spraw miast. Działalność komisji:

1) INWENTARYZACJA - wielki spis domów i własności w mieście (począwszy od 22 miast wojewódzkich - skończywszy na pozostałych). Pozostałych wyniku tych prac wystosowano pewne zalecenia:

- nie budować żadnych domów drewnianych

- na każdej wolnej działce należy postawić dom

- ustanowienie podatku brukowego, który miałby być wykorzystany na budowę nowych ulic i renowacje istniejących

- wprowadzenie pod obrady sejmu czteroletniego „Ustawy o miastach”, która miałaby zrównać w obowiązkach i prawach szlachtę i mieszczaństwo oraz dopuścić mieszczaństwo do głosu decydującego sprawach miejskich

2) likwidacja JURYSDYKÓW szlacheckich

Ustawy te pobudziły życie ekonomiczne nawet w miastach prywatnych, ożywiły budownictwo (powstawało dużo nowych domów) i edukację, stały się podwalinami dla powstania Komisji Edukacji Narodowej, która wprowadziła powszechne nauczanie w szkołach.

46. Przejawy odradzania się miast w Polsce w drugiej połowie XVIII stulecia

W drugiej połowie XVIII stulecia widać w działalności komisji „Boni Ordinis” m.in.. w Poznaniu- remont, uporządkowanie w Kaliszu- plany pomiarowe, rozbudowa Lublina

47. Obszary występowania wsi fryderycjańskich i józefińskich

* Wsie fryderycjańskie (o układzie pól pasmowym) - na terenach Śląska i Prus

* Wsie józefińskie (o układzie pól niwowym) na terenach zaboru austriackiego

48. Siedlisko i rozłogi w koloniach fryderycjańskich i józefińskich

Charakter siedliska obu rodzajów wsi jest bardzo podobny - różnią się tylko typem rozłogów. Są to wsie o charakterze bardzo regularnym, geometrycznym, położone najczęściej w lasach, przy czym nie tworzą zwartych regionów. Bardzo często są to regularne ulicówki i wielodrożnice.

* Wsie fryderycjańskie

Rozłogi - układ pól pasmowy

* Wsie józefińskie

Rozłogi - układ pól niwowy

49. Rejony występowania rzędówek komasacyjnych

Polska centralna, okolice Suwałk, Góry Świętokrzyskie, okolice Torunia, Łodzi

50. Rzędownica, a rzędówka, cechy i różnice

RZĘDÓWKA	RZĘDOWNICA
- układ pól pasmowy - oddzielenie gruntów chłopskich od pańskich i komasacja gospodarstw wiejskich - zmiana siedliska („rozciągnięcie” wzdłuż drogi) - skomasowanie folwarku w jednym miejscu - zmiana rzędownicy w rzędówkę	- układ pól niwowy - owalnica lub ulicówka (w zależności od tego czy posiada plac) - składa się z dwuszeregu działek, pomiędzy którymi biegnie droga - zapłocie / zagumnie - mała droga za zabudowaniami

51. Rodzaje rzędówek i ich występowanie

a) rzędówka komasacyjna

Wsie związane z rewolucja przemysłową w XIX wieku

- oddzielenie gruntów chłopskich od pańskich i komasacja gospodarstw wiejskich

- zmiana siedliska („rozciągnięcie” wzdłuż drogi)

- zmiana układu pól niwowego na pasmowy

- skomasowanie folwarku w jednym miejscu

- zmiana rzędownicy w rzędówkę

Występowanie:

b) rzędówka bagienna

Wsie związane z osadnictwem olęderskim na ziemiach polskich w XV- XVII wieku. Układ pól pasmowy - rzadziej blokowy. Zabudowania w znacznych odległościach od siebie - pola jednego właściciela położone po obu stronach drogi. Każda działka jest dokładnie wymierzona i równa. Granicami między działkami są naturalne bariery, które trudno usunąć (np. krzaki, zarośla).

Występowanie: Żuławy Wiślane, Pomorze (tereny bagienne i podmokłe)

52. Geneza osadnictwa rozproszonego - wtórnego

Związane jest z reformą rolną w XX wieku (1921 rok), kiedy to władze wymuszały na wielkich właścicielach ziemskich( często w wyniku bankructwa danego szlachcica), aby część posiadanych gruntów (ponad 200 hektarowe działki) oddali państwu, a te obszary zasiedlano nowymi osadnikami (tworzono wsie o blokowym układzie pól). Rozproszenie to występowało w zaborze pruskim i rosyjskim.

53. Geneza tzw. „poniatówek”

Osadnictwo o strukturze mieszanej powstaje w wyniku rozbicia siedlisk pod wpływem reform rolnych i napływu ludności nierolniczej. Wraz z uwłaszczeniem na ziemiach byłego zaboru pruskiego nastąpiła separacja osiedli. W Wielkopolsce nowe, uwłaszczone gospodarstwa budowały się systemem kolonijnym, każda na swoim polu, z dala od dawnego siedliska. Nowe osady chłopskie przybierały nazwę dawnej wsi z dodatkiem kolonia bądź otrzymywały nazwę nadaną przez właściciela dawnego majątku.

Na peryferiach parcelowanych majątków powstawały zagrody samotnicze- PONIATÓWKI. Są to osiedla , które powstały w latach 30 za rządów ministra Poniatowskiego. Zabudowania takie możemy poznać po specjalnym typie budownictwa całości zagrody, jakości materiału budowlanego, jednolitym układzie i typie budynków

54. Wsie o pasmowym układzie pól

a) wczesne średniowiecze

- ULICÓWKI

b) średniowiecze do końca XV wieku:

- ŁAŃCUCHÓWKI

- LEŚNO - ŁANOWE

c) okres feudalny - do końca XIX wieku

-OLĘDERSKIE / RZĘDÓWKI BAGIENNE /

- FRYDERYCJAŃSKIE

d) XIX/ XX wiek

- RZĘDÓWKI KOMASACYJNE PO 1864 R. W ZABORZE ROSYJSKIM

55. Rejony występowania osadnictwa rozproszonego w Polsce.

Wsie olęderskie- Kaszuby, Żuławy, dolina Odry i Wisły

Rzędówki bagienne- Pomorze, Mazowsze

Szeregówki- Podlasie

Wsie józefińskie- widły Wisły i Sanu oraz w okolicach Nowego Sącza

Wsie fryderycjańskie- na zachód od Szczecina i Słupska, okręg Nadnotecki, północna część Górnego Śląska

Folwarki- Pomorze Zachodnie, Wielkopolska, Mazowsze, ziemia łęczycka i sieradzka.

