Geografia jako nauka

Początki geografii sięgają III - II w p.n.e.

Pierwotnie geografia pełniła funkcję opisową. Potem pojawiła się druga funkcja - poznawcza (opisywanie i poznawanie).

XV - XVI - okres wielkich odkryć geograficznych.

Trzecia funkcja geografii - praktyczna - celem było zdobycie rynków surowcowych, rynków zbytu. Marco Polo - szlak jedwabny. Konsekwencją odkryć było niewolnictwo.

XIX - pierwszy raz użyto słowa „przemysł”, powstają wielkie zakłady, wynaleziono telefon. Pojawia się określenie geografia ekonomiczna.

Kwestie do rozwiązania dla geografii:

1. baza surowcowa

2. lokalizacja

3. siła robocza

4. rynki zbytu (dalekie i bliskie)

5. woda

6. aglomeracja

Podejścia filozoficzne do pytania: jaką rolę odgrywało środowisko.

Starożytność charakteryzowała się szacunkiem środowiska.

DETERMINIZM GEOGRAFICZNY - uzależnienie człowieka od środowiska

NIHILIZM GEOGRAFICZNY - środowisko nie ma znaczenia w życiu, odrzucanie, negowanie, nie zwracanie uwagi.

POSYBILIZM GEOGRAFICZNY - środowisko geograficzne odgrywa istotną rolę w rozwoju społeczeństwa, ale człowiek może to środowisko kształtować dla poprawy warunków gospodarowania.

Nauki, które wspomagają geografię w walce o zachowanie środowiska:

1. Ekologia - to nauka o warunkach rozwoju w środowisku

2. Sozologia - to nauka o ochronie i kształtowaniu środowiska (Walery Goetel)

Funkcje geografii ekonomicznej:

Obecnie dominuje funkcja praktyczna, jej podfunkcje to:

1. Diagnostyczna - próba określenia uwarunkowań zjawiska i procesu

2. Optymalizacyjna - nawiązuje do próby rozwiązań najlepszych ekonomicznie: minimalizacja nakładów, maksymalizacja zysku.

Kierunki badań geografii ekonomicznej

1. Regionalny - region to część całości obszaru wydzielona na podstawie pewnych kryteriów. Rozwiązywanie (badanie) zjawisk i procesów społeczno - ekonomicznych zachodzących w jednostkach przestrzennych - regionach.

2. Ekologiczny - bada zależności między środowiskiem a człowiekiem, gospodarką i społeczeństwem.

3. Przestrzenny - bada przestrzenne aspekty zjawisk i procesów społeczno - ekonomicznych.

Geografia ekonomiczna - nauka, która bada zjawiska i procesy społeczno - ekonomiczne zachodzące w przestrzeni geograficznej.

SYSTEM INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ

Informacja statystyczna - statystyka regionalna ma wielką rolę

GUS - koordynuje to co się dzieje w kraju

Urzędy wojewódzkie

Powiaty grodzkie

Gminy

Instytuty branżowe

Uczelnie wyższe

Mierniki lub wskaźniki statystyki regionalnej

1. Podstawowe (bezwzględne) - dane ogólne, ogólna liczba np. mieszkańców, produkcja węgla.

2. Relatywne (względne) - są wtedy, gdy jedną wartość odnosimy do drugiej np. gęstość zaludnienia.

Przedmiot badań statystyki regionalnej:

1. Ludność jest podstawą badań

2. Gospodarka

3. Problemy ekologiczne i sozologiczne

Spójność statystyki jest gwarantowana przez ustalenia GUS-u. Statystyka narodowa jest dostosowana do norm europejskich.

KARTOGRAFIA - nauka o mapach, ich tworzeniu i wykorzystaniu.

METOKARTOGRAFIA - poza kartograficzne metody prezentowania zjawisk na mapie np. zdjęcia satelitarne, lotnicze, wzory matematyczne, opisy szczegółowe.

STEREOSKOPIA - tworzenie zdjęć w trójwymiarowej technologii przez nałożenie na siebie dwóch zdjęć.

TELEDETEKCJA - badanie zdalne środowiska. Satelita z kamerą termowizyjną.