56. Wpływ stosunków własnościowych na morfologie rozłogów wiejskich

Stosunki własnościowe decydują o podziale ziemi na parcele , czyli o strukturach agrarnych i o wielkości powiązanych trwałych nimi urządzeń trwałych, czyli o charakterze osiedli.

Użytkowanie ziemi może opierać się na kolektywnej formie własności (rodowej, gminnej, spółdzielczej) lub na indywidualnym prawie do ziemi. W pierwszym przypadku korzysta z ziemi cała grupa społeczna objęta prawem użytkowania.

Dla charakterystyki typów układów pól ważny jest przede wszystkim kształt i rozmieszczenie parcel własnościowych, które decydują o sposobie prowadzenia gospodarki. Parcele własnościowe to działki pól należące do poszczególnych właścicieli. Wielki rozrzut i rozdrobnienie jednej własności może utrudniać gospodarkę i nieraz czynić ją nawet nieopłacalną.

Z punktu widzenia sposobu rozmieszczenia parcel można wydzielić:

• położenie własności o rozrzucie o ile jedna własność składa się z wielu parcel własnościowych położonych w pewnych odległościach

• położenie jednoparcelowe wówczas gdy na własność jednego użytkownika składa się jedna parcela;

57. Charakter środowiska naturalnego a morfologia osiedli wiejskich

Przy wyborze miejsca pod osiedle uwzględnia się różne zjawiska środowiska naturalnego oraz społeczno- gospodarcze. Wpływy środowiska wyraża się np. bliskością wody, jakością gleb, konfiguracją terenu, kierunkami wiatru, szata leśną. Odgrywa ważną rolę również położenie osiedla, wybór miejsca pod osiedle rolnicze, położenie urządzeń trwałych, odpowiednia bliskość pól i łatwa dostępność skraca czas pracy. Bliskość zbiorników i cieków wodnych jest bardzo ważna dla gospodarki rolnej, nawet poziom wody gruntowej oraz głębokość występowania warstw wodonośnych stanowi istotne zagadnienie przy lokalizacji. Osiedla często były zlokalizowane nad dopływami dużych rzek. Osiedla często miały położenie obronne: na wyspie otoczonej bagnami lub w meandrze rzeki. Zakładano osiedla na glebach lekkich, łatwych do uprawy-lessach, kielichach.

Także topografia różnicuje położenie osiedli. Mogą występować na wysoczyznach, równinach, dolinach.

58. Okresy wznoszenia zamków, początki pałaców

Wczesne średniowiecze to okres, w którym powstają grody, natomiast zamki wznoszone są w okresie średniowiecz.

Przełom XVII/XVIII powstaje nowy styl, którym jest Wersal-początki pałaców

59. Pierwsze osady przemysłowe w Polsce

Nasilenie procesów przemysłowych, jak też zrównanie w prawach mieszczan i szlachty nastąpiło w XIX wieku. Ideą zakładania osad przemysłowych było wykorzystanie rzek, jako naturalnego źródła energii i środka transportu. Zakładano zakłady wzdłuż rzek (dopływów Wisły), które utworzyły w konsekwencji linie produkcyjną.

1) Staropolski Okręg Przemysłowy

- Białogard

- Sielpia Wielka (walcownia i huta żelaza)

- Nietulisko (walcownia żelaza)

- Wąchock

Zamierzano otworzyć kopalnię miedzi, chciano uregulować rzeki, a zakłady miały tworzyć sieć technologiczną. Zakład miał być zlokalizowany nad wodą, przed zakładem plac z promieniście wychodzącymi ulicami, przy których budowano domy robotników

2) Rejon przemysłowy na Ślasku (na rzece Mała Panew) - przemysł hutniczy:

- Ozimek

- Zawadzkie

- Rzędowice

60. Cele i założenia przestrzenne osad w Staropolskim Okręgu przemysłowym

Nasilenie procesów przemysłowych, jak też zrównanie w prawach mieszczan i szlachty nastąpiło w XIX wieku. Ideą zakładania osad przemysłowych było wykorzystanie rzek, jako naturalnego źródła energii i środka transportu. Zakładano zakłady wzdłuż rzek (dopływów Wisły), które utworzyły w konsekwencji linie produkcyjną.

Związany z rudami żelaza i miedzi.

Nietulisko- dawna walcownia żelaza, posiada plac z osiedlem domów oraz zakład produkcyjny -maszyny dla rolnictwa, budowy dróg

Białogard- huta miedzi potem ołowiu następnie fabryka urządzeń mechanicznych

Średnia Wielka

Samsonów- niewielkie osiedla, zbiornik wodny

61. Kształtowanie się miast Łódzkiego Okręgu Włókienniczego

//Aleksandrów Łodzki powstał z prywatnej inicjatywy w 19 w., Ozorków również był miastem prywatnym, ale znalazłem informację, że Łodź w 1798 r. stała się miastem rządowym, Pabianice w 1793 r., niestety nie wiem co ze Zgierzem, choć wydaje mi się, że podobnie jak z Pabianicami i Łodzią,//

Łódzki Okręg Włókienniczy powstał z inicjatywy Druckiego - Lubeckiego na terenie peryferyjnym i słabo zurbanizowanym - na granicy Prus i Rosji (a jednocześnie terenie wododziałowym).

Idea wytwarzania oparta była na rzemieślnictwie - każdy robotnik miał zakład w swoim miejscu zamieszkania. Z inicjatywy poszczególnych szlachciców sprowadzano robotników i zakładano małe przemysłowe miasta i osady rządowe:

- Aleksandrów - miasto założone przez szlachcica Czermińskiego, który sprowadził tu tkaczy

- Zgierz - osada krawiecka zbudowana na kanwie małej miejscowości - każdy rzemieślnik osiedliwszy się tutaj dostawał działkę ogrodniczo - warzywną i dom

- Łódź - stolica obszary - miasto zbudowane od podstaw jako ośmioboczny plac otoczony działkami robotników

62. Ewolucja miejsca pracy i mieszkania w miastach przemysłowych od XIX wieku

1) rzemieślnicy pracują w warsztatach, które znajdują się w miejscu ich zamieszkania. Domy robotników są małe, podobne do siebie, często projektowane przez jednego architekta. Domy są dwudzielne - oddzielenie miejsca do mieszkania od pomieszczeń do pracy.

Warsztatem pracy jest izba.

2) lokowanie osad rzemieślniczych tuż obok danej fabryki lub zakładu przemysłowego - życie jest wyznaczane przez tryb pracy zakładu - gdzie ludzie są zespoleni z miejscem pracy. Domy robotników są małe, identyczne lub nieznacznie różniące się od siebie, ustawione w szeregach.

Warsztatem pracy jest wielka fabryka, która gromadzi robotników.

Np. wielkie posiadła w Łodzi - miejsca gdzie się produkowało, sprzedawało i mieszkało jednocześnie - przedsiębiorca mógł mieć stałą kontrole nad własnym zakładem przemysłowym

3) odejście od idei mieszkania przy zakładzie pracy i lokowanie domów robotników w oddaleniu od fabryki - na peryferiach - by rozdzielić życie prywatne od miejsca pracy. Domy robotników przybierają nieco inne kształty, zaczynają mieć swój indywidualny wizerunek, są nieco większe.

W każdym mieście wyróżnia się 3 rodzaje przemieszczeń ludności:

1. napływ ludności do miasta z innych miast i ze wsi

2. odpływ ludności z miasta

3. przemieszczenia wewnętrzne w obrębie miasta

Miasta przemysłowe miały chaotyczną zabudowę. Aby ją uregulować należało po pierwsze wskazać właściwą lokalizację dzielnic w stosunku do dróg i bocznic kolejowych, dając możliwość dogodnego transportu, zaopatrzenia w wodę, urządzenia komunalne oraz możliwość dysponowania obszernym terenem o niższej cenie renty gruntowej co pozwala na swobodniejszą rozbudowę urządzeń przemysłowych. Miasta te rozwijały się spontanicznie. Dzielnice mieszkalne były wydzielone jako odrębne części i przybierały z czasem różne postacie, miały szerokie zastosowanie w planowaniu miast. Składały się z : dzielnic domków jednorodzinnych i willi z luźną zabudową; miast ogrodów; jednostek sąsiedzkich czyli niezbyt dużego kompleksu zabudowań. Początkowo w osiedlach tych wprowadzano tylko niską zabudowę, później pojawiła się mieszana zabudowa niska i wielokondygnacyjna a w końcu przeważała wysoka. W miastach przemysłowych warsztaty były połączone z częścią mieszkalną- przypominały dworeczki. Z biegiem czasu zmienia się zabudowa, wypełnia się obudowa bloków urbanistycznych. Koło osiedli robotniczych składających się z 10 mieszkań jednoizbowych znajdowały się murowane domy. Nastąpiło również rozdzielenie mieszkań z zakładem pracy. Ewolucja miejsca pracy i mieszkania nawiązuje do podstawowych potrzeb życiowych człowieka

63. Ewolucja lokalizacji osiedli robotniczych w miastach kapitalistycznych

1) rzemieślnicy pracują w warsztatach, które znajdują się w miejscu ich zamieszkania

2) lokowanie osad rzemieślniczych tuz obok danej fabryki lub zakładu przemysłowego - życie jest wyznaczane przez tryb pracy zakładu - gdzie ludzie są zespoleni z miejscem pracy - wielkie posiadła w Łodzi (sprzężenie topograficzne)- miejsca gdzie się produkowało, sprzedawało i mieszkało jednocześnie - przedsiębiorca mógł mieć stałą kontrole nad własnym zakładem przemysłowym

3) odejście od idei mieszkania przy zakładzie pracy i lokowanie domów robotników w oddaleniu od fabryki - na peryferiach - by rozdzielić życie prywatne od miejsca pracy

powstawanie pasów zieleni

64. i 65. Przyczyny urbanizacji na ziemiach polskich w XIX stuleciu

- nasilenie procesów przemysłowych i rozwijanie się pierwszych osad przemysłowych oraz nowo - powstających okręgów przemysłowych

- większa wymiana handlowa między miastami

- próba ożywienia gospodarki w celu uniezależnienia kraju od państw ościennych i walka o niepodległość poprzez podźwignięcie z kryzysu (działalność ks. Stanisława Staszica)

- dążenie do zdobycia lepszego wykształcenia

- wzrost liczby ludności

-przemieszczanie się ludności ze wsi do miast

66. Geneza okręgów przemysłowych kształtujących się w Polsce w XIX wieku

Nasilenie procesów przemysłowych, jak też zrównanie w prawach mieszczan i szlachty nastąpiło w XIX wieku. Ideą zakładania osad przemysłowych było wykorzystanie rzek, jako naturalnego źródła energii i środka transportu. Zakładano zakłady wzdłuż rzek (dopływów Wisły), które utworzyły w konsekwencji linie produkcyjną.

1) Staropolski Okręg Przemysłowy

- Białogard

- Sielpia Wielka (walcownia i huta żelaza)

- Nietulisko (walcownia żelaza)

- Wąchock

2) Rejon przemysłowy na Ślasku (na rzece Mała Panew) - przemysł hutniczy:

- Ozimek

- Zawadzkie

- Rzędowice

3) Łódzki Okręg Włókienniczy powstał z inicjatywy Druckiego - Lubeckiego na terenie peryferyjnym i słabo zurbanizowanym - na granicy Prus i Rosji (a jednocześnie terenie wododziałowym).

Idea wytwarzania oparta była na rzemieślnictwie - każdy robotnik miał zakład w swoim miejscu zamieszkania. Z inicjatywy poszczególnych szlachciców sprowadzano robotników i zakładano małe przemysłowe miasta i osady rządowe:

- Aleksandrów - miasto założone przez szlachcica Czermińskiego, który sprowadził tu tkaczy

- Zgierz - osada krawiecka zbudowana na kanwie małej miejscowości - każdy rzemieślnik osiedliwszy się tutaj dostawał działkę ogrodniczo - warzywną i dom

- Łódź - stolica obszaru - miasto zbudowane od podstaw jako ośmioboczny plac otoczony działkami robotników

67. Przykłady koncepcji miast idealnych XIX wieku

- koncepcja Karola Fouriera

* miasto ma mieć 1 600 mieszkańców

* w danym mieście mieli się znaleźć przedstawiciele każdego 9z 800) typów charakterów ludzkich (po 2 reprezentantów dla każdego typu)

* w założeniu 32 zgony i urodzenia rocznie - co daje idealna równowagę ruchu naturalnego ludności

* życie oparte na działaniach wspólnych : wspólnej pracy w grupach po 210 osób, wspólnym wychowywaniu dzieci

* miasto podzielone na sektory, z których każdy miał swoje przeznaczenie - miasto w formie pałacu o dwóch skrzydłach, pomiędzy którymi był dziedziniec, a z tyłu usytuowane miały być mieszkania

- koncepcja Roberta Owena ( 1917 r.)