Każda mapa na informacje:

1. konieczną

2. uzupełniającą

3. zbędną

Ocena mapy - ilościowa, jakościowa. Jeżeli jest źródłem informacji, to treść ma być dla nas informacją.

Jakościowa - prawdziwość, aktualność informacji, dokładność, czytelność, atrakcyjność

Ilościowa - jest związana z pojemnością informacyjną mapy, przedstawiona za pomocą entropii - próba porównania treści mapy z rzeczywistością, jest wykorzystywana w krótkim czasie.

SYSTEM ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE, CZŁOWIEK, GOSPODARKA

Środowisko przyrodnicze - to otaczająca nas przyroda

Składniki środowiska:

1. Litosfera - jest to skorupa ziemska szeroko rozumiana, to wszystko, co jest na zewnątrz (rzeźba powierzchni) oraz pod powierzchnią (bogactwa mineralne). Powierzchnia zewnętrzna litosfery wynosi 510 mln. km².

2. Atmosfera - najważniejsze w niej są: skład, procesy, pogoda. Klimat jest odpowiedzialny za szereg procesów gospodarczych (rolnictwo, budownictwo, transport). Atmosfera jest jednym z czynników życia. Obecnie istnieje szereg globalnych zagrożeń w atmosferze (emisja zanieczyszczeń do atmosfery)

3. Hydrosfera - woda stanowi 71% powierzchni Ziemi. Deficyt wody na Ziemi wynika z jej jakości, a nie ilości. Woda pojawiła się ze schnącej magmy ok. 6 - 7 mld. lat temu. Woda odgrywa ogromne znaczenie. Życie „wyszło” z wody. Pierwsze organizmy były związane z wodą. Pierwsze duże miasta, początki cywilizacji są związane z wodą.

Hydrosfera może być:

1. kontynentalna (dawniej była słodka, czysta, obecnie bardzo zanieczyszczona)

2. oceaniczna

4. Pedosfera - zewnętrzna warstwa skorupy ziemskiej, ogromną rolę odgrywa w rolnictwie

5. Biosfera - fauna i flora. Świat organiczny jest bardzo bogaty, ale bardzo zniszczony. Obecnie istnieje tzw. księga czerwona - księga gatunków zagrożonych oraz księga zielona - gatunki chronione, które udało się zachować. W kategorii biosfery istnieją ścisłe powiązania. Świat organiczny wzajemnie się uzupełnia.

Elementy środowiska są związane ze sobą. Występują tu zależności zwrotne. Zmiana jednego z elementów pociąga za sobą zmianę innych warunków

Związki między elementami środowiska wynikają ze wspólnego powstania na Ziemi.

System interakcji pomiędzy środowiskiem a społeczeństwem i gospodarką

System interakcji społeczeństwo, gospodarka, człowiek, a środowisko ulega przemianom. Powiązania są zwrotne. Między tymi czynnikami zachodzą ścisłe związki.

Procent zdominowania składników środowiska przez człowieka:

środowisko człowiek

Atmosfera 80% 20%

Litosfera 60% 40%

Hydrosfera kont. 35% 65%

Człowiek całkowicie zdominował wody lądowe

Hydrosfera oceaniczna 40% 60%

Pedosfera 20% 80%

Degradacja gleb na świecie jest bardzo zaawansowana

Biosfera 40% 60%

Środowisko nie jest jednoznaczne. Wyróżniamy trzy typy środowiska:

1. Naturalne (pierwotne) - nie nosi śladów działalności człowieka. Jest takie, jakie stworzyła je natura. Np. Amazonia, Antarktyda, tajga syberyjska, niedostępne partie gór.

2. Fizyczno - geograficzne - obszary, gdzie zaznacza się działalność człowieka, gdzie jest i funkcjonuje człowiek, ale działalność nie jest konfliktowa. Istnieje symbioza między działalnością człowieka a środowiskiem. Człowiek zmienia i kształtuje środowisko, ale nie zagraża mu w sposób zdecydowany.

3. Sztuczne (antropogeniczne) - Antropopresja - człowiek wywiera coraz większy, negatywny wpływ na środowisko. Największe zagrożenie stwarzają kraje III - go świata, ponieważ chcą dogonić postęp za wszelką cenę (Meksyk, Indie, Brazylia, Chiny). W krajach cywilizowanych bardziej dba się o środowisko.