* osiedla o wielkości 300 - 2000 mieszkańców

* wspólna praca i wspólna własność

* wspólna odzież oraz żywność (posiłki przygotowywane centralnie)

* powierzchnia miasta do 600 ha

* budynki mieszkalne i użytkowe miały się znajdować obok siebie - miasto na planie czworoboku

* dzieci wychowywane wspólnie przez wyznaczone do tego zadania osoby

68. Teoria ośrodków centralnych Christellera (1933 rok)

Cel Christallera: - wyjaśnienie mechanizmów rządzącymi całymi sieciami miast. Poddał on analizie miasta, które są ośrodkami centralnymi, to znaczy takie miasta które niekoniecznie maja położenie centralne, ale które pełnią centralne funkcje nadrzędne. Do funkcji centralnych zaliczył te dziedziny działania ludzkiego, które obsługują większy obszar niż same miasta. Funkcje centralne polegają na wytworzeniu dóbr w niewielu punktach ale konsumowanych i użytkowanych przez ludność mieszkającą w rozproszonych miejscowościach. Wprowadził on podział dóbr i usług na

usługi i dobra niższego i

wyższego rzędu i z tym powiązał hierarchię osiedli centralnych. Stopień rozwoju funkcji centralnych decyduje o roli miasta w sieci osadniczej. Wydzielił 7 typów ośrodków: targowe, administracyjne, powiatowe, subregionalne, regionalne, prowincji, stołeczne. Odległość pomiędzy nimi wynosiła 7km, a powierzchnie zaplecza najmniejszego 4,5km². Z wymiarów najmniejszego pola heksagolnego można obliczyć odległość ośrodków i wielkość zaplecza jednostek wyższego rzędu.

69. Układ heksagonalny w modelu sieci Christallera

W. Christaller w 1933 podjął próbę sformułowania prawidłowości występujących w rozmieszczeniu miast. Jej wyniki określa się mianem teorii ośrodków centralnych. Podstawowymi pojęciami, na których opiera się jego teoria są centralność jako podstawa ładu, dobra i usługi centralne, obszary uzupełniające, odległość gospodarcza i zasięg dóbr. Christaller opracował następujące prawa dotyczące rozmieszczenia liczby i wielkości osiedli:

1)w systemie osadniczym tworzą się odrębne typy wielkościowe osiedli. Wielkość osiedli wyznacza liczba spełnianych przez nie funkcji centralnych.

2)im większe są osiedla, tym mniejsza jest ich liczebność liczebność systemie osadniczym. Relacje między osiedlami kolejnych typów wielkościowych kształtują się jak 3:1

3) osiedla rozmieszczają się z charakterystyczną regularnością, którą można nazwać układem heksagonalnym. Obszary uzupełniające osiedli mają kształt sześcioboków uzupełniającego. W wierzchołkach obszaru uzupełniającego osiedla danego typu wielkościowego zlokalizowanych jest sześć osiedli niższego typu.

Teoria Christallera była inspiracją dla wielu geografów geografów, ekonomistów. Była także wielokrotnie modyfikowana.

70,71. Koncepcja miasta - ogrodu E. Howarda

Koncepcja zakładała tworzenie miast ogrodów dla maksymalnej liczby ludności 32000, miasta miały być połączone linią kolejową bądź inną transportową. Miast a miały tworzyć heksagon o 1 mieście większym- liczącym 58000ludności. Odległość czasowa podróży między koleją między sąsiednimi miastami powinna wynosić 5min., natomiast podróż między antypodami-12min. Miasta powinny być budowane na kształt kół koncentrycznych. Środek-usługi, dalej-pas zieleni, jeszcze dalej- zabudowa mało rodzinna.

Takich miast ogrodów powstawało bardzo wiele, szczególnie w Anglii- w okolicach Londynu, ale także we Francji-wokół Paryża, Lionu. W Polsce powstawały w okresie międzywojennym. Przykładowo EKD w Warszawie była podstawą dla powstania np. Konstancina.

72. Koncepcja miasta przemysłowego Garnier'a.

Jego koncepcja pochodzi z 1904 roku i jest to koncepcja miast przemysłowego. Zakłady produkcyjne i obszary mieszkalne oddzielone są strefa ochronna - zielenią.

W miastach przemysłowych sieć zakładów przemysłowych przeplata się z zabudową mieszkaniową (Łódź). Projekt miast idealnego dla 35tys. mieszkańców nazwany miastem przemysłowym. Stworzył koncepcję układu funkcjonalnego, który zakładał wyodrębnienie podstawowych funkcji miasta: pracy, mieszkania, wypoczynku, przydzielenia im oddzielnych obszarów obszarów ramach organizmu miejskiego. Schemat stanowi pośrednie ogniwo między modelem koncentrycznym i pasmowy.

73,77. Koncepcja jednostki sąsiedzkiej Perr'ego

Koncepcja jednostki sąsiedzkiej powstała na kongresie kongresie Atenach w 1932roku.. jest to koncepcja Perr'ego. Zakładał on, że miasto powinno składać się z samodzielnych osiedli. Osiedla powinny być połączone drogą komunikacyjną. Osiedle powinno liczyć 6-8 tys. ludzi. Wyznacznikiem wielkości osiedla jest wielkość szkoły. Centrum osiedla to centrum społeczne- szkoły, parki. Podstawowe usługi lokowano na obrzeżach. Zabudowa powinna być zróżnicowana. 105 jednostki sąsiedzkiej powinna stanowić zieleń.

79. Sieć osadnicza, a system osadniczy - przykłady

SIEĆ OSADNICZA - zbiór jednostek osadniczych (jednostka osadnicza = miasto lub wieś) powiązanych różnymi relacjami (np. komunikacyjnymi, funkcjonalnymi, wg. Podziału administracyjnego, społecznymi, kulturowymi)

SYSTEM OSADNICZY - sieć osadnicza, na połączeniach komunikacyjnych, której odbywa się nieustanne krążenie (przepływ) informacji, ludzi etc.

80. Style w architekturze charakterystyczne dla grodu, miasta średniowiecznego, feudalnego, kapitalistycznego, współczesnego

GRODY: styl romański

-wygląd zewnętrzny: mury masywne i grube, najczęściej z kamiennych kostek, małe okna, specjalne obramowanie otworu drzwiowego (tzw. Portal) o kształcie półkolistym, wgłębiony w murze uskokowo, częściowo składający się z kolumienek ozdobionych często płaskorzeźbami

-wygląd wnętrza: ciemne, chłodne, niskie, nawa środkowa wyższa i szersza oraz 2 lub 4 niższe nawy po bokach oddzielone od nawy głównej rzędem rzeźbionych kolumn. Nawa główna najczęściej od wschodu, zamknięta półkolista ściana

Styl ten reprezentują prawie wyłącznie kościoły, budowle sakralne

Kościół św. Andrzeja, kolegiata w Kruszwicy, kościół w Opatowie

MIASTA ŚREDNIOWIECZNE: styl gotycki

-wygląd zewnętrzny: mury cienkie, strzeliste, smukłe najczęściej zbudowane z cegły, okna duże często w kształcie koła, wypełnione witrażami, bogactwo wieżyczek bardzo wąskich, ostrych, zdobionych

-wygląd wnętrza: wnętrze jasne, przestronne, sklepienia wysokie krzyżowo-żebrowe, systemy filarów, masowe

stosowanie detali i zdobień

Styl ten reprezentują obiekty sakralne, ratusze, budowle obronne, kościoły

Kościół Mariacki w Krakowie, zamek w Malborku, wrocławski ratusz

MIASTA Z OKRESU FEUDALNEGO: styl barokowy i klasycystyczny

barokowy

-wygląd zewnętrzny: miękkie linie przypominające falującą wstążkę, szczególnie wyszukane, przepych dekoracji

-wygląd wnętrza: b dużo rzeźb, malowideł

Budowle dość duże powierzchniowo, często otoczone przestronnymi placami i parkami

Stara Opera w Paryżu, Luk Triumfalny, Uniwersytet Wrocławski

klasycystyczny

-wygląd zewnętrzny: akcentowano głównie wyjścia poprzez trójkąt podparty na kolumnach, podłużnie prążkowanych, u góry zdobionych

-wygląd wnętrza: płaskorzeźby, rośliny, kwiaty

MIASTA Z OKRESU KAPITALISTYCZNEGO: realizm socjalistyczny

-wygląd zewnętrzny: proste, kanciaste formy, ubogie w detale

Zakłady przemysłowe, użyteczności publicznej

PKiN Warszawa

MIASTA WSPÓŁCZESNE XX WIEKU

Ekspresjonizm- powstawanie takiego rodzaju budowli, która wywoła mocne wrażenie

Funkcjonalizm- charakteryzuje się poszukiwaniem najwłaściwszych konstrukcji, którą powinno się zastosować do postanowionego zadania budowlanego

81. Funkcja placów w mieście w różnych okresach morfologicznych

opracowane w pytaniu 40

82. Elementy układu przestrzennego świadczące o funkcji obronnej miasta

mury obronne-budowano w istniejących już skupiskach miejskich. W tym przypadku rozwój funkcji obronnej stanowił przejaw działań prowadzonych we własnym interesie i okolicznych mieszkańców, świadectwo troski o ich bezpieczeństwo.

Funkcje obronne determinowały w przeszłości położenie miast. Naturalną ochroną przed nieprzyjacielem dawała lokalizacja w miejscach trudno dostępnych. Zalążki miast przedindustrialnych powstawały na stromych wzgórzach panujący nad okolicznymi dolinami i równinami. Podobnemu celowi służyło usytuowanie miasta w sąsiedztwie gór, które stanowiły naturalne oparcie dla murów.

Względy obronne również decydowały o budowie grodów i miast w widłach rzecznych i na wyspach, mocno wysuniętych przylądkach półwyspach

fortyfikacje- po wytyczeniu całego miasta i rozpoczęciu jego budowy otaczano je rowem i wałem ziemnym. Z czasem wały te zastępowano murami obronnymi. W czasach renesansu i baroku pojawiły się wysunięte na zewnątrz murów bastiony zaś bramy miejskie wzmocniono przez budowę barbakanów

forty- położone były w odległości 500m-2km od murów miejskich, ich zadaniem było zapobieganie ostrzałowi i zamknięciu dostępu do głównej twierdzy

83. Miejsce funkcji kulturowej w miastach z różnych okresów morfologicznych

brak

84. Okresy powstawania zamków na planie czworoboków

okres feudalny

85. Regularne i nieregularne układy sieci ulicznej

UKŁAD REGULARNY charakteryzuje się prostymi, ułożonymi w geometryczne formy zespołami ulic

• Miasta greckie (np. Milet) miasto na planie prostokąta, plan miasta o wyraźnie określonych granicach z siecią prostopadłych ulic nawiązujących do kierunków geograficznych, układ szachownicowy, wąskie ulice

• Miasta rzymskie o planie regularnym miało kształt prostokąta, osiami układu były 2 główne arterie ulic przecinające się pod kątem prostym (decumanus i cardo), rozplanowanie w kształcie szachownicy

• Rynek miasta średniowiecznego prostokątny lub kwadratowy, z rogów rynku wychodziły po 2 ulice, przecinające się pod kątem prostym

• Miasto renesansowe regularny przebieg ulic np. o układzie promienistym

• Miasta kolonialne regularna szachownica

UKŁAD NIEREGULARNY odznaczają się krętym, krzywym przebiegiem

• Miasta średniowieczne

• Miasta barokowe np. Białystok

86. Naturalne i antropogeniczne stymulanty i destymulanty rozwoju przestrzennego miasta

NATURALNE

Wpływ gór na sieć, położenie, rozwój przestrzenny miasta jest różnorodny. Góry zwłaszcza wysokie są przeszkodą dla rozwoju miasta, ponieważ utrudniają rozwój komunikacji lądowej