Czwarty typ środowiska (kategoria nie przyrodnicza)

Środowisko społeczno - ekonomiczne - zawiera układ funkcjonowania gospodarki. W nim mieści się kategoria środowiska socjologicznego, kulturowego (tradycje, zwyczaje, wierzenia).

Środowisko techniczne, naukowo - techniczne - niewolnictwo techniki, jeżeli jest niewłaściwie wykorzystane może być niebezpieczne. Należałoby je kontrolować, aby zapobiec powstawaniu patologii.

Rola człowieka w środowisku może być pozytywna (budująca) lub negatywna (niszcząca).

W polityce środowiskowej chodzi o racjonalne kształtowanie środowiska nie tracąc szansy rozwoju gospodarczego i społecznego.

ZASOBY I WALORY ŚRODOWISKA

Zasoby środowiska są to wszystkie jego elementy, które są fizycznie mierzalne. Można je podać w jednostkach np. wagowych (woda, lasy, surowce mineralne).

Walory nie podlegają fizycznej ocenie, podlegają indywidualnej ocenie. Na podstawie splotu cech zewnętrznych jakiegoś obszaru, który możemy zobaczyć oceniamy go (krajobraz, warunki klimatyczne).

Punktem wyjścia dla racjonalnej gospodarki jest dokonanie oceny zasobów i walorów środowiska.

Metody oceny zasobów i walorów:

1. Geobotaniczna - rośliny mają zdolność informowania nas o stanie środowiska. Metoda polega na ocenie środowiska poprzez reakcję np. roślin w różnych warunkach. Odmiany tej metody to:

1. analityczna - do badania małych powierzchni

2. syntetyczna - stosowana do większych skali terenu (w skali kraju, regionu). Stwarzamy mapę potencjalnej roślinności i porównujemy ją ze stanem rzeczywistym. Próbujemy wyjaśnić różnice między potencjalną roślinnością a realiami.

2. Bonitacyjna (punktowa) - polega na tym, że dla pewnych cech środowiska, które są trudne do obiektywnego określenia próbujemy dopasować obiektywne oceny.

Przykład zbadania dwóch obszarów pod względem przydatności do turystyki:

Badanie cech obszaru A i B

Cechy	Obszar A	Obszar B
Rzeźba terenu	2	3
Wody powierzchniowe	3	1
Klimat	3	1
Suma	8	5

Skala punktowa rzeźby terenu:

1. płaska

2. lekko falista

3. pagórkowata (wyżynna)

4. górski

5. wysokogórski

Skala punktowa wód powierzchniowych:

Skala wielkości procentowej jezior na km².

0 - 5 % - 1

6 - 10% - 2

11 - 15% - 3

16 - 20% - 4

pow. 20% - 5

Skala punktowa klimatu:

Liczba dni słonecznych:

do 100 - 1

101 - 120 - 2

121 - 140 - 3

141 - 150 - 4

pow. 150 - 5

Preferowany jest obszar A.

Przeniesienie punktowe jest subiektywne, trudno o obiektywne oceny. Metoda wykorzystywana w turystyce, rolnictwie, leśnictwie.

3. Badanie sprawności środowiska - wykorzystuje wzór na sprawność urządzenia znany z fizyki.

S - sprawność urządzenia

P - potencjał

O - opór

S_rzś - sprawność rzeczywista środowiska

Potencjał naturalny i opór naturalny jest poza naszym zasięgiem, stworzyła je natura i człowiek nie ma na nie wpływu.

Zwiększyć sprawność można zwiększając potencjał wniesiony (nawadnianie terenów, budowa tam) lub obniżając opór wniesiony (konsekwencje naszej gospodarki).

Metoda badania sprawności środowiska zmierza do zwiększenia sprawności.

GOSPODARKA ZASOBAMI NATURALNYMI

Na charakter zasobów wpływają takie cechy jak:

1. Dostępność

2. Rzadkość występowania

3. Ich ograniczoność

4. Absolutnie naturalny (pierwotne lasy Amazonii) lub częściowo naturalny charakter (zasadzony las).

Zasobem podstawowym na Ziemi jest przestrzeń geograficzna czyli konkretny teren do dyspozycji człowieka. Może być w skali globalnej lub regionalnej (lokalnej). Wszystkie pozostałe zasoby są w tej przestrzeni.