Wielkie rzeki są dogodnymi drogami ale i mniejsze rzeki ze względu na zaopatrzenie w wodę mają znaczenie, przy ujściach zlokalizowane są miasta portowe; gdy brzegi rzeki są wysokie-destymulanta

ANTROPOGENICZNE

Szlaki komunikacyjne łączące miasto z innymi miastami; powstanie kolei

87. Rodzaje wsi występujących na Dolnym Śląsku

• Rzędownice: ulicówki i owalnie

• Łańcuchówki- Sudety

• Kolonie fryderycjańskie

• Okolnice, wielodrożnice

88. Rodzaje wsi występujących w Wielkopolsce

• Kolonie fryderycjanskie

• Rzędówki

• Owalnie

• wielodrożnice

90. Fazy rozwoju miast.

Z punktu widzenia modelu FOURASTIERA można mówić o czterech fazach rozwoju urbanizacji:

1. primarnej (ruralizacja)

2. sekundarnej (industrializacja)

3. tercjalnej- związanej z rozwojem III sektora (urbanizacja regionalna)

4. kwartalnej- działalnościami stanowiącymi podstawę wysoko rozwiniętych społeczeństw są nauka, technika, administracja, instytucje finansowe

W roku 1979 KLAASSEN i PAELINCK podali stadia rozwoju miasta:

• urbanizacja-proces który powoduje wzrost liczby ludności miejskiej

• suburbanizacja- wyjście na zewnątrz, maleje gęstość zaludnienia w centrum

• dezurbanizacja- sytuacja, gdy spadek gęstości zaludnienia jest mniejszy niż na suburbiach, mamy gęstość dzienną i nocną, gdyż dużo ludzi dojeżdża do miast tylko do pracy a mieszka poza miastem

• reurbanizacja- powrót, ponowna urbanizacja, dotyka to miast metropolitalnych, w których ludzie osiedlają się w centrum, żeby być blisko centrum

91. Semiurbanizacja a suburbanizacja

semiurbanizacja- czyli prawie, quasi, para urbanizacja. Powoduje urbanizacje wsi na skutek różnego typu zmian społecznych. Na wsiach przestaje się uprawiać role, mieszkańcy wsi coraz częściej zajmują się zajęciami nierolniczymi. Z krajobrazu wsi znikają stodoły, obory i inne zabudowania, które na wsi spotyka się od początków istnienia. Wieś zaczyna przypominać osiedle podmiejskie. Następują zmiany fizjonomii osiedli wiejskich. Często zamiast uprawą roli luz hodowlą mieszkańcy wsi zajmują się np. agroturystyką.

suburbanizacja- jest to natomiast wchodzenie mieszkańców wsi i instytucji poza miasto, powodujące obniżenie gęstości zaludnienia w mieście. Zabudowuje się peryferyjne obszary miast. Powstają tam najczęściej osiedla domków willowych. Jest to po prostu wyjście na zewnątrz.

92. Faza suburbanizacji w modelu Klassena

w pyt. 91

93. Faza dezurbanizacji i reurbanizacji

Kontrurbanizacja (dezurbanizacja, reurbanizacja) - proces reorganizacji terenów miejskich zamieszkałych przez człowieka, polegający na zmniejszeniu się zagęszczenia przebywającej na tych terenach ludności, oraz zmianie charakteru poszczególnych fragmentów miast na tereny typowo mieszkalne, lub jednolicie przemysłowe. Proces ten występuje również w ścisłych centrach miast, z których mieszkańcy przenoszą się do dzielnic peryferyjnych, czego efektem jest zmiana charakteru centrum miasta na typowo handlowo- administracyjno -usługowe, ale pozbawione stałych mieszkańców.

Jest to najczęściej wynik poważnego kryzysu miasta stanowiącego centralny ośrodek zespołu miejskiego. Proces ten jest obserwowalny w ciągłym obniżaniu tempa wzrostu liczby mieszkańców zespołu miejskiego. W wyniku kontrurbanizacji zarówno miasto, jak i jego strefa podmiejska silnie się wyludniają.

Efektem kontrurbanizacji jest także przemieszczanie się ludności ze stref wysoko zurbanizowanych do małych jednostek osadniczych położonych na terenach typowo rolniczych. Powoduje to wyraźne zahamowanie urbanizacji miast w sensie demograficznym i częściowo ekonomicznym.

Równocześnie na terenach wiejskich zachodzi proces urbanizacji w sensie społecznym - upowszechnia się miejski styl życia. Wymaga on rozwoju usług istniejących a także powstawania usług nowego rodzaju, co z kolei powoduje postępowanie procesu urbanizacji przestrzennej.

94. Fazy cyklu miejskiego E. Conzena

Miasto jest organizmem żywym, który rozwija się, poszerzając swa zabudowę.

1) FAZA INICJALNA - zabudowania w mieście zajmują niewielki %powierzchni, budynki znajdują się głównie przy ścianach parceli

W miarę działania renty gruntowej zabudowa wkracza do wnętrza parceli- FAZA WYPEŁNIANIA

Powstają kolejne zabudowania aż do momenty całkowitego wypełnienia- CLIMAX

Następuje FAZA REDUKCJI polegająca na zawalaniu się budynków, samoczynnie ze starości lub wyburzanie, które ma na celu uwolnienie miejsca pod budowę

Następuj SANACJA czyli uzdrowienie zabudowy- naprawy, remonty na terenie parceli, parcela wygląda jak nowa ale nie odbiega stylem od bloku urbanistycznego

Część budynków zawaliła się, strawił je pożar, bądź je zburzono. Na ich miejsce wybudowano zupełnie inne budynki odbiegające stylem- METAMORFOZA

W momencie kiedy coś się zawaliło, ale nie powstały tam nowe zabudowania - UGOR MIEJSKI

Natomiast jeżeli dany teren jest pusty, nie zabudowany ze względu na warunki, nigdy nie był zapełniony- ODŁÓG MIEJSKI

95. Procesy zachodzące w bloku miejskim po okresie climaxu (Faza redukcji w cyklu miejskim - warianty)

Następuje FAZA REDUKCJI polegająca na zawalaniu się budynków, samoczynnie ze starości lub wyburzanie, które ma na celu uwolnienie miejsca pod budowę