W obrębie przestrzeni geograficznej wyróżniamy trzy rodzaje obszarów:

1. Produkcji pierwotnej - to ten obszar, który daje konkretny, pierwotny produkt (węgiel, ropa, piasek, las, gleba, woda)

2. Produkcji wtórnej - odbywa się na nich działalność przetwórcza (elektrownie, rafinerie). Tereny zajęte przez przemysł przetwórczy.

3. Konsumpcji - jest to związane z wykorzystaniem terenu na cele osadnicze. Są to tereny zabudowane (miasta, wsie, osiedla, domy) zwartą, rozproszoną lub pojedynczą zabudową.

KLASYFIKACJA ZASOBÓW NATURALNYCH

Podstawą klasyfikacji jest wyczerpywalność zasobów

1. Niewyczerpywalne

1. niezmienne - np. energia słońca, siła wiatru, energia mórz i oceanów, przypływy i odpływy

2. ulegające zmianie w czasie ich wykorzystywania - przestrzeń geograficzna (nie można jej zniszczyć, ale ulega zmianom), woda, atmosfera

2. Wyczerpywalne

1. odnawialne - zasoby zielone, energia spadku wody, gleby

2. nieodnawialne - surowce mineralne

Klasyfikacja zasobów surowców mineralnych (ilość, jakość, właściwe wykorzystanie, opłacalność, rentowność)

Wyróżniamy trzy klasyfikacje surowców:

1. Morfologiczna - podział surowców mineralnych pod kątem ich kształtu złoża (regularne i nieregularne)

2. Technologiczna - kwestia ceny. Traktuje o wykorzystaniu surowca (w jakim celu ma to służyć).

1. uniwersalne - węgiel kamienny

2. surowce energetyczne

3. metaliczne

4. chemiczne

5. pozostałe surowce (piasek, cement, szkło)

3. Genetyczna - dokonanie podziału wg pochodzenia

1. endogeniczne - we wnętrzu Ziemi

2. egzogeniczne - na powierzchni Ziemi - piasek, wapienie, kreda

3. zaczęły powstawać na powierzchni Ziemi, a potem we wnętrzu - marmur

GOSPODARKA WODNA

Eutrofizacja jezior - użyźnianie.

Składniki ceny wody:

1. Jej pozyskanie - znalezienie i pobranie z rzeki, z jeziora, ze zbiorników sztucznych, z głębi, z lodowców.

2. Transport czyli przesyłanie

3. Uzdatnianie, oczyszczanie, utylizacja

4. Dystrybucja do użytkownika (użytkownicy: przemysł, gospodarka komunalna, rolnictwo)

Wartość wody można rozpatrywać w trzech ujęciach

1. Użytkowa

2. Gospodarcza - woda przemysłowa, technologiczna, do transportu

3. Społeczna - wartość sanitarna, zdrowotna, kulturowa

Ruchliwość wody - labilność

Obieg wody w przyrodzie

Obieg wodny może być zaburzony na obszarach, na których brakuje wody powierzchniowej (na pustyni)

BILANS WODNY

Z + P = H + S + R

Z - retencja początkowa - ilość wody zgromadzona na początku okresu bilansowania (październik)

P - opady atmosferyczne - przypływ wody, który w postaci deszczu, gradu lub innego opadu spadł na dany obszar. W Polsce średnie roczne opady wynoszą 700 mm słupa wody)

H - odpływ powierzchniowy - ilość wody, która odpłynęła z obszaru bilansowania (mierzymy w m³). Można mówić o prędkości lub o sumie odpływu

S - parowanie

R - retencja końcowa - ilość wody, która pozostała

Bilans wodny można poprawić retencją czyli gromadzeniem wody. Ograniczanie bezprodukcyjnego odpływu wody do morza.

Funkcje zbiorników retencyjnych:

1. Gromadzenie wody

2. Wodociągowa

3. Energetyczna

4. Transportowa

5. Rekreacyjna

6. Produkcja żywności

Zasady gospodarki wodnej:

1. Kompleksowość - przy realizacji inwestycji wodnych trzeba brać pod uwagę maksymalną liczbę przyszłych użytkowników

2. Perspektywiczność - kiedy planujemy inwestycje wodne należy patrzeć w przyszłość (nawet o 20 lat). Dużą rolę odgrywają prognozy demograficzne.