Następuj SANACJA czyli uzdrowienie zabudowy- naprawy, remonty na terenie parceli, parcela wygląda jak nowa ale nie odbiega stylem od bloku urbanistycznego

Część budynków zawaliła się, strawił je pożar, bądź je zburzono. Na ich miejsce wybudowano zupełnie inne budynki odbiegające stylem- METAMORFOZA

W momencie kiedy coś się zawaliło, ale nie powstały tam nowe zabudowania - UGOR MIEJSKI

Natomiast jeżeli dany teren jest pusty, nie zabudowany ze względu na warunki, nigdy nie był zapełniony- ODŁÓG MIEJSKI

Po okresie climaxu (fazie maksymalnego wypełnienia bloku urbanistycznego) następuje sukcesywne zmniejszanie się liczby budynków i obiektów wypełniających blok urbanistyczny:

96. Faza wypełnienia w procesie miejskim

Jest to druga faza cyklu miejskiego, obserwowana w wyniku działania renty gruntowej. Następuje rewaloryzacja bloku urbanistycznego (uzdrowienie) - proces SANACJI - i powstaje nowa zabudowa, wypełniająca ów blok.

97. Podstawowe modele struktury przestrzennej miast

- model koncentryczny E. Burgessa- teoria pierścieniowego rozwoju miasta

- model H. Hoyta-klinowy

- koncepcja sektorowa Harrisa Ulmana- model wieloośrodkowy, który posiada ważniejsze centrum i kilka lokalnych, typowe dla miast amerykańskich

98. Struktura społeczno - przestrzenna miasta według E. Burgessa

MIASTO - MODEL KONCENTRYCZNY

(od środka)

Burgess stworzył koncepcję pierścieniowego rozwoju miasta. Schemat oparł na dzielnicy śródmiejskiej „city”- która zajmuje centrum każdego większego miasta i jest ośrodkiem magazynów handlowych, banków, hoteli-gdzie zanika zabudowa mieszkalna

1) centrum usługowe

2) przemysł, hurtownie, sklepy

3) mieszkania robotników

4) dzielnica klas średnich

5) dzielnica klas wyższych

99. Struktura społeczno - przestrzenna miasta według H. Hoyta

MIASTO - MODEL KONCENTRYCZNY

(od środka)

Hołot analizując układy przestrzenne wielu miast amerykańskich doszedł do wniosku, że nie rozwijają się one tak prawidłowo koncentrycznie i odśrodkowo jak to zakłada teoria Burgessa. Do centrum dzielnicy śródmiejskiej, która jest zazwyczaj starszą częścią miasta przylegają wzdłuż dróg dzielnice wyciągnięte w postaci klinów. W każdym z tych klinów następuje koncentracja pewnego typu zajęć ludności, powstają innego rodzaju dzielnice funkcjonalne. Dzielnice mieszkalne mają tendencje do przesuwania się wzdłuż brzegów rzek, jezior. Dzielnice przemysłowe zajmują tańsze, bardziej odległe od śródmieścia tereny, ale muszą mieć łatwe połączenie komunikacyjne.

1) centrum usługowe

2) przemysł, hurtownie, sklepy

3) mieszkania robotników

4) dzielnica klas średnich

5) dzielnica klas wyższych

Nałożenie na model koncentryczny linii kolejowych, które spowodują, ze zlokalizowane przy nich części miasta, będą się rozwijały odpowiednio dynamiczniej.

100. Zróżnicowanie społeczne w mieście wg szkoły chicagowskiej - proces sukcesji

Szkoła chicagowska badała proces metropolizacji pod kątem ekologii społecznej w perspektywie holistycznej (ograniczenie ludzkich decyzji przez warunki zewnętrzne) i indywidualistycznej.

MIASTO - MODEL KONCENTRYCZNY

(od środka)

1) centrum usługowe

2) przemysł, hurtownie, sklepy

3) mieszkania robotników

4) dzielnica klas średnich

5) dzielnica klas wyższych

10) dzielnica dojazdów do pracy

Miasto rozwija się w różnych sferach w różny sposób:

- sfera społeczna - różnicowanie się statusu:

* etnicznego

* rodzinnego

* ekonomicznego

- sfera fizyczna

101. Sposoby określania funkcji miasta

FUNKCJE:

1) Jakie świadczy miasto

a) Funkcje dominujące

- struktura

* zawodowa

* zatrudnienia

b) Funkcje wyspecjalizowane

- egzogeniczne

- endogeniczne

łącznie tworzą bazę ekonomiczną (rangę miasta), pomiaru której dokonuje się na podstawie wielkości zatrudnienia

2) Jaki zasięg funkcjonalny ma miasto

a) Relacje przestrzenne z otoczeniem (powiązania, przemieszczenia)

- Teoria ośrodków centralnych

102. Funkcje miasta na podstawie użytkowania terenu

Funkcje miasta na podstawie użytkowania terenu robiliśmy także na ćwiczeniach, wykorzystuje się do tego plan miasta i określa jego funkcje na podstawie rozkładu użytków w mieście, gdzie znajdują się tereny przemysłowe, gdzie uprawy, gdzie tereny rekreacyjne itd.,

103. Funkcje dominujące w miastach - pomiar

Funkcja dominująca jest to dział, w którym jest największe zatrudnienie w mieście. Można ją określić na 2 sposobu: na podstawie typów-wzorców

Metod statystyczno-matematycznych

Funkcje dominujące w miastach to:

- struktura

* zawodowa

* zatrudnienia

104. Funkcje egzogeniczne, funkcje endogeniczne - pojęcia i miary

Funkcje egzogeniczne - polegają na rozwoju strefy produkcyjnej w takim stopniu, ze rodzi to konieczność napływu z zewnątrz: siły robocze, surowców, dóbr konsumpcyjnych. Tym samym rozwija się infrastruktura techniczna. Funkcja ta mówi o randze miasta w systemie osadniczym regiony lub kraju.

Funkcje endogeniczne - polegają na rozwoju usług wewnątrz miasta, gwarantujących odpowiedni standard życia mieszkańcom oraz ludności przebywającej w danym mieście czasowo.

MIARY wg Jereczyńskiego

k= Zo/Zm * 100%

Zo - zatrudnieni według miejsca pracy

Zm - zatrudnieni według miejsca zamieszkania

k = 100% kiedy Zo = Zm

k> 100% dominuje funkcja egzogeniczna

k< 100% dominuje funkcja endogeniczna

105. Pomiar bazy ekonomicznej miasta

Na początku trzeba wybrać:

• przestrzeń jednostki odniesienia

• jednostkę pomiaru (dochody, liczba zatrudnionych)

Są 2 metody:

• bezpośrednia - polega na badaniu terenowym wszystkich zakładów i instytucji w danym mieście-pracochłonne i kosztowne badanie, brak porównania pomiędzy miastami

• pośrednie - celem nie jest szczegółowa analiza tylko dostarczenie do analizy zróżnicowań wielkości pomiędzy ośrodkami, polega na porównaniu aktualnej struktury zatrudnionych poszczególnych miast ze struktura uznaną za podstawę odniesienia

Funkcje wyspecjalizowane

- egzogeniczne

- endogeniczne

łącznie tworzą bazę ekonomiczną (rangę miasta), pomiaru której dokonuje się na podstawie wielkości zatrudnienia

106. Reguła kolejności miast Zipfa

Jeżeli przyporządkować kolejnym miastom badanego regionu numer porządkowy 9rangę) odpowiedni do miejsca, jakie zajmuje ze względu na wielkość zaludnienia, to wielkość danego miasta zależy od wielkości największego miasta w regionie.

Pr= P1 / r ^-a

Pr - liczba ludności miasta rzędu r

P1 - liczba ludności miasta największego w danym systemie osadniczym

r - kolejność miasta po uporządkowaniu wg. Malejącej wielkości

-a - wykładnik kontrastu systemu osadniczego = 1

1) Uporządkowanie miast od największego do najmniejszego 9według liczby ludności)

2) Wykres w podwójnej skali logarytmicznej i wyznaczenie linii trendu

3) Przy pomocy nomogramu odczytanie wartości z wykresu

4) Obliczenie różnicy miedzy wielkością rzeczywistą, a teoretyczną

107. Kryteria zaliczania miejscowości do miast

1) kryterium statystyczne / ludnościowe - za miasto uważa się jednostkę, która ma określoną (w każdym kraju inną) liczbę ludności (np. dla Francji)

2) kryterium prawno - administracyjne - jednostka musi mieć prawa miejskie, obsługiwać dany obszar (np. dla Polski)

3) kryterium funkcjonalne - w danym mieście musi być jakiś procent ludności zatrudnionych poza rolnictwem; miasto musi pełnić jakieś funkcje (np. dla Rosji i krajów Ameryki Południowej)

4) kryterium fizjonomiczne (pomocnicze)- musi posiadać określoną zabudowę, musi „wyglądać jak miasto”

108. Istota i wskaźniki urbanizacji

URBANIZACJA = UMIASTOWIENIE

Jest to zespół przemian ekonomicznych, społecznych, kulturowych i przestrzennych, prowadzących do rozwoju miast i obszarów miejskich oraz wzrostu liczby ludności miejskiej i jej udziału w liczbie ludności państwa bądź regionu.

Aspekty urbanizacji:

- ekonomiczny-podejmowanie pracy w zawodach pozarolniczych

- demograficzny-napływ ludności ze wsi do miast

- przestrzenny-powiększanie obszarów miejskich i tworzenie nowych miast

- społeczny- przejmowanie miejskiego stylu życia

Miernikiem urbanizacji jest udział ludności miejskiej w zaludnieniu danego obszaru.

W Polsce wynosi 62%.

Mierniki pomocnicze: - przyrost liczby miast

- udział ludności pozarolniczej

- udział ludności zatrudnionej poza rolnictwem na wsi

Urbanizację bada się także jako:

- zjawisko przenikania się idei i wzorców z ośrodków centralnych do stref otaczających

- wzrost zachowań uważanych za typowo miejskie

- przemieszczanie się ludności wiejskiej do miast

109. Miary urbanizacji wsi

- udział ludności zatrudnionej poza rolnictwem na wsi

- zjawisko przenikania się idei i wzorców z ośrodków centralnych do stref otaczających

- wzrost zachowań uważanych za typowo miejskie

- przemieszczanie się ludności wiejskiej do miast

- zwiększanie się we wsi dopływu środków finansowych finansowych pracy w przemyśle/usługach

110. Pojęcie aglomeracji i konurbacji - przykłady

AGLOMERACJA - zespół miast silnie powiązanych z dominującym ośrodkiem

np. Tokio, Nowy Jork, Paryż , Warszawa, Wrocław, Łódź, Kraków

Jeśli aglomeracja posiada jeden ośrodek rdzeniowy- monocentryczna

Kilka ośrodków- policentryczna

KONURBACJA - zespół sąsiadujących ze sobą miast lub osiedli, przeważnie o równorzędnym potencjale demograficznym i gospodarczym. Jednostki osadnicze konurbacji tworzą pewną całość powiązaną gospodarczo, funkcjonalnie i komunikacyjnie. Tworzą się zazwyczaj na terenach uprzemysłowionych.

Np. GOP, Zagłębie Ruhry, Trójmiasto

111. Aglomeracja, a megalopolis - przykłady

AGLOMERACJA - zespół miast silnie powiązanych z dominującym ośrodkiem

np. Tokio, Nowy Jork, Paryż , Warszawa, Wrocław

MEGALOPOLIS - wielkoprzestrzenne układy osadnicze, zespół aglomeracji i konurbacji połączonych ze sobą.

Np. - megalopolis wschodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych (Boston, Nowy Jork, Filadelfia, Waszyngton)

- megalopolis japońskie Tokio - Jokohama i Osaka - Kioto - Kobe

112. Czy każde duże miasto może być metropolią?

Metropolią jest każde duże miasto, które stanowi centrum kulturalne i gospodarcze danego obszaru, które się wyróżnia (np. stolica państwa), zatem nie każde miasto może nią być.

Metropolie to:

- ośrodki, w których mieszka ponad milion mieszkańców

- będące innowacyjnymi kulturalnie i politycznie

- węzłowe dla globalnych sieci połączeń

- oferujące wysoko wyspecjalizowane usługi

- dużego potencjału innowacyjnego innowacyjnego zakresie techniki, ekonomii, polityki, kultury

- o wyjątkowych walorach położenia

113. i 80. Style w architekturze charakterystyczne dla poszczególnych okresów morfologicznych (grodu, miasta średniowiecznego, feudalnego, kapitalistycznego, współczesnego)

15

---