3. Przestrzenność - bilansowanie wody może się odbywać tylko w układzie dorzecza. Musimy uwzględnić to, co jest naturalne, a nie jednostki administracyjne (dorzecza Wisły, Odry, Przymorza)

ELEMENTY TEORII LOKALIZACJI

Kluczowym elementem lokalizacji jest przestrzeń i czas.

Przestrzeń jest wieloznaczna:

1. Geodezyjna - część powłoki Ziemi z jej wymiarami wielko przestrzennymi. Przestrzeń życiowa człowieka

2. Geograficzno - przyrodnicza - wyróżnienie lądów, mórz, oceanów, różnorodność fauny i flory, różne kategorie, różne cechy fizyczne, formacje roślinne, królestwa zwierząt.

3. Społeczno - ekonomiczna - bezpośrednio obszar, na którym inwestujemy, na którym lokalizujemy inwestycje (społeczna - człowiek, ekonomiczna - gospodarka)

Polityka lokalizacyjna - uwzględnia wiele sprzecznych ze sobą interesów.

Przesłanki polityki lokalizacyjnej

1. Ekonomiczne - musi być zgodna z regułami gospodarki rynkowej. Minimalizacja nakładów inwestycyjnych, maksymalizacja zysku, minimalizacja strat w środowisku

2. Społeczne - lokalizacja inwestycji powinna zagwarantować równomierny rozwój społeczny. Tak należy inwestować, aby regiony rozwijały się równomiernie.

3. Biologiczne (środowiskowe)

Elementy polityki lokalizacyjnej

1. Przestrzeń

2. Woda

3. Baza surowcowa

4. Siła robocza

5. Transport

6. Zbyt

Teoria organizacji produkcji rolnej Thünena (koniec XIX w)

1. Istnieje jednorodny geograficzne obszar (płaski)

2. Na tym obszarze jest jedno miasto leżące w centrum

3. Wokół niego są 4 pierścienie, które charakteryzują się różną produkcją rolną

4. W centrum jest jeden rynek w kategorii tradycyjnej, tzn. miejsce na którym rolnicy sprzedają towary.

5. Do miasta dochodzą drogi

6. Im dalej tym koszt jest większy

7. Rolnicy sprzedają swoje towary, ale nie wymieniają się ze sobą

Pierścienie:

A - intensywne rolnictwo nastawione na uprawę warzyw, owoców, hodowlę bydła mlecznego

B - lasy jako źródło opału

C - rolnictwo ekstensywne (duże nakłady pracy człowieka, prymitywne)

D - hodowla ekstensywna

Z teorii Thünena do dziś aktualny jest tylko pierścień A, czyli strefa żywicielska, podmiejska.

Teoria lokalizacji produkcji przemysłowej Webera jest teorią kosztów, ale jest również związana z transportem.

Grupy zagadnień związane z założeniami kosztów transportu:

1. Koszty surowców, materiałów i energii

2. Koszty siły roboczej

3. Właściwe koszty transportu

Układ graficzny teorii Webera

S - baza surowcowa

P - zakład produkcyjny

Z - rynki zbytu

Izodapany - linie łączące minimalne, jednakowe koszty dowozu surowca i wywozu gotowych wyrobów.

DEMOGRAFIA

Rozwój liczby ludności na świecie

ROK LICZBA LUDNOŚCI

0 160 - 250 mln

1820 1 mld

1930 2 mld

1965 3 mld

1975 4 mld

1988 5 mld

1997 6 mld

2000 6,8 mld

Rozmieszczenie ludności na świecie jest nierównomierne

1. Ekumena - obszary zamieszkałe stale

2. Anekumena - obszary nie zamieszkałe

3. Subekumena - obszary czasowo zamieszkałe

Warunki wpływające na fakt rozmieszczenia ludności

1. Warunki geograficzne - klimat, woda, rzeźba terenu

2. Czynniki ekonomiczne nawiązujące do geografii (surowce)

3. Dobre gleby

W Polsce na 1 km² przypada 125 osób, w Europie średnio 44.

Zespół cech kulturowych to zróżnicowanie rasowe, etniczne, językowe, wyznaniowe.

RASY:

1. Biała - europeidalna - 50 % populacji kuli ziemskiej

2. Żółta - mongoidalna - Azja

3. Czarna - negroaustroidalna - rdzenna ludność Australii

Mieszanki rasowe:

1. Metysi - Indianie + biali

2. Mulaci - czarni + biali

3. Zambosi - czarni + Indianie

4. Kreole - potomkowie kolonistów hiszpańskich i francuskich, które się zmieszały z innymi rasami.

Na świecie występuje około 2,5 tys. języków i dialektów. 60 % ludności mówi 16 językami.

Wyróżniamy trzy podstawowe religie monoteistyczne:

1. Judaizm

2. Chrześcijaństwo - ¼ ludności

1. kościół katolicki

2. kościół protestancki

3. kościół prawosławny

3. Islam

Migracje - to przemieszczanie się, wędrowanie, zmiana miejsca zamieszkania (mobilność przestrzenna)

Emigracja - opuszczenie miejsca zamieszkania

Imigracja - kraj przyjmuje imigrantów, przybywanie osób z innego miejsca

Reemigracja - dobrowolny powrót z emigracji

Repatriacja - powrót z przymusowego zesłania

Emigracje dzieli się na podstawie trzech kryteriów:

1. Kryterium przyczyny

1. ekonomiczne - próba poprawy warunków materialnych

2. pozaekonomiczne - osobiste, rodzinne, polityczne, religijne

2. Kryterium czasu trwania

1. stałe - stała zmiana miejsca zamieszkania

2. okresowe - delegacja, wczasy, kontrakty

3. wahadłowe - dojazdy do pracy

3. Kryterium zasięgu

1. wewnętrzne (krajowe)

2. zewnętrzne (międzynarodowe, kontynentalne, międzykontynentalne)

• wieś - miasto

• miasto - miasto

• wieś - wieś

• miasto - wieś

Bariery między krajami

1. Odległość

2. Restrykcje polityczne

3. Ograniczona mobilność

Skutki migracji:

1. Straty ludności w wieku produkcyjnym

2. Spadek liczby ludności

URBANIZACJA - umiastowienie, polega na wzroście liczby ludności miast

Fazy urbanizacji:

1. Koncentracja (urbanizacja) - dążenie do centrum

2. 
   
   
   
   
   Suburbanizacja (dekoncentracja) - odpływ na zewnątrz od centrum

3. Dezurbanizacja - spadek zarówno ludności w centrum jak i na zewnątrz

4. Megalopolizacja - wielki zurbanizowany ciąg na wybrzeżu USA lub Japonii

Semiurbanizacja - urbanizacja wsi

Aspekty urbanizacji

1. Demograficzne - przemieszczanie ludności do miasta, a więc wzrost ludności w mieście. Wyrazem tego aspektu jest procent ludności miejskiej

2. Ekonomiczne - struktura procentowa zatrudnienia. Jeżeli ktoś przenosi się do miast nie będzie pracował w rolnictwie. Przesunięcia w sektorze zatrudnienia.

3. Przestrzenne - wyraża się we wzroście obszarów miejskich, często wyraża się gęstością zaludnienia

4. Społeczne - zjawiska społeczne: sposób bycia, kultura. W wyniku prób adaptacji ludności wiejskiej do miast powstaje wiele patologii

5. Ekologiczne - miasto nie gwarantuje lepszej sytuacji ekologicznej: spaliny, hałas, zanieczyszczenia.

ziemia

opis

Geografia

Środowisko

przyrodnicze

Człowiek

Społeczeństwo

Gospodarka

?

L

B

A

P

H

ŚRODOWISKO

Środowisko

przyrodnicze

Społeczeństwo

Gospodarka

P

O

=

S

Potencjał naturalny + Potencjał wniesiony

Opór naturalny + Opór wniesiony

S_rzś =

A

B

C

D

Słońce

4. Opad

2. Kondensacja

5. Wsiąkanie

6. Odpływ powierzchniowy lub podziemny

1. Parowanie

3. Nasycenie

S

Z

P

S

Z

Izowektory najniższych kosztów wywozu surowca

-

-

---